महाभारत 12.162 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 162→

[mh-12-162] • 49 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ कुरूणां कीर्तिवर्धन। प्रश्नं कं चित् प्रवक्ष्यामि तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि।

yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahāprājña kurūṇāṃ kīrtivardhana. praśnaṃ kaṃ cit pravakṣyāmi tan me vyākhyātum arhasi.

कीदृशा मानवाः सौम्याः कैः प्रीतिः परमा भवेत्। आयत्यां च तदात्वे च के क्षमास् तान् वदस्व मे।

kīdṛśā mānavāḥ saumyāḥ kaiḥ prītiḥ paramā bhavet. āyatyāṃ ca tadātve ca ke kṣamās tān vadasva me.

न हि तत्र धनं स्फीतं न च संबन्धिबान्धवाः। तिष्ठन्ति यत्र सुहृदस् तिष्ठन्तीति मतिर् मम।

na hi tatra dhanaṃ sphītaṃ na ca saṃbandhibāndhavāḥ. tiṣṭhanti yatra suhṛdas tiṣṭhantīti matir mama.

दुर्लभो हि सुहृच् छ्रोता दुर्लभश् च हितः सुहृत्। एतद् धर्मभृतां श्रेष्ठ सर्वं व्याख्यातुम् अर्हसि।

durlabho hi suhṛc chrotā durlabhaś ca hitaḥ suhṛt. etad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha sarvaṃ vyākhyātum arhasi.

भीष्म उवाच। संधेयान् पुरुषान् राजन्न् असंधेयांश् च तत्त्वतः। वदतो मे निबोध त्वं निखिलेन युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. saṃdheyān puruṣān rājann asaṃdheyāṃś ca tattvataḥ. vadato me nibodha tvaṃ nikhilena yudhiṣṭhira.

लुब्धः क्रूरस् त्यक्तधर्मा निकृतः शठ एव च। क्षुद्रः पापसमाचारः सर्वशङ्की तथालसः।

lubdhaḥ krūras tyaktadharmā nikṛtaḥ śaṭha eva ca. kṣudraḥ pāpasamācāraḥ sarvaśaṅkī tathālasaḥ.

दीर्घसूत्रो ऽनृजुः कष्टो गुरुदारप्रधर्षकः। व्यसने यः परित्यागी दुरात्मा निरपत्रपः।

dīrghasūtro 'nṛjuḥ kaṣṭo gurudārapradharṣakaḥ. vyasane yaḥ parityāgī durātmā nirapatrapaḥ.

सर्वतः पापदर्शी च नास्तिको वेदनिन्दकः। संप्रकीर्णेन्द्रियो लोके यः कामनिरतश् चरेत्।

sarvataḥ pāpadarśī ca nāstiko vedanindakaḥ. saṃprakīrṇendriyo loke yaḥ kāmanirataś caret.

असत्यो लोकविद्विष्टः समये चानवस्थितः। पिशुनो ऽथाकृतप्रज्ञो मत्सरी पापनिश्चयः।

asatyo lokavidviṣṭaḥ samaye cānavasthitaḥ. piśuno 'thākṛtaprajño matsarī pāpaniścayaḥ.

दुःशीलो ऽथाकृतात्मा च नृशंसः कितवस् तथा। मित्रैर् अर्थकृती नित्यम् इच्छत्य् अर्थपरश् च यः।

duḥśīlo 'thākṛtātmā ca nṛśaṃsaḥ kitavas tathā. mitrair arthakṛtī nityam icchaty arthaparaś ca yaḥ.

वहतश् च यथाशक्ति यो न तुष्यति मन्दधीः। अमित्रम् इव यो भुङ्क्ते सदा मित्रं नरर्षभ।

vahataś ca yathāśakti yo na tuṣyati mandadhīḥ. amitram iva yo bhuṅkte sadā mitraṃ nararṣabha.

अस्थानक्रोधनो यश् च अकस्माच् च विरज्यते। सुहृदश् चैव कल्याणान् आशु त्यजति किल्बिषी।

asthānakrodhano yaś ca akasmāc ca virajyate. suhṛdaś caiva kalyāṇān āśu tyajati kilbiṣī.

अल्पे ऽप्य् अपकृते मूढस् तथाज्ञानात् कृते ऽपि च। कार्योपसेवी मित्रेषु मित्रद्वेषी नराधिप।

alpe 'py apakṛte mūḍhas tathājñānāt kṛte 'pi ca. kāryopasevī mitreṣu mitradveṣī narādhipa.

शत्रुर् मित्रमुखो यश् च जिह्मप्रेक्षी विलोभनः। न रज्यति च कल्याणे यस् त्यजेत् तादृशं नरम्।

śatrur mitramukho yaś ca jihmaprekṣī vilobhanaḥ. na rajyati ca kalyāṇe yas tyajet tādṛśaṃ naram.

पानपो द्वेषणः क्रूरो निर्घृणः परुषस् तथा। परोपतापी मित्रध्रुक् तथा प्राणिवधे रतः।

pānapo dveṣaṇaḥ krūro nirghṛṇaḥ paruṣas tathā. paropatāpī mitradhruk tathā prāṇivadhe rataḥ.

कृतघ्नश् चाधमो लोके न संधेयः कथं चन। छिद्रान्वेषी न संधेयः संधेयान् अपि मे शृणु।

kṛtaghnaś cādhamo loke na saṃdheyaḥ kathaṃ cana. chidrānveṣī na saṃdheyaḥ saṃdheyān api me śṛṇu.

कुलीना वाक्यसंपन्ना ज्ञानविज्ञानकोविदाः। मित्रज्ञाश् च कृतज्ञाश् च सर्वज्ञाः शोकवर्जिताः।

kulīnā vākyasaṃpannā jñānavijñānakovidāḥ. mitrajñāś ca kṛtajñāś ca sarvajñāḥ śokavarjitāḥ.

माधुर्यगुणसंपन्नाः सत्यसंधा जितेन्द्रियाः। व्यायामशीलाः सततं भृतपुत्राः कुलोद्गताः।

mādhuryaguṇasaṃpannāḥ satyasaṃdhā jitendriyāḥ. vyāyāmaśīlāḥ satataṃ bhṛtaputrāḥ kulodgatāḥ.

रूपवन्तो गुणोपेतास् तथालुब्धा जितश्रमाः। दोषैर् वियुक्ताः प्रथितैस् ते ग्राह्याः पार्थिवेन ह।

rūpavanto guṇopetās tathālubdhā jitaśramāḥ. doṣair viyuktāḥ prathitais te grāhyāḥ pārthivena ha.

यथाशक्तिसमाचाराः सन्तस् तुष्यन्ति हि प्रभो। नास्थाने क्रोधवन्तश् च न चाकस्माद् विरागिणः।

yathāśaktisamācārāḥ santas tuṣyanti hi prabho. nāsthāne krodhavantaś ca na cākasmād virāgiṇaḥ.

विरक्ताश् च न रुष्यन्ति मनसाप्य् अर्थकोविदाः। आत्मानं पीडयित्वापि सुहृत्कार्यपरायणाः। न विरज्यन्ति मित्रेभ्यो वासो रक्तम् इवाविकम्।

viraktāś ca na ruṣyanti manasāpy arthakovidāḥ. ātmānaṃ pīḍayitvāpi suhṛtkāryaparāyaṇāḥ. na virajyanti mitrebhyo vāso raktam ivāvikam.

दोषांश् च लोभमोहादीन् अर्थेषु युवतिष्व् अथ। न दर्शयन्ति सुहृदां विश्वस्ता बन्धुवत्सलाः।

doṣāṃś ca lobhamohādīn artheṣu yuvatiṣv atha. na darśayanti suhṛdāṃ viśvastā bandhuvatsalāḥ.

लोष्टकाञ्चनतुल्यार्थाः सुहृत्स्व् अशठबुद्धयः। ये चरन्त्य् अनभीमाना निसृष्टार्थविभूषणाः। संगृह्णन्तः परिजनं स्वाम्यर्थपरमाः सदा।

loṣṭakāñcanatulyārthāḥ suhṛtsv aśaṭhabuddhayaḥ. ye caranty anabhīmānā nisṛṣṭārthavibhūṣaṇāḥ. saṃgṛhṇantaḥ parijanaṃ svāmyarthaparamāḥ sadā.

ईदृशैः पुरुषश्रेष्ठैः संधिं यः कुरुते नृपः। तस्य विस्तीर्यते राष्ट्रं ज्योत्स्ना ग्रहपतेर् इव।

īdṛśaiḥ puruṣaśreṣṭhaiḥ saṃdhiṃ yaḥ kurute nṛpaḥ. tasya vistīryate rāṣṭraṃ jyotsnā grahapater iva.

शास्त्रनित्या जितक्रोधा बलवन्तो रणप्रियाः। क्षान्ताः शीलगुणोपेताः संधेयाः पुरुषोत्तमाः। मन्त्रिहीनस् तु यो राजन्न् अचिरायुर् भवेन् नृप। तस्मात् सुशीलं विज्ञाय मन्त्रिणं च बहुश्रुतम्। नियोजयेद् गुणकरम् आत्मनः सुखम् इच्छता।

śāstranityā jitakrodhā balavanto raṇapriyāḥ. kṣāntāḥ śīlaguṇopetāḥ saṃdheyāḥ puruṣottamāḥ. mantrihīnas tu yo rājann acirāyur bhaven nṛpa. tasmāt suśīlaṃ vijñāya mantriṇaṃ ca bahuśrutam. niyojayed guṇakaram ātmanaḥ sukham icchatā.

ये च दोषसमायुक्ता नराः प्रोक्ता मयानघ। तेषाम् अप्य् अधमो राजन् कृतघ्नो मित्रघातकः। त्यक्तव्यः स दुराचारः सर्वेषाम् इति निश्चयः।

ye ca doṣasamāyuktā narāḥ proktā mayānagha. teṣām apy adhamo rājan kṛtaghno mitraghātakaḥ. tyaktavyaḥ sa durācāraḥ sarveṣām iti niścayaḥ.

युधिष्ठिर उवाच। विस्तरेणार्थसंबन्धं श्रोतुम् इच्छामि पार्थिव। मित्रद्रोही कृतघ्नश् च यः प्रोक्तस् तं च मे वद।

yudhiṣṭhira uvāca. vistareṇārthasaṃbandhaṃ śrotum icchāmi pārthiva. mitradrohī kṛtaghnaś ca yaḥ proktas taṃ ca me vada.

भीष्म उवाच। हन्त ते वर्तयिष्ये ऽहम् इतिहासं पुरातनम्। उदीच्यां दिशि यद् वृत्तं म्लेच्छेषु मनुजाधिप।

bhīṣma uvāca. hanta te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam. udīcyāṃ diśi yad vṛttaṃ mleccheṣu manujādhipa.

ब्राह्मणो मध्यदेशीयः कृष्णाङ्गो ब्रह्मवर्जितः। ग्रामं प्रेक्ष्य जनाकीर्णं प्राविशद् भैक्षकाङ्क्षया।

brāhmaṇo madhyadeśīyaḥ kṛṣṇāṅgo brahmavarjitaḥ. grāmaṃ prekṣya janākīrṇaṃ prāviśad bhaikṣakāṅkṣayā.

तत्र दस्युर् धनयुतः सर्ववर्णविशेषवित्। ब्रह्मण्यः सत्यसंधश् च दाने च निरतो ऽभवत्।

tatra dasyur dhanayutaḥ sarvavarṇaviśeṣavit. brahmaṇyaḥ satyasaṃdhaś ca dāne ca nirato 'bhavat.

तस्य क्षयम् उपागम्य ततो भिक्षाम् अयाचत। प्रतिश्रयं च वासार्थं भिक्षां चैवाथ वार्षिकीम्।

tasya kṣayam upāgamya tato bhikṣām ayācata. pratiśrayaṃ ca vāsārthaṃ bhikṣāṃ caivātha vārṣikīm.

प्रादात् तस्मै स विप्राय वस्त्रं च सदृशं नवम्। नारीं चापि वयोपेतां भर्त्रा विरहितां तदा।

prādāt tasmai sa viprāya vastraṃ ca sadṛśaṃ navam. nārīṃ cāpi vayopetāṃ bhartrā virahitāṃ tadā.

एतत् संप्राप्य हृष्टात्मा दस्योः सर्वं द्विजस् तदा। तस्मिन् गृहवरे राजंस् तया रेमे स गौतमः।

etat saṃprāpya hṛṣṭātmā dasyoḥ sarvaṃ dvijas tadā. tasmin gṛhavare rājaṃs tayā reme sa gautamaḥ.

कुटुम्बार्थेषु दस्योः स साहाय्यं चाप्य् अथाकरोत्। तत्रावसत् सो ऽथ वर्षाः समृद्धे शबरालये। बाणवेध्ये परं यत्नम् अकरोच् चैव गौतमः।

kuṭumbārtheṣu dasyoḥ sa sāhāyyaṃ cāpy athākarot. tatrāvasat so 'tha varṣāḥ samṛddhe śabarālaye. bāṇavedhye paraṃ yatnam akaroc caiva gautamaḥ.

वक्राङ्गांस् तु स नित्यं वै सर्वतो बाणगोचरे। जघान गौतमो राजन् यथा दस्युगणस् तथा।

vakrāṅgāṃs tu sa nityaṃ vai sarvato bāṇagocare. jaghāna gautamo rājan yathā dasyugaṇas tathā.

हिंसापरो घृणाहीनः सदा प्राणिवधे रतः। गौतमः संनिकर्षेण दस्युभिः समताम् इयात्।

hiṃsāparo ghṛṇāhīnaḥ sadā prāṇivadhe rataḥ. gautamaḥ saṃnikarṣeṇa dasyubhiḥ samatām iyāt.

तथा तु वसतस् तस्य दस्युग्रामे सुखं तदा। अगच्छन् बहवो मासा निघ्नतः पक्षिणो बहून्।

tathā tu vasatas tasya dasyugrāme sukhaṃ tadā. agacchan bahavo māsā nighnataḥ pakṣiṇo bahūn.

ततः कदा चिद् अपरो द्विजस् तं देशम् आगमत्। जटी चीराजिनधरः स्वाध्यायपरमः शुचिः।

tataḥ kadā cid aparo dvijas taṃ deśam āgamat. jaṭī cīrājinadharaḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ.

विनीतो नियताहारो ब्रह्मण्यो वेदपारगः। सब्रह्मचारी तद्देश्यः सखा तस्यैव सुप्रियम्। तं दस्युग्रामम् अगमद् यत्रासौ गौतमो ऽभवत्।

vinīto niyatāhāro brahmaṇyo vedapāragaḥ. sabrahmacārī taddeśyaḥ sakhā tasyaiva supriyam. taṃ dasyugrāmam agamad yatrāsau gautamo 'bhavat.

स तु विप्रगृहान्वेषी शूद्रान्नपरिवर्जकः। ग्रामे दस्युजनाकीर्णे व्यचरत् सर्वतोदिशम्।

sa tu vipragṛhānveṣī śūdrānnaparivarjakaḥ. grāme dasyujanākīrṇe vyacarat sarvatodiśam.

ततः स गौतमगृहं प्रविवेश द्विजोत्तमः। गौतमश् चापि संप्राप्तस् ताव् अन्योन्येन संगतौ।

tataḥ sa gautamagṛhaṃ praviveśa dvijottamaḥ. gautamaś cāpi saṃprāptas tāv anyonyena saṃgatau.

वक्राङ्गभारहस्तं तं धनुष्पाणिं कृतागसम्। रुधिरेणावसिक्ताङ्गं गृहद्वारम् उपागतम्।

vakrāṅgabhārahastaṃ taṃ dhanuṣpāṇiṃ kṛtāgasam. rudhireṇāvasiktāṅgaṃ gṛhadvāram upāgatam.

तं दृष्ट्वा पुरुषादाभम् अपध्वस्तं क्षयागतम्। अभिज्ञाय द्विजो व्रीडाम् अगमद् वाक्यम् आह च।

taṃ dṛṣṭvā puruṣādābham apadhvastaṃ kṣayāgatam. abhijñāya dvijo vrīḍām agamad vākyam āha ca.

किम् इदं कुरुषे मौढ्याद् विप्रस् त्वं हि कुलोद्गतः। मध्यदेशपरिज्ञातो दस्युभावं गतः कथम्।

kim idaṃ kuruṣe mauḍhyād vipras tvaṃ hi kulodgataḥ. madhyadeśaparijñāto dasyubhāvaṃ gataḥ katham.

पूर्वान् स्मर द्विजाग्र्यांस् तान् प्रख्यातान् वेदपारगान्। येषां वंशे ऽभिजातस् त्वम् ईदृशः कुलपांसनः।

pūrvān smara dvijāgryāṃs tān prakhyātān vedapāragān. yeṣāṃ vaṃśe 'bhijātas tvam īdṛśaḥ kulapāṃsanaḥ.

अवबुध्यात्मनात्मानं सत्यं शीलं श्रुतं दमम्। अनुक्रोशं च संस्मृत्य त्यज वासम् इमं द्विज। कुग्रामवासं च कुमित्रसङ्गं। कुदाररागं कुनरेन्द्रसेवाम्। कुब्राह्मणे प्रीतिम् अकारणं वै। कुर्वन्ति ये पापतरास् त एव।

avabudhyātmanātmānaṃ satyaṃ śīlaṃ śrutaṃ damam. anukrośaṃ ca saṃsmṛtya tyaja vāsam imaṃ dvija. kugrāmavāsaṃ ca kumitrasaṅgaṃ. kudārarāgaṃ kunarendrasevām. kubrāhmaṇe prītim akāraṇaṃ vai. kurvanti ye pāpatarās ta eva.

एवम् उक्तः स सुहृदा तदा तेन हितैषिणा। प्रत्युवाच ततो राजन् विनिश्चित्य तदार्तवत्।

evam uktaḥ sa suhṛdā tadā tena hitaiṣiṇā. pratyuvāca tato rājan viniścitya tadārtavat.

अधनो ऽस्मि द्विजश्रेष्ठ न च वेदविद् अप्य् अहम्। वृत्त्यर्थम् इह संप्राप्तं विद्धि मां द्विजसत्तम।

adhano 'smi dvijaśreṣṭha na ca vedavid apy aham. vṛttyartham iha saṃprāptaṃ viddhi māṃ dvijasattama.

त्वद्दर्शनात् तु विप्रर्षे कृतार्थं वेद्म्य् अहं द्विज। आत्मानं सह यास्यावः श्वो वसाद्येह शर्वरीम्। गौतमेन तथेत्य् उक्ते सुष्वाप द्विजसत्तमः। स तत्र न्यवसद् विप्रो घृणी किं चिद् असंस्पृशन्। क्षुधितश् छन्द्यमानो ऽपि भोजनं नाभ्यनन्दत।

tvaddarśanāt tu viprarṣe kṛtārthaṃ vedmy ahaṃ dvija. ātmānaṃ saha yāsyāvaḥ śvo vasādyeha śarvarīm. gautamena tathety ukte suṣvāpa dvijasattamaḥ. sa tatra nyavasad vipro ghṛṇī kiṃ cid asaṃspṛśan. kṣudhitaś chandyamāno 'pi bhojanaṃ nābhyanandata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...