महाभारत 12.161 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 161→

[mh-12-161] • 48 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्तवति भीष्मे तु तूष्णींभूते युधिष्ठिरः। पप्रच्छावसरं गत्वा भ्रातॄन् विदुरपञ्चमान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktavati bhīṣme tu tūṣṇīṃbhūte yudhiṣṭhiraḥ. papracchāvasaraṃ gatvā bhrātṝn vidurapañcamān.

धर्मे चार्थे च कामे च लोकवृत्तिः समाहिता। तेषां गरीयान् कतमो मध्यमः को लघुश् च कः।

dharme cārthe ca kāme ca lokavṛttiḥ samāhitā. teṣāṃ garīyān katamo madhyamaḥ ko laghuś ca kaḥ.

कस्मिंश् चात्मा नियन्तव्यस् त्रिवर्गविजयाय वै। संतुष्टा नैष्ठिकं वाक्यं यथावद् वक्तुम् अर्हथ।

kasmiṃś cātmā niyantavyas trivargavijayāya vai. saṃtuṣṭā naiṣṭhikaṃ vākyaṃ yathāvad vaktum arhatha.

ततो ऽर्थगतितत्त्वज्ञः प्रथमं प्रतिभानवान्। जगाद विदुरो वाक्यं धर्मशास्त्रम् अनुस्मरन्।

tato 'rthagatitattvajñaḥ prathamaṃ pratibhānavān. jagāda viduro vākyaṃ dharmaśāstram anusmaran.

बाहुश्रुत्यं तपस् त्यागः श्रद्धा यज्ञक्रिया क्षमा। भावशुद्धिर् दया सत्यं संयमश् चात्मसंपदः।

bāhuśrutyaṃ tapas tyāgaḥ śraddhā yajñakriyā kṣamā. bhāvaśuddhir dayā satyaṃ saṃyamaś cātmasaṃpadaḥ.

एतद् एवाभिपद्यस्व मा ते भूच् चलितं मनः। एतन् मूलौ हि धर्मार्थाव् एतद् एकपदं हितम्।

etad evābhipadyasva mā te bhūc calitaṃ manaḥ. etan mūlau hi dharmārthāv etad ekapadaṃ hitam.

धर्मेणैवर्षयस् तीर्णा धर्मे लोकाः प्रतिष्ठिताः। धर्मेण देवा दिविगा धर्मे चार्थः समाहितः।

dharmeṇaivarṣayas tīrṇā dharme lokāḥ pratiṣṭhitāḥ. dharmeṇa devā divigā dharme cārthaḥ samāhitaḥ.

धर्मो राजन् गुणश्रेष्ठो मध्यमो ह्य् अर्थ उच्यते। कामो यवीयान् इति च प्रवदन्ति मनीषिणः। तस्माद् धर्मप्रधानेन भवितव्यं यतात्मना। तथा च सर्वभूतेषु वर्तितव्यं यथात्मनि।

dharmo rājan guṇaśreṣṭho madhyamo hy artha ucyate. kāmo yavīyān iti ca pravadanti manīṣiṇaḥ. tasmād dharmapradhānena bhavitavyaṃ yatātmanā. tathā ca sarvabhūteṣu vartitavyaṃ yathātmani.

समाप्तवचने तस्मिन्न् अर्थशास्त्रविशारदः। पार्थो वाक्यार्थतत्त्वज्ञो जगौ वाक्यम् अतन्द्रितः।

samāptavacane tasminn arthaśāstraviśāradaḥ. pārtho vākyārthatattvajño jagau vākyam atandritaḥ.

कर्मभूमिर् इयं राजन्न् इह वार्त्ता प्रशस्यते। कृषिवाणिज्यगोरक्ष्यं शिल्पानि विविधानि च।

karmabhūmir iyaṃ rājann iha vārttā praśasyate. kṛṣivāṇijyagorakṣyaṃ śilpāni vividhāni ca.

अर्थ इत्य् एव सर्वेषां कर्मणाम् अव्यतिक्रमः। न ऋते ऽर्थेन वर्तेते धर्मकामाव् इति श्रुतिः।

artha ity eva sarveṣāṃ karmaṇām avyatikramaḥ. na ṛte 'rthena vartete dharmakāmāv iti śrutiḥ.

विजयी ह्य् अर्थवान् धर्मम् आराधयितुम् उत्तमम्। कामं च चरितुं शक्तो दुष्प्रापम् अकृतात्मभिः।

vijayī hy arthavān dharmam ārādhayitum uttamam. kāmaṃ ca carituṃ śakto duṣprāpam akṛtātmabhiḥ.

अर्थस्यावयवाव् एतौ धर्मकामाव् इति श्रुतिः। अर्थसिद्ध्या हि निर्वृत्ताव् उभाव् एतौ भविष्यतः।

arthasyāvayavāv etau dharmakāmāv iti śrutiḥ. arthasiddhyā hi nirvṛttāv ubhāv etau bhaviṣyataḥ.

उद्भूतार्थं हि पुरुषं विशिष्टतरयोनयः। ब्रह्माणम् इव भूतानि सततं पर्युपासते।

udbhūtārthaṃ hi puruṣaṃ viśiṣṭatarayonayaḥ. brahmāṇam iva bhūtāni satataṃ paryupāsate.

जटाजिनधरा दान्ताः पङ्कदिग्धा जितेन्द्रियाः। मुण्डा निस्तन्तवश् चापि वसन्त्य् अर्थार्थिनः पृथक्।

jaṭājinadharā dāntāḥ paṅkadigdhā jitendriyāḥ. muṇḍā nistantavaś cāpi vasanty arthārthinaḥ pṛthak.

काषायवसनाश् चान्ये श्मश्रुला ह्रीसुसंवृताः। विद्वांसश् चैव शान्ताश् च मुक्ताः सर्वपरिग्रहैः। अर्थार्थिनः सन्ति नित्यं परितप्यन्ति कर्मभिः।

kāṣāyavasanāś cānye śmaśrulā hrīsusaṃvṛtāḥ. vidvāṃsaś caiva śāntāś ca muktāḥ sarvaparigrahaiḥ. arthārthinaḥ santi nityaṃ paritapyanti karmabhiḥ.

अर्थार्थिनः सन्ति के चिद् अपरे स्वर्गकाङ्क्षिणः। कुलप्रत्यागमाश् चैके स्वं स्वं मार्गम् अनुष्ठिताः।

arthārthinaḥ santi ke cid apare svargakāṅkṣiṇaḥ. kulapratyāgamāś caike svaṃ svaṃ mārgam anuṣṭhitāḥ.

आस्तिका नास्तिकाश् चैव नियताः संयमे परे। अप्रज्ञानं तमोभूतं प्रज्ञानं तु प्रकाशता।

āstikā nāstikāś caiva niyatāḥ saṃyame pare. aprajñānaṃ tamobhūtaṃ prajñānaṃ tu prakāśatā.

भृत्यान् भोगैर् द्विषो दण्डैर् यो योजयति सो ऽर्थवान्। एतन् मतिमतां श्रेष्ठ मतं मम यथातथम्। अनयोस् तु निबोध त्वं वचनं वाक्यकण्ठयोः।

bhṛtyān bhogair dviṣo daṇḍair yo yojayati so 'rthavān. etan matimatāṃ śreṣṭha mataṃ mama yathātatham. anayos tu nibodha tvaṃ vacanaṃ vākyakaṇṭhayoḥ.

ततो धर्मार्थकुशलौ माद्रीपुत्राव् अनन्तरम्। नकुलः सहदेवश् च वाक्यं जगदतुः परम्।

tato dharmārthakuśalau mādrīputrāv anantaram. nakulaḥ sahadevaś ca vākyaṃ jagadatuḥ param.

आसीनश् च शयानश् च विचरन्न् अपि च स्थितः। अर्थयोगं दृढं कुर्याद् योगैर् उच्चावचैर् अपि।

āsīnaś ca śayānaś ca vicarann api ca sthitaḥ. arthayogaṃ dṛḍhaṃ kuryād yogair uccāvacair api.

अस्मिंस् तु वै सुसंवृत्ते दुर्लभे परमप्रिये। इह कामान् अवाप्नोति प्रत्यक्षं नात्र संशयः।

asmiṃs tu vai susaṃvṛtte durlabhe paramapriye. iha kāmān avāpnoti pratyakṣaṃ nātra saṃśayaḥ.

यो ऽर्थो धर्मेण संयुक्तो धर्मो यश् चार्थसंयुतः। मध्व् इवामृतसंयुक्तं तस्माद् एतौ मताव् इह।

yo 'rtho dharmeṇa saṃyukto dharmo yaś cārthasaṃyutaḥ. madhv ivāmṛtasaṃyuktaṃ tasmād etau matāv iha.

अनर्थस्य न कामो ऽस्ति तथार्थो ऽधर्मिणः कुतः। तस्माद् उद्विजते लोको धर्मार्थाद् यो बहिष्कृतः।

anarthasya na kāmo 'sti tathārtho 'dharmiṇaḥ kutaḥ. tasmād udvijate loko dharmārthād yo bahiṣkṛtaḥ.

तस्माद् धर्मप्रधानेन साध्यो ऽर्थः संयतात्मना। विश्वस्तेषु च भूतेषु कल्पते सर्व एव हि।

tasmād dharmapradhānena sādhyo 'rthaḥ saṃyatātmanā. viśvasteṣu ca bhūteṣu kalpate sarva eva hi.

धर्मं समाचरेत् पूर्वं तथार्थं धर्मसंयुतम्। ततः कामं चरेत् पश्चात् सिद्धार्थस्य हि तत् फलम्।

dharmaṃ samācaret pūrvaṃ tathārthaṃ dharmasaṃyutam. tataḥ kāmaṃ caret paścāt siddhārthasya hi tat phalam.

विरेमतुस् तु तद् वाक्यम् उक्त्वा ताव् अश्विनोः सुतौ। भीमसेनस् तदा वाक्यम् इदं वक्तुं प्रचक्रमे।

virematus tu tad vākyam uktvā tāv aśvinoḥ sutau. bhīmasenas tadā vākyam idaṃ vaktuṃ pracakrame.

नाकामः कामयत्य् अर्थं नाकामो धर्मम् इच्छति। नाकामः कामयानो ऽस्ति तस्मात् कामो विशिष्यते।

nākāmaḥ kāmayaty arthaṃ nākāmo dharmam icchati. nākāmaḥ kāmayāno 'sti tasmāt kāmo viśiṣyate.

कामेन युक्ता ऋषयस् तपस्य् एव समाहिताः। पलाशफलमूलाशा वायुभक्षाः सुसंयताः।

kāmena yuktā ṛṣayas tapasy eva samāhitāḥ. palāśaphalamūlāśā vāyubhakṣāḥ susaṃyatāḥ.

वेदोपवादेष्व् अपरे युक्ताः स्वाध्यायपारगाः। श्राद्धयज्ञक्रियायां च तथा दानप्रतिग्रहे।

vedopavādeṣv apare yuktāḥ svādhyāyapāragāḥ. śrāddhayajñakriyāyāṃ ca tathā dānapratigrahe.

वणिजः कर्षका गोपाः कारवः शिल्पिनस् तथा। दैवकर्मकृतश् चैव युक्ताः कामेन कर्मसु।

vaṇijaḥ karṣakā gopāḥ kāravaḥ śilpinas tathā. daivakarmakṛtaś caiva yuktāḥ kāmena karmasu.

समुद्रं चाविशन्त्य् अन्ये नराः कामेन संयुताः। कामो हि विविधाकारः सर्वं कामेन संततम्।

samudraṃ cāviśanty anye narāḥ kāmena saṃyutāḥ. kāmo hi vividhākāraḥ sarvaṃ kāmena saṃtatam.

नास्ति नासीन् नाभविष्यद् भूतं कामात्मकात् परम्। एतत् सारं महाराज धर्मार्थाव् अत्र संश्रितौ।

nāsti nāsīn nābhaviṣyad bhūtaṃ kāmātmakāt param. etat sāraṃ mahārāja dharmārthāv atra saṃśritau.

नवनीतं यथा दध्नस् तथा कामो ऽर्थधर्मतः। श्रेयस् तैलं च पिण्याकाद् धृतं श्रेय उदश्वितः।

navanītaṃ yathā dadhnas tathā kāmo 'rthadharmataḥ. śreyas tailaṃ ca piṇyākād dhṛtaṃ śreya udaśvitaḥ.

श्रेयः पुष्पफलं काष्ठात् कामो धर्मार्थयोर् वरः। पुष्पतो मध्व् इव रसः कामात् संजायते सुखम्। कामो धर्मार्थयोर् योनिः कामश् चाथ तदात्मकः। नाकामतो ब्राह्मणाः स्वन्नम् अर्थान्। नाकामतो ददति ब्राह्मणेभ्यः। नाकामतो विविधा लोकचेष्टा। तस्मात् कामः प्राक् त्रिवर्गस्य दृष्टः।

śreyaḥ puṣpaphalaṃ kāṣṭhāt kāmo dharmārthayor varaḥ. puṣpato madhv iva rasaḥ kāmāt saṃjāyate sukham. kāmo dharmārthayor yoniḥ kāmaś cātha tadātmakaḥ. nākāmato brāhmaṇāḥ svannam arthān. nākāmato dadati brāhmaṇebhyaḥ. nākāmato vividhā lokaceṣṭā. tasmāt kāmaḥ prāk trivargasya dṛṣṭaḥ.

सुचारुवेषाभिर् अलंकृताभिर्; मदोत्कटाभिः प्रियवादिनीभिः। रमस्व योषाभिर् उपेत्य कामं; कामो हि राजंस् तरसाभिपाती।

sucāruveṣābhir alaṃkṛtābhir; madotkaṭābhiḥ priyavādinībhiḥ. ramasva yoṣābhir upetya kāmaṃ; kāmo hi rājaṃs tarasābhipātī.

बुद्धिर् ममैषा परिषत् स्थितस्य; मा भूद् विचारस् तव धर्मपुत्र। स्यात् संहितं सद्भिर् अफल्गुसारं; समेत्य वाक्यं परम् आनृशंस्यम्।

buddhir mamaiṣā pariṣat sthitasya; mā bhūd vicāras tava dharmaputra. syāt saṃhitaṃ sadbhir aphalgusāraṃ; sametya vākyaṃ param ānṛśaṃsyam.

धर्मार्थकामाः समम् एव सेव्या; यस् त्व् एकसेवी स नरो जघन्यः। त्रयोस् तु नित्यं त्व् अविशेषितो हि। द्वयोस् तु दक्षं प्रवदन्ति मध्यं; स उत्तमो यो निरतस् त्रिवर्गे। विभज्य कालं परिसेव्यमानः।

dharmārthakāmāḥ samam eva sevyā; yas tv ekasevī sa naro jaghanyaḥ. trayos tu nityaṃ tv aviśeṣito hi. dvayos tu dakṣaṃ pravadanti madhyaṃ; sa uttamo yo niratas trivarge. vibhajya kālaṃ parisevyamānaḥ.

प्राज्ञः सुहृच् चन्दनसारलिप्तो; विचित्रमाल्याभरणैर् उपेतः। ततो वचः संग्रहविग्रहेण; प्रोक्त्वा यवीयान् विरराम भीमः।

prājñaḥ suhṛc candanasāralipto; vicitramālyābharaṇair upetaḥ. tato vacaḥ saṃgrahavigraheṇa; proktvā yavīyān virarāma bhīmaḥ.

ततो मुहूर्ताद् अथ धर्मराजो; वाक्यानि तेषाम् अनुचिन्त्य सम्यक्। उवाच वाचावितथं स्मयन् वै; बहुश्रुतो धर्मभृतां वरिष्ठः।

tato muhūrtād atha dharmarājo; vākyāni teṣām anucintya samyak. uvāca vācāvitathaṃ smayan vai; bahuśruto dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ.

निःसंशयं निश्चितधर्मशास्त्राः; सर्वे भवन्तो विदितप्रमाणाः। विज्ञातुकामस्य ममेह वाक्यम्; उक्तं यद् वै नैष्ठिकं तच् छ्रुतं मे। इह त्व् अवश्यं गदतो ममापि; वाक्यं निबोधध्वम् अनन्यभावाः।

niḥsaṃśayaṃ niścitadharmaśāstrāḥ; sarve bhavanto viditapramāṇāḥ. vijñātukāmasya mameha vākyam; uktaṃ yad vai naiṣṭhikaṃ tac chrutaṃ me. iha tv avaśyaṃ gadato mamāpi; vākyaṃ nibodhadhvam ananyabhāvāḥ.

यो वै न पापे निरतो न पुण्ये; नार्थे न धर्मे मनुजो न कामे। विमुक्तदोषः समलोष्टकाञ्चनः; स मुच्यते दुःखसुखार्थसिद्धेः।

yo vai na pāpe nirato na puṇye; nārthe na dharme manujo na kāme. vimuktadoṣaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; sa mucyate duḥkhasukhārthasiddheḥ.

भूतानि जातीमरणान्वितानि; जराविकारैश् च समन्वितानि। भूयश् च तैस् तैः प्रतिबोधितानि; मोक्षं प्रशंसन्ति न तं च विद्मः।

bhūtāni jātīmaraṇānvitāni; jarāvikāraiś ca samanvitāni. bhūyaś ca tais taiḥ pratibodhitāni; mokṣaṃ praśaṃsanti na taṃ ca vidmaḥ.

स्नेहे नबद्धस्य न सन्ति तानीत्य्; एवं स्वयंभूर् भगवान् उवाच। बुधाश् च निर्वाणपरा वदन्ति; तस्मान् न कुर्यात् प्रियम् अप्रियं च।

snehe nabaddhasya na santi tānīty; evaṃ svayaṃbhūr bhagavān uvāca. budhāś ca nirvāṇaparā vadanti; tasmān na kuryāt priyam apriyaṃ ca.

एतत् प्रधानं न तु कामकारो; यथा नियुक्तो ऽस्मि तथा चरामि। भूतानि सर्वाणि विधिर् नियुङ्क्ते; विधिर् बलीयान् इति वित्त सर्वे।

etat pradhānaṃ na tu kāmakāro; yathā niyukto 'smi tathā carāmi. bhūtāni sarvāṇi vidhir niyuṅkte; vidhir balīyān iti vitta sarve.

न कर्मणाप्नोत्य् अनवाप्यम् अर्थं; यद् भावि सर्वं भवतीति वित्त। त्रिवर्गहीनो ऽपि हि विन्दते ऽर्थं; तस्माद् इदं लोकहिताय गुह्यम्। उक्तं हि कर्मैव फलस्य हेतुः।

na karmaṇāpnoty anavāpyam arthaṃ; yad bhāvi sarvaṃ bhavatīti vitta. trivargahīno 'pi hi vindate 'rthaṃ; tasmād idaṃ lokahitāya guhyam. uktaṃ hi karmaiva phalasya hetuḥ.

ततस् तद् अग्र्यं वचनं मनोनुगं; समस्तम् आज्ञाय ततो ऽतिहेतुमत्। तदा प्रणेदुश् च जहर्षिरे च ते; कुरुप्रवीराय च चक्रुर् अञ्जलीन्।

tatas tad agryaṃ vacanaṃ manonugaṃ; samastam ājñāya tato 'tihetumat. tadā praṇeduś ca jaharṣire ca te; kurupravīrāya ca cakrur añjalīn.

सुचारुवर्णाक्षरशब्दभूषितां; मनोनुगां निर्धुतवाक्यकण्टकाम्। निशम्य तां पार्थिव पार्थभाषितां; गिरं नरेन्द्राः प्रशशंसुर् एव ते। स चापि तान् धर्मसुतो महामनास्। तदा प्रतीतान् प्रशशंस वीर्यवान्। पुनश् च पप्रच्छ सरिद्वरासुतं; ततः परं धर्मम् अहीनसत्त्वः। धर्मार्थकामेषु विनिश्चयज्ञम्। युधिष्ठिरः कौरववंशगोप्ता।

sucāruvarṇākṣaraśabdabhūṣitāṃ; manonugāṃ nirdhutavākyakaṇṭakām. niśamya tāṃ pārthiva pārthabhāṣitāṃ; giraṃ narendrāḥ praśaśaṃsur eva te. sa cāpi tān dharmasuto mahāmanās. tadā pratītān praśaśaṃsa vīryavān. punaś ca papraccha saridvarāsutaṃ; tataḥ paraṃ dharmam ahīnasattvaḥ. dharmārthakāmeṣu viniścayajñam. yudhiṣṭhiraḥ kauravavaṃśagoptā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...