महाभारत 12.154 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 154→

[mh-12-154] • 38 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। स्वाध्यायकृतयत्नस्य ब्राह्मणस्य पितामह। धर्मकामस्य धर्मात्मन् किं नु श्रेय इहोच्यते।

yudhiṣṭhira uvāca. svādhyāyakṛtayatnasya brāhmaṇasya pitāmaha. dharmakāmasya dharmātman kiṃ nu śreya ihocyate.

बहुधादर्शने लोके श्रेयो यद् इह मन्यसे। अस्मिंल् लोके परे चैव तन् मे ब्रूहि पितामह।

bahudhādarśane loke śreyo yad iha manyase. asmiṃl loke pare caiva tan me brūhi pitāmaha.

महान् अयं धर्मपथो बहुशाखश् च भारत। किं स्विद् एवेह धर्माणाम् अनुष्ठेयतमं मतम्।

mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata. kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam.

धर्मस्य महतो राजन् बहुशाखस्य तत्त्वतः। यन् मूलं परमं तात तत् सर्वं ब्रूह्य् अतन्द्रितः।

dharmasya mahato rājan bahuśākhasya tattvataḥ. yan mūlaṃ paramaṃ tāta tat sarvaṃ brūhy atandritaḥ.

भीष्म उवाच। हन्त ते कथयिष्यामि येन श्रेयः प्रपत्स्यसे। पीत्वामृतम् इव प्राज्ञो ज्ञानतृप्तो भविष्यसि।

bhīṣma uvāca. hanta te kathayiṣyāmi yena śreyaḥ prapatsyase. pītvāmṛtam iva prājño jñānatṛpto bhaviṣyasi.

धर्मस्य विधयो नैके ते ते प्रोक्ता महर्षिभिः। स्वं स्वं विज्ञानम् आश्रित्य दमस् तेषां परायणम्।

dharmasya vidhayo naike te te proktā maharṣibhiḥ. svaṃ svaṃ vijñānam āśritya damas teṣāṃ parāyaṇam.

दमं निःश्रेयसं प्राहुर् वृद्धा निश्चयदर्शिनः। ब्राह्मणस्य विशेषेण दमो धर्मः सनातनः।

damaṃ niḥśreyasaṃ prāhur vṛddhā niścayadarśinaḥ. brāhmaṇasya viśeṣeṇa damo dharmaḥ sanātanaḥ.

नादान्तस्य क्रियासिद्धिर् यथावद् उपलभ्यते। दमो दानं तथा यज्ञान् अधीतं चातिवर्तते।

nādāntasya kriyāsiddhir yathāvad upalabhyate. damo dānaṃ tathā yajñān adhītaṃ cātivartate.

दमस् तेजो वर्धयति पवित्रं च दमः परम्। विपाप्मा तेजसा युक्तः पुरुषो विन्दते महत्।

damas tejo vardhayati pavitraṃ ca damaḥ param. vipāpmā tejasā yuktaḥ puruṣo vindate mahat.

दमेन सदृशं धर्मं नान्यं लोकेषु शुश्रुम। दमो हि परमो लोके प्रशस्तः सर्वधर्मिणाम्।

damena sadṛśaṃ dharmaṃ nānyaṃ lokeṣu śuśruma. damo hi paramo loke praśastaḥ sarvadharmiṇām.

प्रेत्य चापि मनुष्येन्द्र परमं विन्दते सुखम्। दमेन हि समायुक्तो महान्तं धर्मम् अश्नुते।

pretya cāpi manuṣyendra paramaṃ vindate sukham. damena hi samāyukto mahāntaṃ dharmam aśnute.

सुखं दान्तः प्रस्वपिति सुखं च प्रतिबुध्यते। सुखं पर्येति लोकांश् च मनश् चास्य प्रसीदति।

sukhaṃ dāntaḥ prasvapiti sukhaṃ ca pratibudhyate. sukhaṃ paryeti lokāṃś ca manaś cāsya prasīdati.

अदान्तः पुरुषः क्लेशम् अभीक्ष्णं प्रतिपद्यते। अनर्थांश् च बहून् अन्यान् प्रसृजत्य् आत्मदोषजान्।

adāntaḥ puruṣaḥ kleśam abhīkṣṇaṃ pratipadyate. anarthāṃś ca bahūn anyān prasṛjaty ātmadoṣajān.

आश्रमेषु चतुर्ष्व् आहुर् दमम् एवोत्तमं व्रतम्। तस्य लिङ्गानि वक्ष्यामि येषां समुदयो दमः।

āśrameṣu caturṣv āhur damam evottamaṃ vratam. tasya liṅgāni vakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ.

क्षमा धृतिर् अहिंसा च समता सत्यम् आर्जवम्। इन्द्रियावजयो दाक्ष्यं मार्दवं ह्रीर् अचापलम्।

kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam. indriyāvajayo dākṣyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam.

अकार्पण्यम् असंरम्भः संतोषः प्रियवादिता। अविवित्सानसूया चाप्य् एषां समुदयो दमः।

akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā. avivitsānasūyā cāpy eṣāṃ samudayo damaḥ.

गुरुपूजा च कौरव्य दया भूतेष्व् अपैशुनम्। जनवादो ऽमृषावादः स्तुतिनिन्दाविवर्जनम्।

gurupūjā ca kauravya dayā bhūteṣv apaiśunam. janavādo 'mṛṣāvādaḥ stutinindāvivarjanam.

कामः क्रोधश् च लोभश् च दर्पः स्तम्भो विकत्थनम्। मोह ईर्ष्यावमानश् चेत्य् एतद् दान्तो न सेवते।

kāmaḥ krodhaś ca lobhaś ca darpaḥ stambho vikatthanam. moha īrṣyāvamānaś cety etad dānto na sevate.

अनिन्दितो ह्य् अकामात्माथाल्पेच्छो ऽथानसूयकः। समुद्रकल्पः स नरो न कदा चन पूर्यते।

anindito hy akāmātmāthālpeccho 'thānasūyakaḥ. samudrakalpaḥ sa naro na kadā cana pūryate.

अहं त्वयि मम त्वं च मयि ते तेषु चाप्य् अहम्। पूर्वसंबन्धिसंयोगान् नैतद् दान्तो निषेवते।

ahaṃ tvayi mama tvaṃ ca mayi te teṣu cāpy aham. pūrvasaṃbandhisaṃyogān naitad dānto niṣevate.

सर्वा ग्राम्यास् तथारण्या याश् च लोके प्रवृत्तयः। निन्दां चैव प्रशंसां च यो नाश्रयति मुच्यते।

sarvā grāmyās tathāraṇyā yāś ca loke pravṛttayaḥ. nindāṃ caiva praśaṃsāṃ ca yo nāśrayati mucyate.

मैत्रो ऽथ शीलसंपन्नः सुसहायपरश् च यः। मुक्तश् च विविधैः सङ्गैस् तस्य प्रेत्य महत् फलम्।

maitro 'tha śīlasaṃpannaḥ susahāyaparaś ca yaḥ. muktaś ca vividhaiḥ saṅgais tasya pretya mahat phalam.

सुवृत्तः शीलसंपन्नः प्रसन्नात्मात्मविद् बुधः। प्राप्येह लोके सत्कारं सुगतिं प्रतिपद्यते।

suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavid budhaḥ. prāpyeha loke satkāraṃ sugatiṃ pratipadyate.

कर्म यच् छुभम् एवेह सद्भिर् आचरितं च यत्। तद् एव ज्ञानयुक्तस्य मुनेर् धर्मो न हीयते।

karma yac chubham eveha sadbhir ācaritaṃ ca yat. tad eva jñānayuktasya muner dharmo na hīyate.

निष्क्रम्य वनम् आस्थाय ज्ञानयुक्तो जितेन्द्रियः। कालाकाङ्क्षी चरन्न् एवं ब्रह्मभूयाय कल्पते।

niṣkramya vanam āsthāya jñānayukto jitendriyaḥ. kālākāṅkṣī carann evaṃ brahmabhūyāya kalpate.

अभयं यस्य भूतेभ्यो भूतानाम् अभयं यतः। तस्य देहाद् विमुक्तस्य भयं नास्ति कुतश् चन।

abhayaṃ yasya bhūtebhyo bhūtānām abhayaṃ yataḥ. tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana.

अवाचिनोति कर्माणि न च संप्रचिनोति ह। समः सर्वेषु भूतेषु मैत्रायणगतिश् चरेत्।

avācinoti karmāṇi na ca saṃpracinoti ha. samaḥ sarveṣu bhūteṣu maitrāyaṇagatiś caret.

शकुनीनाम् इवाकाशे जले वारिचरस्य वा। यथा गतिर् न दृश्येत तथा तस्य न संशयः।

śakunīnām ivākāśe jale vāricarasya vā. yathā gatir na dṛśyeta tathā tasya na saṃśayaḥ.

गृहान् उत्सृज्य यो राजन् मोक्षम् एवाभिपद्यते। लोकास् तेजोमयास् तस्य कल्पन्ते शाश्वतीः समाः।

gṛhān utsṛjya yo rājan mokṣam evābhipadyate. lokās tejomayās tasya kalpante śāśvatīḥ samāḥ.

संन्यस्य सर्वकर्माणि संन्यस्य विधिवत् तपः। संन्यस्य विविधा विद्याः सर्वं संन्यस्य चैव ह।

saṃnyasya sarvakarmāṇi saṃnyasya vidhivat tapaḥ. saṃnyasya vividhā vidyāḥ sarvaṃ saṃnyasya caiva ha.

कामेषु चाप्य् अनावृत्तः प्रसन्नात्मात्मविच् छुचिः। प्राप्येह लोके सत्कारं स्वर्गं समभिपद्यते।

kāmeṣu cāpy anāvṛttaḥ prasannātmātmavic chuciḥ. prāpyeha loke satkāraṃ svargaṃ samabhipadyate.

यच् च पैतामहं स्थानं ब्रह्मराशिसमुद्भवम्। गुहायां पिहितं नित्यं तद् दमेनाभिपद्यते।

yac ca paitāmahaṃ sthānaṃ brahmarāśisamudbhavam. guhāyāṃ pihitaṃ nityaṃ tad damenābhipadyate.

ज्ञानारामस्य बुद्धस्य सर्वभूताविरोधिनः। नावृत्तिभयम् अस्तीह परलोके भयं कुतः।

jñānārāmasya buddhasya sarvabhūtāvirodhinaḥ. nāvṛttibhayam astīha paraloke bhayaṃ kutaḥ.

एक एव दमे दोषो द्वितीयो नोपपद्यते। यद् एनं क्षमया युक्तम् अशक्तं मन्यते जनः।

eka eva dame doṣo dvitīyo nopapadyate. yad enaṃ kṣamayā yuktam aśaktaṃ manyate janaḥ.

एतस्य तु महाप्राज्ञ दोषस्य सुमहान् गुणः। क्षमायां विपुला लोकाः सुलभा हि सहिष्णुना।

etasya tu mahāprājña doṣasya sumahān guṇaḥ. kṣamāyāṃ vipulā lokāḥ sulabhā hi sahiṣṇunā.

दान्तस्य किम् अरण्येन तथादान्तस्य भारत। यत्रैव हि वसेद् दान्तस् तद् अरण्यं स आश्रमः।

dāntasya kim araṇyena tathādāntasya bhārata. yatraiva hi vased dāntas tad araṇyaṃ sa āśramaḥ.

वैशंपायन उवाच। एतद् भीष्मस्य वचनं श्रुत्वा राजा युधिष्ठिरः। अमृतेनेव संतृप्तः प्रहृष्टः समपद्यत।

vaiśaṃpāyana uvāca. etad bhīṣmasya vacanaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ. amṛteneva saṃtṛptaḥ prahṛṣṭaḥ samapadyata.

पुनश् च परिपप्रच्छ भीष्मं धर्मभृतां वरम्। तपः प्रति स चोवाच तस्मै सर्वं कुरूद्वह।

punaś ca paripapraccha bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam. tapaḥ prati sa covāca tasmai sarvaṃ kurūdvaha.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...