महाभारत 12.152 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 152→

[mh-12-152] • 32 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पापस्य यद् अधिष्ठानं यतः पापं प्रवर्तते। एतद् इच्छाम्य् अहं ज्ञातुं तत्त्वेन भरतर्षभ।

yudhiṣṭhira uvāca. pāpasya yad adhiṣṭhānaṃ yataḥ pāpaṃ pravartate. etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena bharatarṣabha.

भीष्म उवाच। पापस्य यद् अधिष्ठानं तच् छृणुष्व नराधिप। एको लोभो महाग्राहो लोभात् पापं प्रवर्तते।

bhīṣma uvāca. pāpasya yad adhiṣṭhānaṃ tac chṛṇuṣva narādhipa. eko lobho mahāgrāho lobhāt pāpaṃ pravartate.

अतः पापम् अधर्मश् च तथा दुःखम् अनुत्तमम्। निकृत्या मूलम् एतद् धि येन पापकृतो जनाः।

ataḥ pāpam adharmaś ca tathā duḥkham anuttamam. nikṛtyā mūlam etad dhi yena pāpakṛto janāḥ.

लोभात् क्रोधः प्रभवति लोभात् कामः प्रवर्तते। लोभान् मोहश् च माया च मानस्तम्भः परासुता।

lobhāt krodhaḥ prabhavati lobhāt kāmaḥ pravartate. lobhān mohaś ca māyā ca mānastambhaḥ parāsutā.

अक्षमा ह्रीपरित्यागः श्रीनाशो धर्मसंक्षयः। अभिध्याप्रज्ञता चैव सर्वं लोभात् प्रवर्तते।

akṣamā hrīparityāgaḥ śrīnāśo dharmasaṃkṣayaḥ. abhidhyāprajñatā caiva sarvaṃ lobhāt pravartate.

अन्यायश् चावितर्कश् च विकर्मसु च याः क्रियाः। कूटविद्यादयश् चैव रूपैश्वर्यमदस् तथा।

anyāyaś cāvitarkaś ca vikarmasu ca yāḥ kriyāḥ. kūṭavidyādayaś caiva rūpaiśvaryamadas tathā.

सर्वभूतेष्व् अविश्वासः सर्वभूतेष्व् अनार्जवम्। सर्वभूतेष्व् अभिद्रोहः सर्वभूतेष्व् अयुक्तता। हरणं परवित्तानां परदाराभिमर्शनम्।

sarvabhūteṣv aviśvāsaḥ sarvabhūteṣv anārjavam. sarvabhūteṣv abhidrohaḥ sarvabhūteṣv ayuktatā. haraṇaṃ paravittānāṃ paradārābhimarśanam.

वाग्वेगो मानसो वेगो निन्दावेगस् तथैव च। उपस्थोदरयोर् वेगो मृत्युवेगश् च दारुणः।

vāgvego mānaso vego nindāvegas tathaiva ca. upasthodarayor vego mṛtyuvegaś ca dāruṇaḥ.

ईर्ष्यावेगश् च बलवान् मिथ्यावेगश् च दुस्त्यजः। रसवेगश् च दुर्वारः श्रोत्रवेगश् च दुःसहः।

īrṣyāvegaś ca balavān mithyāvegaś ca dustyajaḥ. rasavegaś ca durvāraḥ śrotravegaś ca duḥsahaḥ.

कुत्सा विकत्था मात्सर्यं पापं दुष्करकारिता। साहसानां च सर्वेषाम् अकार्याणां क्रियास् तथा।

kutsā vikatthā mātsaryaṃ pāpaṃ duṣkarakāritā. sāhasānāṃ ca sarveṣām akāryāṇāṃ kriyās tathā.

जातौ बाल्ये ऽथ कौमारे यौवने चापि मानवः। न संत्यजत्य् आत्मकर्म यन् न जीर्यति जीर्यतः।

jātau bālye 'tha kaumāre yauvane cāpi mānavaḥ. na saṃtyajaty ātmakarma yan na jīryati jīryataḥ.

यो न पूरयितुं शक्यो लोभः प्राप्त्या कुरूद्वह। नित्यं गम्भीरतोयाभिर् आपगाभिर् इवोदधिः। न प्रहृष्यति लाभैर् यो यश् च कामैर् न तृप्यति।

yo na pūrayituṃ śakyo lobhaḥ prāptyā kurūdvaha. nityaṃ gambhīratoyābhir āpagābhir ivodadhiḥ. na prahṛṣyati lābhair yo yaś ca kāmair na tṛpyati.

यो न देवैर् न गन्धर्वैर् नासुरैर् न महोरगैः। ज्ञायते नृप तत्त्वेन सर्वैर् भूतगणैस् तथा। स लोभः सह मोहेन विजेतव्यो जितात्मना।

yo na devair na gandharvair nāsurair na mahoragaiḥ. jñāyate nṛpa tattvena sarvair bhūtagaṇais tathā. sa lobhaḥ saha mohena vijetavyo jitātmanā.

दम्भो द्रोहश् च निन्दा च पैशुन्यं मत्सरस् तथा। भवन्त्य् एतानि कौरव्य लुब्धानाम् अकृतात्मनाम्।

dambho drohaś ca nindā ca paiśunyaṃ matsaras tathā. bhavanty etāni kauravya lubdhānām akṛtātmanām.

सुमहान्त्य् अपि शास्त्राणि धारयन्ति बहुश्रुताः। छेत्तारः संशयानां च क्लिश्यन्तीहाल्पबुद्धयः।

sumahānty api śāstrāṇi dhārayanti bahuśrutāḥ. chettāraḥ saṃśayānāṃ ca kliśyantīhālpabuddhayaḥ.

द्वेषक्रोधप्रसक्ताश् च शिष्टाचारबहिष्कृताः। अन्तःक्षुरा वाङ्मधुराः कूपाश् छन्नास् तृणैर् इव। धर्मवैतंसिकाः क्षुद्रा मुष्णन्ति ध्वजिनो जगत्।

dveṣakrodhaprasaktāś ca śiṣṭācārabahiṣkṛtāḥ. antaḥkṣurā vāṅmadhurāḥ kūpāś channās tṛṇair iva. dharmavaitaṃsikāḥ kṣudrā muṣṇanti dhvajino jagat.

कुर्वते च बहून् मार्गांस् तांस् तान् हेतुबलाश्रिताः। सर्वं मार्गं विलुम्पन्ति लोभाज्ञानेषु निष्ठिताः।

kurvate ca bahūn mārgāṃs tāṃs tān hetubalāśritāḥ. sarvaṃ mārgaṃ vilumpanti lobhājñāneṣu niṣṭhitāḥ.

धर्मस्याह्रियमाणस्य लोभग्रस्तैर् दुरात्मभिः। या या विक्रियते संस्था ततः साभिप्रपद्यते।

dharmasyāhriyamāṇasya lobhagrastair durātmabhiḥ. yā yā vikriyate saṃsthā tataḥ sābhiprapadyate.

दर्पः क्रोधो मदः स्वप्नो हर्षः शोको ऽतिमानिता। तत एव हि कौरव्य दृश्यन्ते लुब्धबुद्धिषु। एतान् अशिष्टान् बुध्यस्व नित्यं लोभसमन्वितान्।

darpaḥ krodho madaḥ svapno harṣaḥ śoko 'timānitā. tata eva hi kauravya dṛśyante lubdhabuddhiṣu. etān aśiṣṭān budhyasva nityaṃ lobhasamanvitān.

शिष्टांस् तु परिपृच्छेथा यान् वक्ष्यामि शुचिव्रतान्। येषु वृत्तिभयं नास्ति परलोकभयं न च।

śiṣṭāṃs tu paripṛcchethā yān vakṣyāmi śucivratān. yeṣu vṛttibhayaṃ nāsti paralokabhayaṃ na ca.

नामिषेषु प्रसङ्गो ऽस्ति न प्रियेष्व् अप्रियेषु च। शिष्टाचारः प्रियो येषु दमो येषु प्रतिष्ठितः।

nāmiṣeṣu prasaṅgo 'sti na priyeṣv apriyeṣu ca. śiṣṭācāraḥ priyo yeṣu damo yeṣu pratiṣṭhitaḥ.

सुखं दुःखं परं येषां सत्यं येषां परायणम्। दातारो न गृहीतारो दयावन्तस् तथैव च।

sukhaṃ duḥkhaṃ paraṃ yeṣāṃ satyaṃ yeṣāṃ parāyaṇam. dātāro na gṛhītāro dayāvantas tathaiva ca.

पितृदेवातिथेयाश् च नित्योद्युक्तास् तथैव च। सर्वोपकारिणो धीराः सर्वधर्मानुपालकाः।

pitṛdevātitheyāś ca nityodyuktās tathaiva ca. sarvopakāriṇo dhīrāḥ sarvadharmānupālakāḥ.

सर्वभूतहिताश् चैव सर्वदेयाश् च भारत। न ते चालयितुं शक्या धर्मव्यापारपारगाः।

sarvabhūtahitāś caiva sarvadeyāś ca bhārata. na te cālayituṃ śakyā dharmavyāpārapāragāḥ.

न तेषां भिद्यते वृत्तं यत् पुरा साधुभिः कृतम्। न त्रासिनो न चपला न रौद्राः सत्पथे स्थिताः।

na teṣāṃ bhidyate vṛttaṃ yat purā sādhubhiḥ kṛtam. na trāsino na capalā na raudrāḥ satpathe sthitāḥ.

ते सेव्याः साधुभिर् नित्यं येष्व् अहिंसा प्रतिष्ठिता। कामक्रोधव्यपेता ये निर्ममा निरहंकृताः। सुव्रताः स्थिरमर्यादास् तान् उपास्स्व च पृच्छ च।

te sevyāḥ sādhubhir nityaṃ yeṣv ahiṃsā pratiṣṭhitā. kāmakrodhavyapetā ye nirmamā nirahaṃkṛtāḥ. suvratāḥ sthiramaryādās tān upāssva ca pṛccha ca.

न गवार्थं यशोर्थं वा धर्मस् तेषां युधिष्ठिर। अवश्यकार्य इत्य् एव शरीरस्य क्रियास् तथा।

na gavārthaṃ yaśorthaṃ vā dharmas teṣāṃ yudhiṣṭhira. avaśyakārya ity eva śarīrasya kriyās tathā.

न भयं क्रोधचापल्यं न शोकस् तेषु विद्यते। न धर्मध्वजिनश् चैव न गुह्यं किं चिद् आस्थिताः।

na bhayaṃ krodhacāpalyaṃ na śokas teṣu vidyate. na dharmadhvajinaś caiva na guhyaṃ kiṃ cid āsthitāḥ.

येष्व् अलोभस् तथामोहो ये च सत्यार्जवे रताः। तेषु कौन्तेय रज्येथा येष्व् अतन्द्रीकृतं मनः।

yeṣv alobhas tathāmoho ye ca satyārjave ratāḥ. teṣu kaunteya rajyethā yeṣv atandrīkṛtaṃ manaḥ.

ये न हृष्यन्ति लाभेषु नालाभेषु व्यथन्ति च। निर्ममा निरहंकाराः सत्त्वस्थाः समदर्शिनः।

ye na hṛṣyanti lābheṣu nālābheṣu vyathanti ca. nirmamā nirahaṃkārāḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ.

लाभालाभौ सुखदुःखे च तात; प्रियाप्रिये मरणं जीवितं च। समानि येषां स्थिरविक्रमाणां; बुद्धात्मनां सत्त्वम् अवस्थितानाम्।

lābhālābhau sukhaduḥkhe ca tāta; priyāpriye maraṇaṃ jīvitaṃ ca. samāni yeṣāṃ sthiravikramāṇāṃ; buddhātmanāṃ sattvam avasthitānām.

सुखप्रियैस् तान् सुमहाप्रतापान्; यत्तो ऽप्रमत्तश् च समर्थयेथाः। दैवात् सर्वे गुणवन्तो भवन्ति; शुभाशुभा वाक्प्रलापा यथैव।

sukhapriyais tān sumahāpratāpān; yatto 'pramattaś ca samarthayethāḥ. daivāt sarve guṇavanto bhavanti; śubhāśubhā vākpralāpā yathaiva.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...