महाभारत 12.15 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 15→

[mh-12-15] • 58 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। याज्ञसेन्या वचः श्रुत्वा पुनर् एवार्जुनो ऽब्रवीत्। अनुमान्य महाबाहुं ज्येष्ठं भ्रातरम् ईश्वरम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. yājñasenyā vacaḥ śrutvā punar evārjuno 'bravīt. anumānya mahābāhuṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaram īśvaram.

दण्डः शास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति। दण्डः सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर् बुधाः।

daṇḍaḥ śāsti prajāḥ sarvā daṇḍa evābhirakṣati. daṇḍaḥ supteṣu jāgarti daṇḍaṃ dharmaṃ vidur budhāḥ.

धर्मं संरक्षते दण्डस् तथैवार्थं नराधिप। कामं संरक्षते दण्डस् त्रिवर्गो दण्ड उच्यते।

dharmaṃ saṃrakṣate daṇḍas tathaivārthaṃ narādhipa. kāmaṃ saṃrakṣate daṇḍas trivargo daṇḍa ucyate.

दण्डेन रक्ष्यते धान्यं धनं दण्डेन रक्ष्यते। एतद् विद्वन्न् उपादत्स्व स्वभावं पश्य लौकिकम्।

daṇḍena rakṣyate dhānyaṃ dhanaṃ daṇḍena rakṣyate. etad vidvann upādatsva svabhāvaṃ paśya laukikam.

राजदण्डभयाद् एके पापाः पापं न कुर्वते। यमदण्डभयाद् एके परलोकभयाद् अपि।

rājadaṇḍabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate. yamadaṇḍabhayād eke paralokabhayād api.

परस्परभयाद् एके पापाः पापं न कुर्वते। एवं सांसिद्धिके लोके सर्वं दण्डे प्रतिष्ठितम्।

parasparabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate. evaṃ sāṃsiddhike loke sarvaṃ daṇḍe pratiṣṭhitam.

दण्डस्यैव भयाद् एके न खादन्ति परस्परम्। अन्धे तमसि मज्जेयुर् यदि दण्डो न पालयेत्।

daṇḍasyaiva bhayād eke na khādanti parasparam. andhe tamasi majjeyur yadi daṇḍo na pālayet.

यस्माद् अदान्तान् दमयत्य् अशिष्टान् दण्डयत्य् अपि। दमनाद् दण्डनाच् चैव तस्माद् दण्डं विदुर् बुधाः। परलोकभयाद् एते पापाः पापं न कुर्वते।

yasmād adāntān damayaty aśiṣṭān daṇḍayaty api. damanād daṇḍanāc caiva tasmād daṇḍaṃ vidur budhāḥ. paralokabhayād ete pāpāḥ pāpaṃ na kurvate.

वाचि दण्डो ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां भुजार्पणम्। दानदण्डः स्मृतो वैश्यो निर्दण्डः शूद्र उच्यते।

vāci daṇḍo brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ bhujārpaṇam. dānadaṇḍaḥ smṛto vaiśyo nirdaṇḍaḥ śūdra ucyate.

असंमोहाय मर्त्यानाम् अर्थसंरक्षणाय च। मर्यादा स्थापिता लोके दण्डसंज्ञा विशां पते।

asaṃmohāya martyānām arthasaṃrakṣaṇāya ca. maryādā sthāpitā loke daṇḍasaṃjñā viśāṃ pate.

यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश् चरति सूनृतः। प्रजास् तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत् साधु पश्यति।

yatra śyāmo lohitākṣo daṇḍaś carati sūnṛtaḥ. prajās tatra na muhyanti netā cet sādhu paśyati.

ब्रह्मचारी गृहस्थश् च वानप्रस्थो ऽथ भिक्षुकः। दण्डस्यैव भयाद् एते मनुष्या वर्त्मनि स्थिताः।

brahmacārī gṛhasthaś ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ. daṇḍasyaiva bhayād ete manuṣyā vartmani sthitāḥ.

नाभीतो यजते राजन् नाभीतो दातुम् इच्छति। नाभीतः पुरुषः कश् चित् समये स्थातुम् इच्छति।

nābhīto yajate rājan nābhīto dātum icchati. nābhītaḥ puruṣaḥ kaś cit samaye sthātum icchati.

नाच्छित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म दारुणम्। नाहत्वा मत्स्यघातीव प्राप्नोति महतीं श्रियम्।

nācchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam. nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti mahatīṃ śriyam.

नाघ्नतः कीर्तिर् अस्तीह न वित्तं न पुनः प्रजाः। इन्द्रो वृत्रवधेनैव महेन्द्रः समपद्यत। माहेन्द्रं च ग्रहं लेभे लोकानां चेश्वरो ऽभवत्।

nāghnataḥ kīrtir astīha na vittaṃ na punaḥ prajāḥ. indro vṛtravadhenaiva mahendraḥ samapadyata. māhendraṃ ca grahaṃ lebhe lokānāṃ ceśvaro 'bhavat.

य एव देवा हन्तारस् तांल् लोको ऽर्चयते भृशम्। हन्ता रुद्रस् तथा स्कन्दः शक्रो ऽग्निर् वरुणो यमः।

ya eva devā hantāras tāṃl loko 'rcayate bhṛśam. hantā rudras tathā skandaḥ śakro 'gnir varuṇo yamaḥ.

हन्ता कालस् तथा वायुर् मृत्युर् वैश्रवणो रविः। वसवो मरुतः साध्या विश्वेदेवाश् च भारत।

hantā kālas tathā vāyur mṛtyur vaiśravaṇo raviḥ. vasavo marutaḥ sādhyā viśvedevāś ca bhārata.

एतान् देवान् नमस्यन्ति प्रतापप्रणता जनाः। न ब्रह्माणं न धातारं न पूषाणं कथं चन।

etān devān namasyanti pratāpapraṇatā janāḥ. na brahmāṇaṃ na dhātāraṃ na pūṣāṇaṃ kathaṃ cana.

मध्यस्थान् सर्वभूतेषु दान्ताञ् शमपरायणान्। यजन्ते मानवाः के चित् प्रशान्ताः सर्वकर्मसु।

madhyasthān sarvabhūteṣu dāntāñ śamaparāyaṇān. yajante mānavāḥ ke cit praśāntāḥ sarvakarmasu.

न हि पश्यामि जीवन्तं लोके कं चिद् अहिंसया। सत्त्वैः सत्त्वानि जीवन्ति दुर्बलैर् बलवत्तराः।

na hi paśyāmi jīvantaṃ loke kaṃ cid ahiṃsayā. sattvaiḥ sattvāni jīvanti durbalair balavattarāḥ.

नकुलो मूषकान् अत्ति बिडालो नकुलं तथा। बिडालम् अत्ति श्वा राजञ् श्वानं व्यालमृगस् तथा।

nakulo mūṣakān atti biḍālo nakulaṃ tathā. biḍālam atti śvā rājañ śvānaṃ vyālamṛgas tathā.

तान् अत्ति पुरुषः सर्वान् पश्य धर्मो यथागतः। प्राणस्यान्नम् इदं सर्वं जङ्गमं स्थावरं च यत्।

tān atti puruṣaḥ sarvān paśya dharmo yathāgataḥ. prāṇasyānnam idaṃ sarvaṃ jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca yat.

विधानं देवविहितं तत्र विद्वान् न मुह्यति। यथा सृष्टो ऽसि राजेन्द्र तथा भवितुम् अर्हसि।

vidhānaṃ devavihitaṃ tatra vidvān na muhyati. yathā sṛṣṭo 'si rājendra tathā bhavitum arhasi.

विनीतक्रोधहर्षा हि मन्दा वनम् उपाश्रिताः। विना वधं न कुर्वन्ति तापसाः प्राणयापनम्।

vinītakrodhaharṣā hi mandā vanam upāśritāḥ. vinā vadhaṃ na kurvanti tāpasāḥ prāṇayāpanam.

उदके बहवः प्राणाः पृथिव्यां च फलेषु च। न च कश् चिन् न तान् हन्ति किम् अन्यत् प्राणयापनात्।

udake bahavaḥ prāṇāḥ pṛthivyāṃ ca phaleṣu ca. na ca kaś cin na tān hanti kim anyat prāṇayāpanāt.

सूक्ष्मयोनीनि भूतानि तर्कगम्यानि कानि चित्। पक्ष्मणो ऽपि निपातेन येषां स्यात् स्कन्धपर्ययः।

sūkṣmayonīni bhūtāni tarkagamyāni kāni cit. pakṣmaṇo 'pi nipātena yeṣāṃ syāt skandhaparyayaḥ.

ग्रामान् निष्क्रम्य मुनयो विगतक्रोधमत्सराः। वने कुटुम्बधर्माणो दृश्यन्ते परिमोहिताः।

grāmān niṣkramya munayo vigatakrodhamatsarāḥ. vane kuṭumbadharmāṇo dṛśyante parimohitāḥ.

भूमिं भित्त्वौषधीश् छित्त्वा वृक्षादीन् अण्डजान् पशून्। मनुष्यास् तन्वते यज्ञांस् ते स्वर्गं प्राप्नुवन्ति च।

bhūmiṃ bhittvauṣadhīś chittvā vṛkṣādīn aṇḍajān paśūn. manuṣyās tanvate yajñāṃs te svargaṃ prāpnuvanti ca.

दण्डनीत्यां प्रणीतायां सर्वे सिध्यन्त्य् उपक्रमाः। कौन्तेय सर्वभूतानां तत्र मे नास्ति संशयः।

daṇḍanītyāṃ praṇītāyāṃ sarve sidhyanty upakramāḥ. kaunteya sarvabhūtānāṃ tatra me nāsti saṃśayaḥ.

दण्डश् चेन् न भवेल् लोके व्यनशिष्यन्न् इमाः प्रजाः। शूले मत्स्यान् इवापक्ष्यन् दुर्बलान् बलवत्तराः।

daṇḍaś cen na bhavel loke vyanaśiṣyann imāḥ prajāḥ. śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ.

सत्यं चेदं ब्रह्मणा पूर्वम् उक्तं; दण्डः प्रजा रक्षति साधु नीतः। पश्याग्नयश् च प्रतिशाम्यन्त्य् अभीताः; संतर्जिता दण्डभयाज् ज्वलन्ति। यदि न प्रणयेद् राजन् दण्डं दण्ड्येष्व् अतन्द्रितः।

satyaṃ cedaṃ brahmaṇā pūrvam uktaṃ; daṇḍaḥ prajā rakṣati sādhu nītaḥ. paśyāgnayaś ca pratiśāmyanty abhītāḥ; saṃtarjitā daṇḍabhayāj jvalanti. yadi na praṇayed rājan daṇḍaṃ daṇḍyeṣv atandritaḥ.

अन्धं तम इवेदं स्यान् न प्रज्ञायेत किं चन। दण्डश् चेन् न भवेल् लोके विभजन् साध्वसाधुनी।

andhaṃ tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃ cana. daṇḍaś cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī.

ये ऽपि संभिन्नमर्यादा नास्तिका वेदनिन्दकाः। ते ऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेनोपनिपीडिताः।

ye 'pi saṃbhinnamaryādā nāstikā vedanindakāḥ. te 'pi bhogāya kalpante daṇḍenopanipīḍitāḥ.

सर्वो दण्डजितो लोको दुर्लभो हि शुचिर् नरः। दण्डस्य हि भयाद् भीतो भोगायेह प्रकल्पते।

sarvo daṇḍajito loko durlabho hi śucir naraḥ. daṇḍasya hi bhayād bhīto bhogāyeha prakalpate.

चातुर्वर्ण्याप्रमोहाय सुनीतनयनाय च। दण्डो विधात्रा विहितो धर्मार्थाव् अभिरक्षितुम्।

cāturvarṇyāpramohāya sunītanayanāya ca. daṇḍo vidhātrā vihito dharmārthāv abhirakṣitum.

यदि दण्डान् न बिभ्येयुर् वयांसि श्वापदानि च। अद्युः पशून् मनुष्यांश् च यज्ञार्थानि हवींषि च।

yadi daṇḍān na bibhyeyur vayāṃsi śvāpadāni ca. adyuḥ paśūn manuṣyāṃś ca yajñārthāni havīṃṣi ca.

न ब्रह्मचार्य् अधीयीत कल्याणी गौर् न दुह्यते। न कन्योद्वहनं गच्छेद् यदि दण्डो न पालयेत्।

na brahmacāry adhīyīta kalyāṇī gaur na duhyate. na kanyodvahanaṃ gacched yadi daṇḍo na pālayet.

विश्वलोपः प्रवर्तेत भिद्येरन् सर्वसेतवः। ममत्वं न प्रजानीयुर् यदि दण्डो न पालयेत्।

viśvalopaḥ pravarteta bhidyeran sarvasetavaḥ. mamatvaṃ na prajānīyur yadi daṇḍo na pālayet.

न संवत्सरसत्राणि तिष्ठेयुर् अकुतोभयाः। विधिवद् दक्षिणावन्ति यदि दण्डो न पालयेत्।

na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ. vidhivad dakṣiṇāvanti yadi daṇḍo na pālayet.

चरेयुर् नाश्रमे धर्मं यथोक्तं विधिम् आश्रिताः। न विद्यां प्राप्नुयात् कश् चिद् यदि दण्डो न पालयेत्।

careyur nāśrame dharmaṃ yathoktaṃ vidhim āśritāḥ. na vidyāṃ prāpnuyāt kaś cid yadi daṇḍo na pālayet.

न चोष्ट्रा न बलीवर्दा नाश्वाश्वतरगर्दभाः। युक्ता वहेयुर् यानानि यदि दण्डो न पालयेत्।

na coṣṭrā na balīvardā nāśvāśvataragardabhāḥ. yuktā vaheyur yānāni yadi daṇḍo na pālayet.

न प्रेष्या वचनं कुर्युर् न बालो जातु कर्हि चित्। तिष्ठेत् पितृमते धर्मे यदि दण्डो न पालयेत्।

na preṣyā vacanaṃ kuryur na bālo jātu karhi cit. tiṣṭhet pitṛmate dharme yadi daṇḍo na pālayet.

दण्डे स्थिताः प्रजाः सर्वा भयं दण्डं विदुर् बुधाः। दण्डे स्वर्गो मनुष्याणां लोको ऽयं च प्रतिष्ठितः।

daṇḍe sthitāḥ prajāḥ sarvā bhayaṃ daṇḍaṃ vidur budhāḥ. daṇḍe svargo manuṣyāṇāṃ loko 'yaṃ ca pratiṣṭhitaḥ.

न तत्र कूटं पापं वा वञ्चना वापि दृष्यते। यत्र दण्डः सुविहितश् चरत्य् अरिविनाशनः।

na tatra kūṭaṃ pāpaṃ vā vañcanā vāpi dṛṣyate. yatra daṇḍaḥ suvihitaś caraty arivināśanaḥ.

हविः श्वा प्रपिबेद् धृष्टो दण्डश् चेन् नोद्यतो भवेत्। हरेत् काकः पुरोडाशं यदि दण्डो न पालयेत्।

haviḥ śvā prapibed dhṛṣṭo daṇḍaś cen nodyato bhavet. haret kākaḥ puroḍāśaṃ yadi daṇḍo na pālayet.

यद् इदं धर्मतो राज्यं विहितं यद्य् अधर्मतः। कार्यस् तत्र न शोको वै भुङ्क्ष्व भोगान् यजस्व च।

yad idaṃ dharmato rājyaṃ vihitaṃ yady adharmataḥ. kāryas tatra na śoko vai bhuṅkṣva bhogān yajasva ca.

सुखेन धर्मं श्रीमन्तश् चरन्ति शुचिवाससः। संवसन्तः प्रियैर् दारैर् भुञ्जानाश् चान्नम् उत्तमम्।

sukhena dharmaṃ śrīmantaś caranti śucivāsasaḥ. saṃvasantaḥ priyair dārair bhuñjānāś cānnam uttamam.

अर्थे सर्वे समारम्भाः समायत्ता न संशयः। स च दण्डे समायत्तः पश्य दण्डस्य गौरवम्।

arthe sarve samārambhāḥ samāyattā na saṃśayaḥ. sa ca daṇḍe samāyattaḥ paśya daṇḍasya gauravam.

लोकयात्रार्थम् एवेह धर्मप्रवचनं कृतम्। अहिंसा साधुहिंसेति श्रेयान् धर्मपरिग्रहः।

lokayātrārtham eveha dharmapravacanaṃ kṛtam. ahiṃsā sādhuhiṃseti śreyān dharmaparigrahaḥ.

नात्यन्तगुणवान् कश् चिन् न चाप्य् अत्यन्तनिर्गुणः। उभयं सर्वकार्येषु दृश्यते साध्व् असाधु च।

nātyantaguṇavān kaś cin na cāpy atyantanirguṇaḥ. ubhayaṃ sarvakāryeṣu dṛśyate sādhv asādhu ca.

पशूनां वृषणं छित्त्वा ततो भिन्दन्ति नस्तकान्। कृषन्ति बहवो भारान् बध्नन्ति दमयन्ति च।

paśūnāṃ vṛṣaṇaṃ chittvā tato bhindanti nastakān. kṛṣanti bahavo bhārān badhnanti damayanti ca.

एवं पर्याकुले लोके विपथे जर्जरीकृते। तैस् तैर् न्यायैर् महाराज पुराणं धर्मम् आचर।

evaṃ paryākule loke vipathe jarjarīkṛte. tais tair nyāyair mahārāja purāṇaṃ dharmam ācara.

यज देहि प्रजा रक्ष धर्मं समनुपालय। अमित्राञ् जहि कौन्तेय मित्राणि परिपालय।

yaja dehi prajā rakṣa dharmaṃ samanupālaya. amitrāñ jahi kaunteya mitrāṇi paripālaya.

मा च ते निघ्नतः शत्रून् मन्युर् भवतु भारत। न तत्र किल्बिषं किं चित् कर्तुर् भवति भारत।

mā ca te nighnataḥ śatrūn manyur bhavatu bhārata. na tatra kilbiṣaṃ kiṃ cit kartur bhavati bhārata.

आततायी हि यो हन्याद् आततायिनम् आगतम्। न तेन भ्रूणहा स स्यान् मन्युस् तं मन्युम् ऋच्छति।

ātatāyī hi yo hanyād ātatāyinam āgatam. na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manyum ṛcchati.

अवध्यः सर्वभूतानाम् अन्तरात्मा न संशयः। अवध्ये चात्मनि कथं वध्यो भवति केन चित्।

avadhyaḥ sarvabhūtānām antarātmā na saṃśayaḥ. avadhye cātmani kathaṃ vadhyo bhavati kena cit.

यथा हि पुरुषः शालां पुनः संप्रविशेन् नवाम्। एवं जीवः शरीराणि तानि तानि प्रपद्यते।

yathā hi puruṣaḥ śālāṃ punaḥ saṃpraviśen navām. evaṃ jīvaḥ śarīrāṇi tāni tāni prapadyate.

देहान् पुराणान् उत्सृज्य नवान् संप्रतिपद्यते। एवं मृत्युमुखं प्राहुर् ये जनास् तत्त्वदर्शिनः।

dehān purāṇān utsṛjya navān saṃpratipadyate. evaṃ mṛtyumukhaṃ prāhur ye janās tattvadarśinaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...