महाभारत 12.149 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 149→

[mh-12-149] • 118 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कच्चित् पितामहेनासीच् छ्रुतं वा दृष्टम् एव वा। कच्चिन् मर्त्यो मृतो राजन् पुनर् उज्जीवितो भवेत्। युधिष्ठिर उवाच। यद् एव श्रूयते राजन्न् अभियोगम् अनुज्झताम्। कदाप्य् अघटमानो ऽपि घटेतार्थो महान् अपि। तद् एतं संशयं छिन्धि महान्तं ह्य् अपि मे स्थितम्। ऋते पितामहाद् भीष्माच् छेत्ता नैवास्य विद्यते।

yudhiṣṭhira uvāca. kaccit pitāmahenāsīc chrutaṃ vā dṛṣṭam eva vā. kaccin martyo mṛto rājan punar ujjīvito bhavet. yudhiṣṭhira uvāca. yad eva śrūyate rājann abhiyogam anujjhatām. kadāpy aghaṭamāno 'pi ghaṭetārtho mahān api. tad etaṃ saṃśayaṃ chindhi mahāntaṃ hy api me sthitam. ṛte pitāmahād bhīṣmāc chettā naivāsya vidyate.

भीष्म उवाच। शृणु पार्थ यथावृत्तम् इतिहासं पुरातनम्। गृध्रजम्बुकसंवादं यो वृत्तो वैदिशे पुरा। कस्य चिद् ब्राह्मणस्यासीद् दुःखलब्धः सुतो मृतः। बाल एव विशालाक्षो बालग्रहनिपीडितः।

bhīṣma uvāca. śṛṇu pārtha yathāvṛttam itihāsaṃ purātanam. gṛdhrajambukasaṃvādaṃ yo vṛtto vaidiśe purā. kasya cid brāhmaṇasyāsīd duḥkhalabdhaḥ suto mṛtaḥ. bāla eva viśālākṣo bālagrahanipīḍitaḥ.

दुःखिताः के चिद् आदाय बालम् अप्राप्तयौवनम्। कुलसर्वस्वभूतं वै रुदन्तः शोकविह्वलाः।

duḥkhitāḥ ke cid ādāya bālam aprāptayauvanam. kulasarvasvabhūtaṃ vai rudantaḥ śokavihvalāḥ.

बालं मृतं गृहीत्वाथ श्मशानाभिमुखाः स्थिताः। अङ्केनाङ्कं च संक्रम्य रुरुदुर् भूतले तदा। शोचन्तस् तस्य पूर्वोक्तान् भाषितांश् चासकृत् पुनः। तं बालं भूतले क्षिप्य प्रतिगन्तुं न शक्नुयुः।

bālaṃ mṛtaṃ gṛhītvātha śmaśānābhimukhāḥ sthitāḥ. aṅkenāṅkaṃ ca saṃkramya rurudur bhūtale tadā. śocantas tasya pūrvoktān bhāṣitāṃś cāsakṛt punaḥ. taṃ bālaṃ bhūtale kṣipya pratigantuṃ na śaknuyuḥ.

तेषां रुदितशब्देन गृध्रो ऽभ्येत्य वचो ऽब्रवीत्। एकात्मकम् इमं लोके त्यक्त्वा गच्छत माचिरम्।

teṣāṃ ruditaśabdena gṛdhro 'bhyetya vaco 'bravīt. ekātmakam imaṃ loke tyaktvā gacchata māciram.

इह पुंसां सहस्राणि स्त्रीसहस्राणि चैव हि। समानीतानि कालेन किं ते वै जात्व् अबान्धवाः।

iha puṃsāṃ sahasrāṇi strīsahasrāṇi caiva hi. samānītāni kālena kiṃ te vai jātv abāndhavāḥ.

संपश्यत जगत् सर्वं सुखदुःखैर् अधिष्ठितम्। संयोगो विप्रयोगश् च पर्यायेणोपलभ्यते।

saṃpaśyata jagat sarvaṃ sukhaduḥkhair adhiṣṭhitam. saṃyogo viprayogaś ca paryāyeṇopalabhyate.

गृहीत्वा ये च गच्छन्ति ये ऽनुयान्ति च तान् मृतान्। ते ऽप्य् आयुषः प्रमाणेन स्वेन गच्छन्ति जन्तवः।

gṛhītvā ye ca gacchanti ye 'nuyānti ca tān mṛtān. te 'py āyuṣaḥ pramāṇena svena gacchanti jantavaḥ.

अलं स्थित्वा श्मशाने ऽस्मिन् गृध्रगोमायुसंकुले। कङ्कालबहुले घोरे सर्वप्राणिभयंकरे।

alaṃ sthitvā śmaśāne 'smin gṛdhragomāyusaṃkule. kaṅkālabahule ghore sarvaprāṇibhayaṃkare.

न पुनर् जीवितः कश् चित् कालधर्मम् उपागतः। प्रियो वा यदि वा द्वेष्यः प्राणिनां गतिर् ईदृशी।

na punar jīvitaḥ kaś cit kāladharmam upāgataḥ. priyo vā yadi vā dveṣyaḥ prāṇināṃ gatir īdṛśī.

सर्वेण खलु मर्तव्यं मर्त्यलोके प्रसूयता। कृतान्तविहिते मार्गे को मृतं जीवयिष्यति।

sarveṇa khalu martavyaṃ martyaloke prasūyatā. kṛtāntavihite mārge ko mṛtaṃ jīvayiṣyati.

कर्मान्तविहिते लोके चास्तं गच्छति भास्करे। गम्यतां स्वम् अधिष्ठानं सुतस्नेहं विसृज्य वै।

karmāntavihite loke cāstaṃ gacchati bhāskare. gamyatāṃ svam adhiṣṭhānaṃ sutasnehaṃ visṛjya vai.

ततो गृध्रवचः श्रुत्वा विक्रोशन्तस् तदा नृप। बान्धवास् ते ऽभ्यगच्छन्त पुत्रम् उत्सृज्य भूतले। निश्चितार्थाश् च ते सर्वे गमनं प्रति भारत।

tato gṛdhravacaḥ śrutvā vikrośantas tadā nṛpa. bāndhavās te 'bhyagacchanta putram utsṛjya bhūtale. niścitārthāś ca te sarve gamanaṃ prati bhārata.

विनिश्चित्याथ च ततः संत्यजन्तः स्वम् आत्मजम्। विक्रोशन्तस् ततस् ततः। मृतम् इत्य् एव गच्छन्तो निराशास् तस्य दर्शने। निवर्तने कृतधियः। निराशा जीविते तस्य मार्गम् आरुह्य धिष्ठिताः।

viniścityātha ca tataḥ saṃtyajantaḥ svam ātmajam. vikrośantas tatas tataḥ. mṛtam ity eva gacchanto nirāśās tasya darśane. nivartane kṛtadhiyaḥ. nirāśā jīvite tasya mārgam āruhya dhiṣṭhitāḥ.

ध्वाङ्क्षाभ्रसमवर्णस् तु बिलान् निःसृत्य जम्बुकः। गच्छमानान् स्म तान् आह निर्घृणाः खलु मानवाः।

dhvāṅkṣābhrasamavarṇas tu bilān niḥsṛtya jambukaḥ. gacchamānān sma tān āha nirghṛṇāḥ khalu mānavāḥ.

आदित्यो ऽयं स्थितो मूढाः स्नेहं कुरुत मा भयम्। बहुरूपो मुहूर्तश् च जीवेतापि कदा चन।

ādityo 'yaṃ sthito mūḍhāḥ snehaṃ kuruta mā bhayam. bahurūpo muhūrtaś ca jīvetāpi kadā cana.

यूयं भूमौ विनिक्षिप्य पुत्रस्नेहविनाकृताः। श्मशाने पुत्रम् उत्सृज्य कस्माद् गच्छथ निर्घृणाः।

yūyaṃ bhūmau vinikṣipya putrasnehavinākṛtāḥ. śmaśāne putram utsṛjya kasmād gacchatha nirghṛṇāḥ.

न वो ऽस्त्य् अस्मिन् सुते स्नेहो बाले मधुरभाषिणि। यस्य भाषितमात्रेण प्रसादम् उपगच्छथ।

na vo 'sty asmin sute sneho bāle madhurabhāṣiṇi. yasya bhāṣitamātreṇa prasādam upagacchatha.

न पश्यथ सुतस्नेहं यादृशः पशुपक्षिणाम्। न येषां धारयित्वा तान् कश् चिद् अस्ति फलागमः।

na paśyatha sutasnehaṃ yādṛśaḥ paśupakṣiṇām. na yeṣāṃ dhārayitvā tān kaś cid asti phalāgamaḥ.

चतुष्पात् पक्षिकीटानां प्राणिनां स्नेहसङ्गिनाम्। परलोकगतिस्थानां मुनियज्ञक्रिया इव।

catuṣpāt pakṣikīṭānāṃ prāṇināṃ snehasaṅginām. paralokagatisthānāṃ muniyajñakriyā iva.

तेषां पुत्राभिरामाणाम् इह लोके परत्र च। न गुणो दृश्यते कश् चित् प्रजाः संधारयन्ति च।

teṣāṃ putrābhirāmāṇām iha loke paratra ca. na guṇo dṛśyate kaś cit prajāḥ saṃdhārayanti ca.

अपश्यतां प्रियान् पुत्रान् नैषां शोको ऽनुतिष्ठति। न च पुष्णन्ति संवृद्धास् ते मातापितरौ क्व चित्।

apaśyatāṃ priyān putrān naiṣāṃ śoko 'nutiṣṭhati. na ca puṣṇanti saṃvṛddhās te mātāpitarau kva cit.

मानुषाणां कुतः स्नेहो येषां शोको भविष्यति। इमं कुलकरं पुत्रं कथं त्यक्त्वा गमिष्यथ।

mānuṣāṇāṃ kutaḥ sneho yeṣāṃ śoko bhaviṣyati. imaṃ kulakaraṃ putraṃ kathaṃ tyaktvā gamiṣyatha.

चिरं मुञ्चत बाष्पं च चिरं स्नेहेन पश्यत। एवंविधानि हीष्टानि दुस्त्यजानि विशेषतः।

ciraṃ muñcata bāṣpaṃ ca ciraṃ snehena paśyata. evaṃvidhāni hīṣṭāni dustyajāni viśeṣataḥ.

क्षीणस्याथाभियुक्तस्य श्मशानाभिमुखस्य च। बान्धवा यत्र तिष्ठन्ति तत्रान्यो नावतिष्ठते।

kṣīṇasyāthābhiyuktasya śmaśānābhimukhasya ca. bāndhavā yatra tiṣṭhanti tatrānyo nāvatiṣṭhate.

सर्वस्य दयिताः प्राणाः सर्वः स्नेहं च विन्दति। तिर्यग्योनिष्व् अपि सतां स्नेहं पश्यत यादृशम्।

sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvaḥ snehaṃ ca vindati. tiryagyoniṣv api satāṃ snehaṃ paśyata yādṛśam.

त्यक्त्वा कथं गच्छेथेमं पद्मलोलायताक्षकम्। यथा नवोद्वाहकृतं स्नानमाल्यविभूषितम्।

tyaktvā kathaṃ gacchethemaṃ padmalolāyatākṣakam. yathā navodvāhakṛtaṃ snānamālyavibhūṣitam.

भीष्म उवाच। जम्बुकस्य वचः श्रुत्वा कृपणं परिदेवतः। न्यवर्तन्त तदा सर्वे शवार्थं ते स्म मानुषाः।

bhīṣma uvāca. jambukasya vacaḥ śrutvā kṛpaṇaṃ paridevataḥ. nyavartanta tadā sarve śavārthaṃ te sma mānuṣāḥ.

गृध्र उवाच। अहो धिक् सुनृशंसेन जम्बुकेनाल्पमेधसा। क्षुद्रेणोक्ता हीनसत्त्वा मानुषाः किं निवर्तथ।

gṛdhra uvāca. aho dhik sunṛśaṃsena jambukenālpamedhasā. kṣudreṇoktā hīnasattvā mānuṣāḥ kiṃ nivartatha.

पञ्चभूतपरित्यक्तं शून्यं काष्ठत्वम् आगतम्। कस्माच् छोचथ निश्चेष्टम् आत्मानं किं न शोचथ।

pañcabhūtaparityaktaṃ śūnyaṃ kāṣṭhatvam āgatam. kasmāc chocatha niśceṣṭam ātmānaṃ kiṃ na śocatha.

तपः कुरुत वै तीव्रं मुच्यध्वं येन किल्बिषात्। तपसा लभ्यते सर्वं विलापः किं करिष्यति।

tapaḥ kuruta vai tīvraṃ mucyadhvaṃ yena kilbiṣāt. tapasā labhyate sarvaṃ vilāpaḥ kiṃ kariṣyati.

अनिष्टानि च भाग्यानि जानीत सह मूर्तिभिः। येन गच्छति लोको ऽयं दत्त्वा शोकम् अनन्तकम्।

aniṣṭāni ca bhāgyāni jānīta saha mūrtibhiḥ. yena gacchati loko 'yaṃ dattvā śokam anantakam.

धनं गाश् च सुवर्णं च मणिरत्नम् अथापि च। अपत्यं च तपोमूलं तपोयोगाच् च लभ्यते।

dhanaṃ gāś ca suvarṇaṃ ca maṇiratnam athāpi ca. apatyaṃ ca tapomūlaṃ tapoyogāc ca labhyate.

यथाकृता च भूतेषु प्राप्यते सुखदुःखता। गृहीत्वा जायते जन्तुर् दुःखानि च सुखानि च।

yathākṛtā ca bhūteṣu prāpyate sukhaduḥkhatā. gṛhītvā jāyate jantur duḥkhāni ca sukhāni ca.

न कर्मणा पितुः पुत्रः पिता वा पुत्रकर्मणा। मार्गेणान्येन गच्छन्ति त्यक्त्वा सुकृतदुष्कृते।

na karmaṇā pituḥ putraḥ pitā vā putrakarmaṇā. mārgeṇānyena gacchanti tyaktvā sukṛtaduṣkṛte.

धर्मं चरत यत्नेन तथाधर्मान् निवर्तत। वर्तध्वं च यथाकालं दैवतेषु द्विजेषु च।

dharmaṃ carata yatnena tathādharmān nivartata. vartadhvaṃ ca yathākālaṃ daivateṣu dvijeṣu ca.

शोकं त्यजत दैन्यं च सुतस्नेहान् निवर्तत। त्यज्यताम् अयम् आकाशे ततः शीघ्रं निवर्तत।

śokaṃ tyajata dainyaṃ ca sutasnehān nivartata. tyajyatām ayam ākāśe tataḥ śīghraṃ nivartata.

यत् करोति शुभं कर्म तथाधर्मं सुदारुणम्। तत् कर्तैव समश्नाति बान्धवानां किम् अत्र हि।

yat karoti śubhaṃ karma tathādharmaṃ sudāruṇam. tat kartaiva samaśnāti bāndhavānāṃ kim atra hi.

इह त्यक्त्वा न तिष्ठन्ति बान्धवा बान्धवं प्रियम्। स्नेहम् उत्सृज्य गच्छन्ति बाष्पपूर्णाविलेक्षणाः।

iha tyaktvā na tiṣṭhanti bāndhavā bāndhavaṃ priyam. sneham utsṛjya gacchanti bāṣpapūrṇāvilekṣaṇāḥ.

प्राज्ञो वा यदि वा मूर्खः सधनो निर्धनो ऽपि वा। सर्वः कालवशं याति शुभाशुभसमन्वितः।

prājño vā yadi vā mūrkhaḥ sadhano nirdhano 'pi vā. sarvaḥ kālavaśaṃ yāti śubhāśubhasamanvitaḥ.

किं करिष्यथ शोचित्वा मृतं किम् अनुशोचथ। सर्वस्य हि प्रभुः कालो धर्मतः समदर्शनः।

kiṃ kariṣyatha śocitvā mṛtaṃ kim anuśocatha. sarvasya hi prabhuḥ kālo dharmataḥ samadarśanaḥ.

यौवनस्थांश् च बालांश् च वृद्धान् गर्भगतान् अपि। सर्वान् आविशते मृत्युर् एवंभूतम् इदं जगत्।

yauvanasthāṃś ca bālāṃś ca vṛddhān garbhagatān api. sarvān āviśate mṛtyur evaṃbhūtam idaṃ jagat.

जम्बुक उवाच। अहो मन्दीकृतः स्नेहो गृध्रेणेहाल्पमेधसा। पुत्रस्नेहाभिभूतानां युष्माकं शोचतां भृशम्।

jambuka uvāca. aho mandīkṛtaḥ sneho gṛdhreṇehālpamedhasā. putrasnehābhibhūtānāṃ yuṣmākaṃ śocatāṃ bhṛśam.

समैः सम्यक् प्रयुक्तैश् च वचनैः प्रश्रयोत्तरैः। सर्वम् एतत् प्रपद्याशु कुरुतां मा विचारय। यद् गच्छथ जलस्थायं स्नेहम् उत्सृज्य दुस्त्यजम्।

samaiḥ samyak prayuktaiś ca vacanaiḥ praśrayottaraiḥ. sarvam etat prapadyāśu kurutāṃ mā vicāraya. yad gacchatha jalasthāyaṃ sneham utsṛjya dustyajam.

अहो पुत्रवियोगेन मृतशून्योपसेवनात्। क्रोशतां वै भृशं दुःखं विवत्सानां गवाम् इव।

aho putraviyogena mṛtaśūnyopasevanāt. krośatāṃ vai bhṛśaṃ duḥkhaṃ vivatsānāṃ gavām iva.

अद्य शोकं विजानामि मानुषाणां महीतले। स्नेहं हि करुणं दृष्ट्वा ममाप्य् अश्रूण्य् अथागमन्।

adya śokaṃ vijānāmi mānuṣāṇāṃ mahītale. snehaṃ hi karuṇaṃ dṛṣṭvā mamāpy aśrūṇy athāgaman.

यत्नो हि सततं कार्यः कृतो दैवेन सिध्यति। दैवं पुरुषकारश् च कृतान्तेनोपपद्यते।

yatno hi satataṃ kāryaḥ kṛto daivena sidhyati. daivaṃ puruṣakāraś ca kṛtāntenopapadyate.

अनिर्वेदः सदा कार्यो निर्वेदाद् धि कुतः सुखम्। प्रयत्नात् प्राप्यते ह्य् अर्थः कस्माद् गच्छथ निर्दयाः।

anirvedaḥ sadā kāryo nirvedād dhi kutaḥ sukham. prayatnāt prāpyate hy arthaḥ kasmād gacchatha nirdayāḥ.

आत्ममांसोपवृत्तं च शरीरार्धमयीं तनुम्। पितॄणां वंशकर्तारं वने त्यक्त्वा क्व यास्यथ।

ātmamāṃsopavṛttaṃ ca śarīrārdhamayīṃ tanum. pitṝṇāṃ vaṃśakartāraṃ vane tyaktvā kva yāsyatha.

अथ वास्तं गते सूर्ये संध्याकाल उपस्थिते। ततो नेष्यथ वा पुत्रम् इहस्था वा भविष्यथ। श्रीभीष्मः। जम्बुकस्य वचः श्रुत्वा गृध्रो राजन् यद् अब्रवीत्। तत् ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि त्वम् इहैकमनाः शृणु।

atha vāstaṃ gate sūrye saṃdhyākāla upasthite. tato neṣyatha vā putram ihasthā vā bhaviṣyatha. śrībhīṣmaḥ. jambukasya vacaḥ śrutvā gṛdhro rājan yad abravīt. tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tvam ihaikamanāḥ śṛṇu.

गृध्र उवाच। अद्य वर्षसहस्रं मे साग्रं जातस्य मानुषाः। न च पश्यामि जीवन्तं मृतं स्त्रीपुंनपुंसकम्।

gṛdhra uvāca. adya varṣasahasraṃ me sāgraṃ jātasya mānuṣāḥ. na ca paśyāmi jīvantaṃ mṛtaṃ strīpuṃnapuṃsakam.

मृता गर्भेषु जायन्ते म्रियन्ते जातमात्रकाः। विक्रमन्तो म्रियन्ते च यौवनस्थास् तथापरे।

mṛtā garbheṣu jāyante mriyante jātamātrakāḥ. vikramanto mriyante ca yauvanasthās tathāpare.

अनित्यानीह भाग्यानि चतुष्पात् पक्षिणाम् अपि। जङ्गमाजङ्गमानां चाप्य् आयुर् अग्रे ऽवतिष्ठते।

anityānīha bhāgyāni catuṣpāt pakṣiṇām api. jaṅgamājaṅgamānāṃ cāpy āyur agre 'vatiṣṭhate.

इष्टदारवियुक्ताश् च पुत्रशोकान्वितास् तथा। दह्यमानाः स्म शोकेन गृहं गच्छन्ति नित्यदा।

iṣṭadāraviyuktāś ca putraśokānvitās tathā. dahyamānāḥ sma śokena gṛhaṃ gacchanti nityadā.

अनिष्टानां सहस्राणि तथेष्टानां शतानि च। उत्सृज्येह प्रयाता वै बान्धवा भृशदुःखिताः।

aniṣṭānāṃ sahasrāṇi tatheṣṭānāṃ śatāni ca. utsṛjyeha prayātā vai bāndhavā bhṛśaduḥkhitāḥ.

त्यज्यताम् एष निस्तेजाः शून्यः काष्ठत्वम् आगतः। अन्यदेहविषक्तो हि शावं काष्ठम् उपासते।

tyajyatām eṣa nistejāḥ śūnyaḥ kāṣṭhatvam āgataḥ. anyadehaviṣakto hi śāvaṃ kāṣṭham upāsate.

भ्रान्तजीवस्य वै बाष्पं कस्माद् धित्वा न गच्छथ। निरर्थको ह्य् अयं स्नेहो निरर्थश् च परिग्रहः।

bhrāntajīvasya vai bāṣpaṃ kasmād dhitvā na gacchatha. nirarthako hy ayaṃ sneho nirarthaś ca parigrahaḥ.

न चक्षुर्भ्यां न कर्णाभ्यां संशृणोति समीक्षते। तस्माद् एनं समुत्सृज्य स्वगृहान् गच्छताशु वै।

na cakṣurbhyāṃ na karṇābhyāṃ saṃśṛṇoti samīkṣate. tasmād enaṃ samutsṛjya svagṛhān gacchatāśu vai.

मोक्षधर्माश्रितैर् वाक्यैर् हेतुमद्भिर् अनिष्ठुरैः। मयोक्ता गच्छत क्षिप्रं स्वं स्वम् एव निवेशनम्।

mokṣadharmāśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ. mayoktā gacchata kṣipraṃ svaṃ svam eva niveśanam.

प्रज्ञाविज्ञानयुक्तेन बुद्धिसंज्ञाप्रदायिना। वचनं श्राविता रूक्षं मानुषाः संनिवर्तत। शोको द्विगुणतां याति दृष्ट्वा स्मृत्वा च चेष्टितम्। इत्य् एतद् वचनं श्रुत्वा संनिवृत्तास् तु मानुषाः। अपश्यत् तं तदा सुप्तं द्रुतम् आगत्य जम्बुकः। गृध्रस्य वचनं श्रुत्वा जम्बुको वाक्यम् अब्रवीत्।

prajñāvijñānayuktena buddhisaṃjñāpradāyinā. vacanaṃ śrāvitā rūkṣaṃ mānuṣāḥ saṃnivartata. śoko dviguṇatāṃ yāti dṛṣṭvā smṛtvā ca ceṣṭitam. ity etad vacanaṃ śrutvā saṃnivṛttās tu mānuṣāḥ. apaśyat taṃ tadā suptaṃ drutam āgatya jambukaḥ. gṛdhrasya vacanaṃ śrutvā jambuko vākyam abravīt.

जम्बुक उवाच। इमं कनकवर्णाभं भूषणैः समलंकृतम्। गृध्रवाक्यात् कथं पुत्रं त्यजध्वं पितृपिण्डदम्।

jambuka uvāca. imaṃ kanakavarṇābhaṃ bhūṣaṇaiḥ samalaṃkṛtam. gṛdhravākyāt kathaṃ putraṃ tyajadhvaṃ pitṛpiṇḍadam.

न स्नेहस्य विरोधो ऽस्ति विलापरुदितस्य वै। मृतस्यास्य परित्यागात् तापो वै भविता ध्रुवम्।

na snehasya virodho 'sti vilāparuditasya vai. mṛtasyāsya parityāgāt tāpo vai bhavitā dhruvam.

श्रूयते शम्बुके शूद्रे हते ब्राह्मणदारकः। जीवितो धर्मम् आसाद्य रामात् सत्यपराक्रमात्।

śrūyate śambuke śūdre hate brāhmaṇadārakaḥ. jīvito dharmam āsādya rāmāt satyaparākramāt.

तथा श्वेतस्य राजर्षेर् बालो दिष्टान्तम् आगतः। श्वो ऽभूते धर्मनित्येन मृतः संजीवितः पुनः।

tathā śvetasya rājarṣer bālo diṣṭāntam āgataḥ. śvo 'bhūte dharmanityena mṛtaḥ saṃjīvitaḥ punaḥ.

तथा कश् चिद् भवेत् सिद्धो मुनिर् वा देवतापि वा। कृपणानाम् अनुक्रोशं कुर्याद् वो रुदताम् इह।

tathā kaś cid bhavet siddho munir vā devatāpi vā. kṛpaṇānām anukrośaṃ kuryād vo rudatām iha.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्ताः संन्यवर्तन्त शोकार्ताः पुत्रवत्सलाः। अङ्के शिरः समाधाय रुरुदुर् बहुविस्तरम्। तेषां रुदितशब्देन गृध्रो ऽभ्येत्य वचो ऽब्रवीत्।

bhīṣma uvāca. ity uktāḥ saṃnyavartanta śokārtāḥ putravatsalāḥ. aṅke śiraḥ samādhāya rurudur bahuvistaram. teṣāṃ ruditaśabdena gṛdhro 'bhyetya vaco 'bravīt.

गृध्र उवाच। अश्रुपातपरिक्लिन्नः पाणिस्पर्शनपीडितः। धर्मराजप्रयोगाच् च दीर्घां निद्रां प्रवेशितः।

gṛdhra uvāca. aśrupātapariklinnaḥ pāṇisparśanapīḍitaḥ. dharmarājaprayogāc ca dīrghāṃ nidrāṃ praveśitaḥ.

तपसापि हि संयुक्तो न काले नोपहन्यते। सर्वस्नेहावसानं तद् इदं तत् प्रेतपत्तनम्।

tapasāpi hi saṃyukto na kāle nopahanyate. sarvasnehāvasānaṃ tad idaṃ tat pretapattanam.

बालवृद्धसहस्राणि सदा संत्यज्य बान्धवाः। दिनानि चैव रात्रीश् च दुःखं तिष्ठन्ति भूतले।

bālavṛddhasahasrāṇi sadā saṃtyajya bāndhavāḥ. dināni caiva rātrīś ca duḥkhaṃ tiṣṭhanti bhūtale.

अलं निर्बन्धम् आगम्य शोकस्य परिवारणम्। अप्रत्ययं कुतो ह्य् अस्य पुनर् अद्येह जीवितम्।

alaṃ nirbandham āgamya śokasya parivāraṇam. apratyayaṃ kuto hy asya punar adyeha jīvitam.

नैष जम्बुकवाक्येन पुनः प्राप्स्यति जीवितम्। मृतस्योत्सृष्टदेहस्य पुनर् देहो न विद्यते।

naiṣa jambukavākyena punaḥ prāpsyati jīvitam. mṛtasyotsṛṣṭadehasya punar deho na vidyate.

न वै मूर्तिप्रदानेन न जम्बुकशतैर् अपि। शक्यो जीवयितुं ह्य् एष बालो वर्षशतैर् अपि।

na vai mūrtipradānena na jambukaśatair api. śakyo jīvayituṃ hy eṣa bālo varṣaśatair api.

अपि रुद्रः कुमारो वा ब्रह्मा वा विष्णुर् एव वा। वरम् अस्मै प्रयच्छेयुस् ततो जीवेद् अयं शिशुः।

api rudraḥ kumāro vā brahmā vā viṣṇur eva vā. varam asmai prayaccheyus tato jīved ayaṃ śiśuḥ.

न च बाष्पविमोक्षेण न चाश्वासकृतेन वै। न दीर्घरुदितेनेह पुनर्जीवो भविष्यति।

na ca bāṣpavimokṣeṇa na cāśvāsakṛtena vai. na dīrgharuditeneha punarjīvo bhaviṣyati.

अहं च क्रोष्टुकश् चैव यूयं चैवास्य बान्धवाः। धर्माधर्मौ गृहीत्वेह सर्वे वर्तामहे ऽध्वनि। यदि जीवेद् अयं भूयो यावद् एवं करोम्य् अहम्।

ahaṃ ca kroṣṭukaś caiva yūyaṃ caivāsya bāndhavāḥ. dharmādharmau gṛhītveha sarve vartāmahe 'dhvani. yadi jīved ayaṃ bhūyo yāvad evaṃ karomy aham.

अप्रियं परुषं चापि परद्रोहं परस्त्रियम्। अधर्मम् अनृतं चैव दूरात् प्राज्ञो निवर्तयेत्।

apriyaṃ paruṣaṃ cāpi paradrohaṃ parastriyam. adharmam anṛtaṃ caiva dūrāt prājño nivartayet.

सत्यं धर्मं शुभं न्याय्यं प्राणिनां महतीं दयाम्। अजिह्मत्वम् अशाठ्यं च यत्नतः परिमार्गत।

satyaṃ dharmaṃ śubhaṃ nyāyyaṃ prāṇināṃ mahatīṃ dayām. ajihmatvam aśāṭhyaṃ ca yatnataḥ parimārgata.

मातरं पितरं चैव बान्धवान् सुहृदस् तथा। जीवतो ये न पश्यन्ति तेषां धर्मविपर्ययः।

mātaraṃ pitaraṃ caiva bāndhavān suhṛdas tathā. jīvato ye na paśyanti teṣāṃ dharmaviparyayaḥ.

यो न पश्यति चक्षुर्भ्यां नेङ्गते च कथं चन। तस्य निष्ठावसानान्ते रुदन्तः किं करिष्यथ।

yo na paśyati cakṣurbhyāṃ neṅgate ca kathaṃ cana. tasya niṣṭhāvasānānte rudantaḥ kiṃ kariṣyatha.

भीष्म उवाच। इत्य् उक्तास् तं सुतं त्यक्त्वा भूमौ शोकपरिप्लुताः। दह्यमानाः सुतस्नेहात् प्रययुर् बान्धवा गृहान्।

bhīṣma uvāca. ity uktās taṃ sutaṃ tyaktvā bhūmau śokapariplutāḥ. dahyamānāḥ sutasnehāt prayayur bāndhavā gṛhān.

जम्बुक उवाच। दारुणो मर्त्यलोको ऽयं सर्वप्राणिविनाशनः। इष्टबन्धुवियोगश् च तथैवाल्पं च जीवितम्।

jambuka uvāca. dāruṇo martyaloko 'yaṃ sarvaprāṇivināśanaḥ. iṣṭabandhuviyogaś ca tathaivālpaṃ ca jīvitam.

बह्व् अलीकम् असत्यं च प्रतिवादाप्रियंवदम्। इमं प्रेक्ष्य पुनर्भावं दुःखशोकाभिवर्धनम्।

bahv alīkam asatyaṃ ca prativādāpriyaṃvadam. imaṃ prekṣya punarbhāvaṃ duḥkhaśokābhivardhanam.

न मे मानुषलोको ऽयं मुहूर्तम् अपि रोचते। अहो धिग् गृध्रवाक्येन संनिवर्तथ मानुषाः।

na me mānuṣaloko 'yaṃ muhūrtam api rocate. aho dhig gṛdhravākyena saṃnivartatha mānuṣāḥ.

प्रदीप्ताः पुत्रशोकेन यथैवाबुद्धयस् तथा। कथं गच्छथ सस्नेहाः सुतस्नेहं विसृज्य च। श्रुत्वा गृध्रस्य वचनं पापस्येहाकृतात्मनः।

pradīptāḥ putraśokena yathaivābuddhayas tathā. kathaṃ gacchatha sasnehāḥ sutasnehaṃ visṛjya ca. śrutvā gṛdhrasya vacanaṃ pāpasyehākṛtātmanaḥ.

सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम्। सुखदुःखान्विते लोके नेहास्त्य् एकम् अनन्तकम्।

sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham. sukhaduḥkhānvite loke nehāsty ekam anantakam.

इमं क्षितितले न्यस्य बालं रूपसमन्वितम्। कुलशोकाकरं मूढाः पुत्रं त्यक्त्वा क्व यास्यथ।

imaṃ kṣititale nyasya bālaṃ rūpasamanvitam. kulaśokākaraṃ mūḍhāḥ putraṃ tyaktvā kva yāsyatha.

रूपयौवनसंपन्नं द्योतमानम् इव श्रिया। जीवन्तम् एनं पश्यामि मनसा नात्र संशयः।

rūpayauvanasaṃpannaṃ dyotamānam iva śriyā. jīvantam enaṃ paśyāmi manasā nātra saṃśayaḥ.

विनाशश् चाप्य् अनर्हो ऽस्य सुखं प्राप्स्यथ मानुषाः। पुत्रशोकाग्निदग्धानां मृतम् अप्य् अद्य वः क्षमम्।

vināśaś cāpy anarho 'sya sukhaṃ prāpsyatha mānuṣāḥ. putraśokāgnidagdhānāṃ mṛtam apy adya vaḥ kṣamam.

दुःखसंभावनां कृत्वा धारयित्वा स्वयं सुखम्। त्यक्त्वा गमिष्यथ क्वाद्य समुत्सृज्याल्पबुद्धिवत्।

duḥkhasaṃbhāvanāṃ kṛtvā dhārayitvā svayaṃ sukham. tyaktvā gamiṣyatha kvādya samutsṛjyālpabuddhivat.

भीष्म उवाच। तथा धर्मविरोधेन प्रियमिथ्याभिध्यायिना। श्मशानवासिना नित्यं रात्रिं मृगयता तदा।

bhīṣma uvāca. tathā dharmavirodhena priyamithyābhidhyāyinā. śmaśānavāsinā nityaṃ rātriṃ mṛgayatā tadā.

ततो मध्यस्थतां नीता वचनैर् अमृतोपमैः। जम्बुकेन स्वकार्यार्थं बान्धवास् तस्य धिष्ठिताः।

tato madhyasthatāṃ nītā vacanair amṛtopamaiḥ. jambukena svakāryārthaṃ bāndhavās tasya dhiṣṭhitāḥ.

गृध्र उवाच। अयं प्रेतसमाकीर्णो यक्षराक्षससेवितः। दारुणः काननोद्देशः कौशिकैर् अभिनादितः।

gṛdhra uvāca. ayaṃ pretasamākīrṇo yakṣarākṣasasevitaḥ. dāruṇaḥ kānanoddeśaḥ kauśikair abhināditaḥ.

भीमः सुघोरश् च तथा नीलमेघसमप्रभः। अस्मिञ् शवं परित्यज्य प्रेतकार्याण्य् उपासत।

bhīmaḥ sughoraś ca tathā nīlameghasamaprabhaḥ. asmiñ śavaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata.

भानुर् यावन् न यात्य् अस्तं यावच् च विमला दिशः। तावद् एनं परित्यज्य प्रेतकार्याण्य् उपासत।

bhānur yāvan na yāty astaṃ yāvac ca vimalā diśaḥ. tāvad enaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata.

नदन्ति परुषं श्येनाः शिवाः क्रोशन्ति दारुणाः। मृगेन्द्राः प्रतिनन्दन्ति रविर् अस्तं च गच्छति।

nadanti paruṣaṃ śyenāḥ śivāḥ krośanti dāruṇāḥ. mṛgendrāḥ pratinandanti ravir astaṃ ca gacchati.

चिताधूमेन नीलेन संरज्यन्ते च पादपाः। श्मशाने च निराहाराः प्रतिनन्दन्ति देहिनः।

citādhūmena nīlena saṃrajyante ca pādapāḥ. śmaśāne ca nirāhārāḥ pratinandanti dehinaḥ.

सर्वे विक्रान्तवीर्याश् च अस्मिन् देशे सुदारुणाः। युष्मान् प्रधर्षयिष्यन्ति विकृता मांसभोजनाः।

sarve vikrāntavīryāś ca asmin deśe sudāruṇāḥ. yuṣmān pradharṣayiṣyanti vikṛtā māṃsabhojanāḥ.

दूराच् चायं वनोद्देशो भयम् अत्र भविष्यति। त्यज्यतां काष्ठभूतो ऽयं मृष्यतां जाम्बुकं वचः।

dūrāc cāyaṃ vanoddeśo bhayam atra bhaviṣyati. tyajyatāṃ kāṣṭhabhūto 'yaṃ mṛṣyatāṃ jāmbukaṃ vacaḥ.

यदि जम्बुकवाक्यानि निष्फलान्य् अनृतानि च। श्रोष्यथ भ्रष्टविज्ञानास् ततः सर्वे विनङ्क्ष्यथ।

yadi jambukavākyāni niṣphalāny anṛtāni ca. śroṣyatha bhraṣṭavijñānās tataḥ sarve vinaṅkṣyatha.

जम्बुक उवाच। स्थीयतां नेह भेतव्यं यावत् तपति भास्करः। तावद् अस्मिन् सुतस्नेहाद् अनिर्वेदेन वर्तत। तस्कराणां विराटानां नृपाणां चैव मानुषाः। भयं नास्मिन् वनोद्देशे तथैव हतबुद्धिनाम्।

jambuka uvāca. sthīyatāṃ neha bhetavyaṃ yāvat tapati bhāskaraḥ. tāvad asmin sutasnehād anirvedena vartata. taskarāṇāṃ virāṭānāṃ nṛpāṇāṃ caiva mānuṣāḥ. bhayaṃ nāsmin vanoddeśe tathaiva hatabuddhinām.

स्वैरं रुदत विस्रब्धाः स्वैरं स्नेहेन पश्यत। दारुणे ऽस्मिन् वनोद्देशे भयं वो न भविष्यति। अयं सौम्यो वनोद्देशः पितॄणां निधनाकरः। स्थीयतां यावद् आदित्यः किं वः क्रव्यादभाषितैः।

svairaṃ rudata visrabdhāḥ svairaṃ snehena paśyata. dāruṇe 'smin vanoddeśe bhayaṃ vo na bhaviṣyati. ayaṃ saumyo vanoddeśaḥ pitṝṇāṃ nidhanākaraḥ. sthīyatāṃ yāvad ādityaḥ kiṃ vaḥ kravyādabhāṣitaiḥ.

यदि गृध्रस्य वाक्यानि तीव्राणि रभसानि च। गृह्णीत मोहितात्मानः सुतो वो न भविष्यति।

yadi gṛdhrasya vākyāni tīvrāṇi rabhasāni ca. gṛhṇīta mohitātmānaḥ suto vo na bhaviṣyati.

भीष्म उवाच। गृध्रो ऽनस्तमिते त्व् आह गते ऽस्तम् इति जम्बुकः। मृतस्य तं परिजनम् ऊचतुस् तौ क्षुधान्वितौ।

bhīṣma uvāca. gṛdhro 'nastamite tv āha gate 'stam iti jambukaḥ. mṛtasya taṃ parijanam ūcatus tau kṣudhānvitau.

स्वकार्यदक्षिणौ राजन् गृध्रो जम्बुक एव च। क्षुत्पिपासापरिश्रान्तौ शास्त्रम् आलम्ब्य जल्पतः।

svakāryadakṣiṇau rājan gṛdhro jambuka eva ca. kṣutpipāsāpariśrāntau śāstram ālambya jalpataḥ.

तयोर् विज्ञानविदुषोर् द्वयोर् जम्बुकपत्रिणोः। वाक्यैर् अमृतकल्पैर् हि प्रातिष्ठन्त व्रजन्ति च।

tayor vijñānaviduṣor dvayor jambukapatriṇoḥ. vākyair amṛtakalpair hi prātiṣṭhanta vrajanti ca.

शोकदैन्यसमाविष्टा रुदन्तस् तस्थिरे तदा। स्वकार्यकुशलाभ्यां ते संभ्राम्यन्ते ह नैपुणात्।

śokadainyasamāviṣṭā rudantas tasthire tadā. svakāryakuśalābhyāṃ te saṃbhrāmyante ha naipuṇāt.

तथा तयोर् विवदतोर् विज्ञानविदुषोर् द्वयोः। बान्धवानां स्थितानां च उपातिष्ठत शंकरः। देव्या प्रणोदितो देवः कारुण्यार्द्रीकृतेक्षणः।

tathā tayor vivadator vijñānaviduṣor dvayoḥ. bāndhavānāṃ sthitānāṃ ca upātiṣṭhata śaṃkaraḥ. devyā praṇodito devaḥ kāruṇyārdrīkṛtekṣaṇaḥ.

ततस् तान् आह मनुजान् वरदो ऽस्मीति शूलभृत्। ते प्रत्यूचुर् इदं वाक्यं दुःखिताः प्रणताः स्थिताः।

tatas tān āha manujān varado 'smīti śūlabhṛt. te pratyūcur idaṃ vākyaṃ duḥkhitāḥ praṇatāḥ sthitāḥ.

एकपुत्रविहीनानां सर्वेषां जीवितार्थिनाम्। पुत्रस्य नो जीवदानाज् जीवितं दातुम् अर्हसि।

ekaputravihīnānāṃ sarveṣāṃ jīvitārthinām. putrasya no jīvadānāj jīvitaṃ dātum arhasi.

एवम् उक्तः स भगवान् वारिपूर्णेन पाणिना। जीवं तस्मै कुमाराय प्रादाद् वर्षशताय वै।

evam uktaḥ sa bhagavān vāripūrṇena pāṇinā. jīvaṃ tasmai kumārāya prādād varṣaśatāya vai.

तथा गोमायुगृध्राभ्याम् अददत् क्षुद्विनाशनम्। वरं पिनाकी भगवान् सर्वभूतहिते रतः।

tathā gomāyugṛdhrābhyām adadat kṣudvināśanam. varaṃ pinākī bhagavān sarvabhūtahite rataḥ.

ततः प्रणम्य तं देवं श्रेयोहर्षसमन्विताः। कृतकृत्याः सुखं हृष्टाः प्रातिष्ठन्त तदा विभो।

tataḥ praṇamya taṃ devaṃ śreyoharṣasamanvitāḥ. kṛtakṛtyāḥ sukhaṃ hṛṣṭāḥ prātiṣṭhanta tadā vibho.

अनिर्वेदेन दीर्घेण निश्चयेन ध्रुवेण च। देवदेवप्रसादाच् च क्षिप्रं फलम् अवाप्यते।

anirvedena dīrgheṇa niścayena dhruveṇa ca. devadevaprasādāc ca kṣipraṃ phalam avāpyate.

पश्य देवस्य संयोगं बान्धवानां च निश्चयम्। कृपणानां हि रुदतां कृतम् अश्रुप्रमार्जनम्।

paśya devasya saṃyogaṃ bāndhavānāṃ ca niścayam. kṛpaṇānāṃ hi rudatāṃ kṛtam aśrupramārjanam.

पश्य चाल्पेन कालेन निश्चयान्वेषणेन च। प्रसादं शंकरात् प्राप्य दुःखिताः सुखम् आप्नुवन्।

paśya cālpena kālena niścayānveṣaṇena ca. prasādaṃ śaṃkarāt prāpya duḥkhitāḥ sukham āpnuvan.

ते विस्मिताः प्रहृष्टाश् च पुत्रसंजीवनात् पुनः। बभूवुर् भरतश्रेष्ठ प्रसादाच् छंकरस्य वै।

te vismitāḥ prahṛṣṭāś ca putrasaṃjīvanāt punaḥ. babhūvur bharataśreṣṭha prasādāc chaṃkarasya vai.

ततस् ते त्वरिता राजञ् श्रुत्वा शोकम् अघोद्भवम्। विविशुः पुत्रम् आदाय नगरं हृष्टमानसाः। एषा बुद्धिः समस्तानां चातुर्वर्ण्ये निदर्शिता।

tatas te tvaritā rājañ śrutvā śokam aghodbhavam. viviśuḥ putram ādāya nagaraṃ hṛṣṭamānasāḥ. eṣā buddhiḥ samastānāṃ cāturvarṇye nidarśitā.

धर्मार्थमोक्षसंयुक्तम् इतिहासम् इमं शुभम्। श्रुत्वा मनुष्यः सततम् इह प्रेत्य च मोदते।

dharmārthamokṣasaṃyuktam itihāsam imaṃ śubham. śrutvā manuṣyaḥ satatam iha pretya ca modate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents