महाभारत 12.142 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 142→

[mh-12-142] • 44 श्लोकाः

भीष्म उवाच। अथ वृक्षस्य शाखायां विहंगः ससुहृज्जनः। दीर्घकालोषितो राजंस् तत्र चित्रतनूरुहः।

bhīṣma uvāca. atha vṛkṣasya śākhāyāṃ vihaṃgaḥ sasuhṛjjanaḥ. dīrghakāloṣito rājaṃs tatra citratanūruhaḥ.

तस्य काल्यं गता भार्या चरितुं नाभ्यवर्तत। प्राप्तां च रजनीं दृष्ट्वा स पक्षी पर्यतप्यत।

tasya kālyaṃ gatā bhāryā carituṃ nābhyavartata. prāptāṃ ca rajanīṃ dṛṣṭvā sa pakṣī paryatapyata.

वातवर्षं महच् चासीन् न चागच्छति मे प्रिया। किं नु तत् कारणं येन साद्यापि न निवर्तते।

vātavarṣaṃ mahac cāsīn na cāgacchati me priyā. kiṃ nu tat kāraṇaṃ yena sādyāpi na nivartate.

अपि स्वस्ति भवेत् तस्याः प्रियाया मम कानने। तया विरहितं हीदं शून्यम् अद्य गृहं मम। पुत्रपौत्रवधूभृत्यैर् आकीर्णम् अपि सर्वतः। भार्याहीनं गृहस्थस्य शून्यम् एव गृहं भवेत्। न गृहं गृहम् इत्य् आहुर् गृहिणी गृहम् उच्यते। गृहं तु गृहिणीहीनम् अरण्यसदृशं मतम्।

api svasti bhavet tasyāḥ priyāyā mama kānane. tayā virahitaṃ hīdaṃ śūnyam adya gṛhaṃ mama. putrapautravadhūbhṛtyair ākīrṇam api sarvataḥ. bhāryāhīnaṃ gṛhasthasya śūnyam eva gṛhaṃ bhavet. na gṛhaṃ gṛham ity āhur gṛhiṇī gṛham ucyate. gṛhaṃ tu gṛhiṇīhīnam araṇyasadṛśaṃ matam.

यदि सा रक्तनेत्रान्ता चित्राङ्गी मधुरस्वरा। अद्य नाभ्येति मे कान्ता न कार्यं जीवितेन मे। न भुङ्क्ते मय्य् अभुक्ते या नास्नाते स्नाति सुव्रता। नातिष्ठत्य् उपतिष्ठेत शेते च शयिते मयि। हृष्टे भवति सा हृष्टा दुःखिते मयि दुःखिता। प्रोषिते दीनवदना क्रुद्धे च प्रियवादिनी।

yadi sā raktanetrāntā citrāṅgī madhurasvarā. adya nābhyeti me kāntā na kāryaṃ jīvitena me. na bhuṅkte mayy abhukte yā nāsnāte snāti suvratā. nātiṣṭhaty upatiṣṭheta śete ca śayite mayi. hṛṣṭe bhavati sā hṛṣṭā duḥkhite mayi duḥkhitā. proṣite dīnavadanā kruddhe ca priyavādinī.

पतिधर्मरता साध्वी प्राणेभ्यो ऽपि गरीयसी। सा हि श्रान्तं क्षुधार्तं च जानीते मां तपस्विनी।

patidharmaratā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī. sā hi śrāntaṃ kṣudhārtaṃ ca jānīte māṃ tapasvinī.

अनुरक्ता हिता चैव स्निग्धा चैव पतिव्रता। यस्य वै तादृशी भार्या धन्यः स मनुजो भुवि। वृक्षमूले ऽपि दयिता यस्य तिष्ठति तद् गृहम्। प्रासादो ऽपि तया हीनः कान्तार इति निश्चितम्। धर्मार्थकामकालेषु भार्या पुंसः सहायिनी। विदेशगमने चास्य सैव विश्वासकारिका। यस्य भार्या सदा रक्ता तथा छन्दानुवर्तिनी। विभवे ऽपि हि संतोषस् तस्य स्वर्ग इहैव हि। सा भार्या या गृहे दक्षा सा भार्या या पतिव्रता। सा भार्या या प्रियं ब्रूते सा भार्या या मनोरमा। यस्य भार्या गुणज्ञा च भर्तारम् अनुगामिनी। या चातीव हि संहृष्टा सा श्रीः साक्षान् न वै धनम्।

anuraktā hitā caiva snigdhā caiva pativratā. yasya vai tādṛśī bhāryā dhanyaḥ sa manujo bhuvi. vṛkṣamūle 'pi dayitā yasya tiṣṭhati tad gṛham. prāsādo 'pi tayā hīnaḥ kāntāra iti niścitam. dharmārthakāmakāleṣu bhāryā puṃsaḥ sahāyinī. videśagamane cāsya saiva viśvāsakārikā. yasya bhāryā sadā raktā tathā chandānuvartinī. vibhave 'pi hi saṃtoṣas tasya svarga ihaiva hi. sā bhāryā yā gṛhe dakṣā sā bhāryā yā pativratā. sā bhāryā yā priyaṃ brūte sā bhāryā yā manoramā. yasya bhāryā guṇajñā ca bhartāram anugāminī. yā cātīva hi saṃhṛṣṭā sā śrīḥ sākṣān na vai dhanam.

भार्या हि परमो नाथः पुरुषस्येह पठ्यते। असहायस्य लोके ऽस्मिंल् लोकयात्रासहायिनी।

bhāryā hi paramo nāthaḥ puruṣasyeha paṭhyate. asahāyasya loke 'smiṃl lokayātrāsahāyinī.

तथा रोगाभिभूतस्य नित्यं कृच्छ्रगतस्य च। नास्ति भार्यासमं किं चिन् नरस्यार्तस्य भेषजम्।

tathā rogābhibhūtasya nityaṃ kṛcchragatasya ca. nāsti bhāryāsamaṃ kiṃ cin narasyārtasya bheṣajam.

नास्ति भार्यासमो बन्धुर् नास्ति भार्यासमा गतिः। नास्ति भार्यासमो लोके सहायो धर्मसाधनः। यस्य भार्या गृहे नास्ति साध्वी च प्रियवादिनी। अरण्यं तेन गन्तव्यं यथारण्यं तथा गृहम्। अहो मम विना वह्निं दह्यते गात्रसंचयम्। पतिव्रतधरा साध्वी प्राणेभ्यो ऽपि गरीयसी।

nāsti bhāryāsamo bandhur nāsti bhāryāsamā gatiḥ. nāsti bhāryāsamo loke sahāyo dharmasādhanaḥ. yasya bhāryā gṛhe nāsti sādhvī ca priyavādinī. araṇyaṃ tena gantavyaṃ yathāraṇyaṃ tathā gṛham. aho mama vinā vahniṃ dahyate gātrasaṃcayam. pativratadharā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī.

एवं विलपतस् तस्य द्विजस्यार्तस्य तत्र वै। गृहीता शकुनघ्नेन भार्या शुश्राव भारतीम्। कपोत्य् उवाच। अहो ऽतीव सुभाग्याहं यस्या मे दयितः पतिः। असतो वा सतो वापि गुणान् एवं प्रभाषते।

evaṃ vilapatas tasya dvijasyārtasya tatra vai. gṛhītā śakunaghnena bhāryā śuśrāva bhāratīm. kapoty uvāca. aho 'tīva subhāgyāhaṃ yasyā me dayitaḥ patiḥ. asato vā sato vāpi guṇān evaṃ prabhāṣate.

न सा स्त्रीत्य् अभिभाषा स्याद् यस्या भर्ता न तुष्यति। तुष्टे भर्तरि नारीणां तुष्टाः स्युः सर्वदेवताः। अग्निसाक्षिकम् अप्य् एतद् भर्ता हि शरणं स्त्रियः। दावाग्निनेव निर्दग्धा सपुष्पस्तबका लता। भस्मीभवतु सा नारी यस्या भर्ता न तुष्यति।

na sā strīty abhibhāṣā syād yasyā bhartā na tuṣyati. tuṣṭe bhartari nārīṇāṃ tuṣṭāḥ syuḥ sarvadevatāḥ. agnisākṣikam apy etad bhartā hi śaraṇaṃ striyaḥ. dāvāgnineva nirdagdhā sapuṣpastabakā latā. bhasmībhavatu sā nārī yasyā bhartā na tuṣyati.

इति संचिन्त्य दुःखार्ता भर्तारं दुःखितं तदा। कपोती लुब्धकेनाथ यत्ता वचनम् अब्रवीत्।

iti saṃcintya duḥkhārtā bhartāraṃ duḥkhitaṃ tadā. kapotī lubdhakenātha yattā vacanam abravīt.

हन्त वक्ष्यामि ते श्रेयः श्रुत्वा च कुरु तत् तथा। शरणागतसंत्राता भव कान्त विशेषतः।

hanta vakṣyāmi te śreyaḥ śrutvā ca kuru tat tathā. śaraṇāgatasaṃtrātā bhava kānta viśeṣataḥ.

एष शाकुनिकः शेते तव वासं समाश्रितः। शीतार्तश् च क्षुधार्तश् च पूजाम् अस्मै प्रयोजय।

eṣa śākunikaḥ śete tava vāsaṃ samāśritaḥ. śītārtaś ca kṣudhārtaś ca pūjām asmai prayojaya.

यो हि कश् चिद् द्विजं हन्याद् गां वा लोकस्य मातरम्। शरणागतं च यो हन्यात् तुल्यं तेषां च पातकम्।

yo hi kaś cid dvijaṃ hanyād gāṃ vā lokasya mātaram. śaraṇāgataṃ ca yo hanyāt tulyaṃ teṣāṃ ca pātakam.

यास्माकं विहिता वृत्तिः कापोती जातिधर्मतः। सा न्याय्यात्मवता नित्यं त्वद्विधेनाभिवर्तितुम्।

yāsmākaṃ vihitā vṛttiḥ kāpotī jātidharmataḥ. sā nyāyyātmavatā nityaṃ tvadvidhenābhivartitum.

यस् तु धर्मं यथाशक्ति गृहस्थो ह्य् अनुवर्तते। स प्रेत्य लभते लोकान् अक्षयान् इति शुश्रुम।

yas tu dharmaṃ yathāśakti gṛhastho hy anuvartate. sa pretya labhate lokān akṣayān iti śuśruma.

स त्वं संतानवान् अद्य पुत्रवान् अपि च द्विज। तत् स्वदेहे दयां त्यक्त्वा धर्मार्थौ परिगृह्य वै। पूजाम् अस्मै प्रयुङ्क्ष्व त्वं प्रीयेतास्य मनो यथा। मत्कृते मा च संतापं कुर्वीथास् त्वं विहंगम। शरीरयात्राकृत्यर्थम् अन्यान् दारान् उपैष्यसि।

sa tvaṃ saṃtānavān adya putravān api ca dvija. tat svadehe dayāṃ tyaktvā dharmārthau parigṛhya vai. pūjām asmai prayuṅkṣva tvaṃ prīyetāsya mano yathā. matkṛte mā ca saṃtāpaṃ kurvīthās tvaṃ vihaṃgama. śarīrayātrākṛtyartham anyān dārān upaiṣyasi.

इति सा शकुनी वाक्यं क्षारकस्था तपस्विनी। अतिदुःखान्विता प्रोच्य भर्तारं समुदैक्षत।

iti sā śakunī vākyaṃ kṣārakasthā tapasvinī. atiduḥkhānvitā procya bhartāraṃ samudaikṣata.

स पत्न्या वचनं श्रुत्वा धर्मयुक्तिसमन्वितम्। हर्षेण महता युक्तो बाष्पव्याकुललोचनः।

sa patnyā vacanaṃ śrutvā dharmayuktisamanvitam. harṣeṇa mahatā yukto bāṣpavyākulalocanaḥ.

तं वै शाकुनिकं दृष्ट्वा विधिदृष्टेन कर्मणा। पूजयाम् आस यत्नेन स पक्षी पक्षिजीविनम्।

taṃ vai śākunikaṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā. pūjayām āsa yatnena sa pakṣī pakṣijīvinam.

उवाच च स्वागतं ते ब्रूहि किं करवाण्य् अहम्। संतापश् च न कर्तव्यः स्वगृहे वर्तते भवान्।

uvāca ca svāgataṃ te brūhi kiṃ karavāṇy aham. saṃtāpaś ca na kartavyaḥ svagṛhe vartate bhavān.

तद् ब्रवीतु भवान् क्षिप्रं किं करोमि किम् इच्छसि। प्रणयेन ब्रवीमि त्वां त्वं हि नः शरणागतः। अराव् अप्य् उचितं कार्यम् आतिथ्यं गृहम् आगते। छेत्तुम् अप्य् आगते छायां नोपसंहरते द्रुमः।

tad bravītu bhavān kṣipraṃ kiṃ karomi kim icchasi. praṇayena bravīmi tvāṃ tvaṃ hi naḥ śaraṇāgataḥ. arāv apy ucitaṃ kāryam ātithyaṃ gṛham āgate. chettum apy āgate chāyāṃ nopasaṃharate drumaḥ.

शरणागतस्य कर्तव्यम् आतिथ्यम् इह यत्नतः। पञ्चयज्ञप्रवृत्तेन गृहस्थेन विशेषतः।

śaraṇāgatasya kartavyam ātithyam iha yatnataḥ. pañcayajñapravṛttena gṛhasthena viśeṣataḥ.

पञ्चयज्ञांस् तु यो मोहान् न करोति गृहाश्रमी। तस्य नायं न च परो लोको भवति धर्मतः।

pañcayajñāṃs tu yo mohān na karoti gṛhāśramī. tasya nāyaṃ na ca paro loko bhavati dharmataḥ.

तद् ब्रूहि त्वं सुविस्रब्धो यत् त्वं वाचा वदिष्यसि। तत् करिष्याम्य् अहं सर्वं मा त्वं शोके मनः कृथाः।

tad brūhi tvaṃ suvisrabdho yat tvaṃ vācā vadiṣyasi. tat kariṣyāmy ahaṃ sarvaṃ mā tvaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा शकुनेर् लुब्धको ऽब्रवीत्। बाधते खलु मा शीतं हिमत्राणं विधीयताम्।

tasya tad vacanaṃ śrutvā śakuner lubdhako 'bravīt. bādhate khalu mā śītaṃ himatrāṇaṃ vidhīyatām.

एवम् उक्तस् ततः पक्षी पर्णान्य् आस्तीर्य भूतले। यथाशुष्काणि यत्नेन ज्वलनार्थं द्रुतं ययौ।

evam uktas tataḥ pakṣī parṇāny āstīrya bhūtale. yathāśuṣkāṇi yatnena jvalanārthaṃ drutaṃ yayau.

स गत्वाङ्गारकर्मान्तं गृहीत्वाग्निम् अथागमत्। ततः शुष्केषु पर्णेषु पावकं सो ऽभ्यदीदिपत्।

sa gatvāṅgārakarmāntaṃ gṛhītvāgnim athāgamat. tataḥ śuṣkeṣu parṇeṣu pāvakaṃ so 'bhyadīdipat.

सुसंदीप्तं महत् कृत्वा तम् आह शरणागतम्। प्रतापय सुविस्रब्धं स्वगात्राण्य् अकुतोभयः।

susaṃdīptaṃ mahat kṛtvā tam āha śaraṇāgatam. pratāpaya suvisrabdhaṃ svagātrāṇy akutobhayaḥ.

स तथोक्तस् तथेत्य् उक्त्वा लुब्धो गात्राण्य् अतापयत्। अग्निप्रत्यागतप्राणस् ततः प्राह विहंगमम्। हर्षेण महताविष्टो वाक्यं व्याकुललोचनः। तथेमं शकुनिं दृष्ट्वा विधिदृष्टेन कर्मणा।

sa tathoktas tathety uktvā lubdho gātrāṇy atāpayat. agnipratyāgataprāṇas tataḥ prāha vihaṃgamam. harṣeṇa mahatāviṣṭo vākyaṃ vyākulalocanaḥ. tathemaṃ śakuniṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā.

दत्तम् आहारम् इच्छामि त्वया क्षुद् बाधते हि माम्। तद् वचः स प्रतिश्रुत्य वाक्यम् आह विहंगमः।

dattam āhāram icchāmi tvayā kṣud bādhate hi mām. tad vacaḥ sa pratiśrutya vākyam āha vihaṃgamaḥ.

न मे ऽस्ति विभवो येन नाशयामि तव क्षुधाम्। उत्पन्नेन हि जीवामो वयं नित्यं वनौकसः।

na me 'sti vibhavo yena nāśayāmi tava kṣudhām. utpannena hi jīvāmo vayaṃ nityaṃ vanaukasaḥ.

संचयो नास्ति चास्माकं मुनीनाम् इव कानने। इत्य् उक्त्वा स तदा तत्र विवर्णवदनो ऽभवत्।

saṃcayo nāsti cāsmākaṃ munīnām iva kānane. ity uktvā sa tadā tatra vivarṇavadano 'bhavat.

कथं नु खलु कर्तव्यम् इति चिन्तापरः सदा। बभूव भरतश्रेष्ठ गर्हयन् वृत्तिम् आत्मनः।

kathaṃ nu khalu kartavyam iti cintāparaḥ sadā. babhūva bharataśreṣṭha garhayan vṛttim ātmanaḥ.

मुहूर्ताल् लब्धसंज्ञस् तु स पक्षी पक्षिघातकम्। उवाच तर्पयिष्ये त्वां मुहूर्तं प्रतिपालय।

muhūrtāl labdhasaṃjñas tu sa pakṣī pakṣighātakam. uvāca tarpayiṣye tvāṃ muhūrtaṃ pratipālaya.

इत्य् उक्त्वा शुष्कपर्णैः स संप्रज्वाल्य हुताशनम्। हर्षेण महता युक्तः कपोतः पुनर् अब्रवीत्।

ity uktvā śuṣkaparṇaiḥ sa saṃprajvālya hutāśanam. harṣeṇa mahatā yuktaḥ kapotaḥ punar abravīt.

देवानां च मुनीनां च पितॄणां च महात्मनाम्। श्रुतपूर्वो मया धर्मो महान् अतिथिपूजने।

devānāṃ ca munīnāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām. śrutapūrvo mayā dharmo mahān atithipūjane.

कुरुष्वानुग्रहं मे ऽद्य सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते। निश्चिता खलु मे बुद्धिर् अतिथिप्रतिपूजने।

kuruṣvānugrahaṃ me 'dya satyam etad bravīmi te. niścitā khalu me buddhir atithipratipūjane.

ततः सत्यप्रतिज्ञो वै स पक्षी प्रहसन्न् इव। तम् अग्निं त्रिः परिक्रम्य प्रविवेश महीपते।

tataḥ satyapratijño vai sa pakṣī prahasann iva. tam agniṃ triḥ parikramya praviveśa mahīpate.

अग्निमध्यं प्रविष्टं तं लुब्धो दृष्ट्वाथ पक्षिणम्। चिन्तयाम् आस मनसा किम् इदं नु कृतं मया।

agnimadhyaṃ praviṣṭaṃ taṃ lubdho dṛṣṭvātha pakṣiṇam. cintayām āsa manasā kim idaṃ nu kṛtaṃ mayā.

अहो मम नृशंसस्य गर्हितस्य स्वकर्मणा। अधर्मः सुमहान् घोरो भविष्यति न संशयः।

aho mama nṛśaṃsasya garhitasya svakarmaṇā. adharmaḥ sumahān ghoro bhaviṣyati na saṃśayaḥ.

एवं बहुविधं भूरि विललाप स लुब्धकः। गर्हयन् स्वानि कर्माणि द्विजं दृष्ट्वा तथागतम्।

evaṃ bahuvidhaṃ bhūri vilalāpa sa lubdhakaḥ. garhayan svāni karmāṇi dvijaṃ dṛṣṭvā tathāgatam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...