महाभारत 12.139 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 139→

[mh-12-139] • 94 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। हीने परमके धर्मे सर्वलोकातिलङ्घिनि। अधर्मे धर्मतां नीते धर्मे चाधर्मतां गते।

yudhiṣṭhira uvāca. hīne paramake dharme sarvalokātilaṅghini. adharme dharmatāṃ nīte dharme cādharmatāṃ gate.

मर्यादासु प्रभिन्नासु क्षुभिते धर्मनिश्चये। राजभिः पीडिते लोके चोरैर् वापि विशां पते।

maryādāsu prabhinnāsu kṣubhite dharmaniścaye. rājabhiḥ pīḍite loke corair vāpi viśāṃ pate.

सर्वाश्रमेषु मूढेषु कर्मसूपहतेषु च। कामान् मोहाच् च लोभाच् च भयं पश्यत्सु भारत।

sarvāśrameṣu mūḍheṣu karmasūpahateṣu ca. kāmān mohāc ca lobhāc ca bhayaṃ paśyatsu bhārata.

अविश्वस्तेषु सर्वेषु नित्यभीतेषु पार्थिव। निकृत्या हन्यमानेषु वञ्चयत्सु परस्परम्।

aviśvasteṣu sarveṣu nityabhīteṣu pārthiva. nikṛtyā hanyamāneṣu vañcayatsu parasparam.

संप्रदीप्तेषु देशेषु ब्राह्मण्ये चाभिपीडिते। अवर्षति च पर्जन्ये मिथो भेदे समुत्थिते।

saṃpradīpteṣu deśeṣu brāhmaṇye cābhipīḍite. avarṣati ca parjanye mitho bhede samutthite.

सर्वस्मिन् दस्युसाद् भूते पृथिव्याम् उपजीवने। केन स्विद् ब्राह्मणो जीवेज् जघन्ये काल आगते।

sarvasmin dasyusād bhūte pṛthivyām upajīvane. kena svid brāhmaṇo jīvej jaghanye kāla āgate.

अतित्यक्षुः पुत्रपौत्रान् अनुक्रोशान् नराधिप। कथम् आपत्सु वर्तेत तन् मे ब्रूहि पितामह।

atityakṣuḥ putrapautrān anukrośān narādhipa. katham āpatsu varteta tan me brūhi pitāmaha.

कथं च राजा वर्तेत लोके कलुषतां गते। कथम् अर्थाच् च धर्माच् च न हीयेत परंतप।

kathaṃ ca rājā varteta loke kaluṣatāṃ gate. katham arthāc ca dharmāc ca na hīyeta paraṃtapa.

भीष्म उवाच। राजमूला महाराज योगक्षेमसुवृष्टयः। प्रजासु व्याधयश् चैव मरणं च भयानि च।

bhīṣma uvāca. rājamūlā mahārāja yogakṣemasuvṛṣṭayaḥ. prajāsu vyādhayaś caiva maraṇaṃ ca bhayāni ca.

कृतं त्रेता द्वापरश् च कलिश् च भरतर्षभ। राजमूलानि सर्वाणि मम नास्त्य् अत्र संशयः।

kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha. rājamūlāni sarvāṇi mama nāsty atra saṃśayaḥ.

तस्मिंस् त्व् अभ्यागते काले प्रजानां दोषकारके। विज्ञानबलम् आस्थाय जीवितव्यं तदा भवेत्।

tasmiṃs tv abhyāgate kāle prajānāṃ doṣakārake. vijñānabalam āsthāya jīvitavyaṃ tadā bhavet.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। विश्वामित्रस्य संवादं चण्डालस्य च पक्कणे।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. viśvāmitrasya saṃvādaṃ caṇḍālasya ca pakkaṇe.

त्रेताद्वापरयोः संधौ पुरा दैवविधिक्रमात्। अनावृष्टिर् अभूद् घोरा राजन् द्वादशवार्षिकी।

tretādvāparayoḥ saṃdhau purā daivavidhikramāt. anāvṛṣṭir abhūd ghorā rājan dvādaśavārṣikī.

प्रजानाम् अभिवृद्धानां युगान्ते पर्युपस्थिते। त्रेतानिर्मोक्षसमये द्वापरप्रतिपादने।

prajānām abhivṛddhānāṃ yugānte paryupasthite. tretānirmokṣasamaye dvāparapratipādane.

न ववर्ष सहस्राक्षः प्रतिलोमो ऽभवद् गुरुः। जगाम दक्षिणं मार्गं सोमो व्यावृत्तलक्षणः।

na vavarṣa sahasrākṣaḥ pratilomo 'bhavad guruḥ. jagāma dakṣiṇaṃ mārgaṃ somo vyāvṛttalakṣaṇaḥ.

नावश्यायो ऽपि रात्र्यन्ते कुत एवाभ्रराजयः। नद्यः संक्षिप्ततोयौघाः क्व चिद् अन्तर्गताभवन्।

nāvaśyāyo 'pi rātryante kuta evābhrarājayaḥ. nadyaḥ saṃkṣiptatoyaughāḥ kva cid antargatābhavan.

सरांसि सरितश् चैव कूपाः प्रस्रवणानि च। हतत्विट्कान्य् अलक्ष्यन्त निसर्गाद् दैवकारितात्।

sarāṃsi saritaś caiva kūpāḥ prasravaṇāni ca. hatatviṭkāny alakṣyanta nisargād daivakāritāt.

उपशुष्कजलस्थाया विनिवृत्तसभाप्रपा। निवृत्तयज्ञस्वाध्याया निर्वषट्कारमङ्गला।

upaśuṣkajalasthāyā vinivṛttasabhāprapā. nivṛttayajñasvādhyāyā nirvaṣaṭkāramaṅgalā.

उत्सन्नकृषिगोरक्ष्या निवृत्तविपणापणा। निवृत्तपूगसमया संप्रनष्टमहोत्सवा।

utsannakṛṣigorakṣyā nivṛttavipaṇāpaṇā. nivṛttapūgasamayā saṃpranaṣṭamahotsavā.

अस्थिकङ्कालसंकीर्णा हाहाभूतजनाकुला। शून्यभूयिष्ठनगरा दग्धग्रामनिवेशना।

asthikaṅkālasaṃkīrṇā hāhābhūtajanākulā. śūnyabhūyiṣṭhanagarā dagdhagrāmaniveśanā.

क्व चिच् चोरैः क्व चिच् छस्त्रैः क्व चिद् राजभिर् आतुरैः। परस्परभयाच् चैव शून्यभूयिष्ठनिर्जना।

kva cic coraiḥ kva cic chastraiḥ kva cid rājabhir āturaiḥ. parasparabhayāc caiva śūnyabhūyiṣṭhanirjanā.

गतदैवतसंकल्पा वृद्धबालविनाकृता। गोजाविमहिषैर् हीना परस्परहराहरा।

gatadaivatasaṃkalpā vṛddhabālavinākṛtā. gojāvimahiṣair hīnā parasparaharāharā.

हतविप्रा हतारक्षा प्रनष्टौषधिसंचया। श्यावभूतनरप्राया बभूव वसुधा तदा।

hataviprā hatārakṣā pranaṣṭauṣadhisaṃcayā. śyāvabhūtanaraprāyā babhūva vasudhā tadā.

तस्मिन् प्रतिभये काले क्षीणे धर्मे युधिष्ठिर। बभ्रमुः क्षुधिता मर्त्याः खादन्तः स्म परस्परम्।

tasmin pratibhaye kāle kṣīṇe dharme yudhiṣṭhira. babhramuḥ kṣudhitā martyāḥ khādantaḥ sma parasparam.

ऋषयो नियमांस् त्यक्त्वा परित्यक्ताग्निदैवताः। आश्रमान् संपरित्यज्य पर्यधावन्न् इतस् ततः।

ṛṣayo niyamāṃs tyaktvā parityaktāgnidaivatāḥ. āśramān saṃparityajya paryadhāvann itas tataḥ.

विश्वामित्रो ऽथ भगवान् महर्षिर् अनिकेतनः। क्षुधा परिगतो धीमान् समन्तात् पर्यधावत। त्यक्त्वा दारांश् च पुत्रांश् च कस्मिंश् चिज् जनसंसदि। भक्ष्याभक्ष्यसमो भूत्वा निरग्निर् अनिकेतनः।

viśvāmitro 'tha bhagavān maharṣir aniketanaḥ. kṣudhā parigato dhīmān samantāt paryadhāvata. tyaktvā dārāṃś ca putrāṃś ca kasmiṃś cij janasaṃsadi. bhakṣyābhakṣyasamo bhūtvā niragnir aniketanaḥ.

स कदा चित् परिपतञ् श्वपचानां निवेशनम्। हिंस्राणां प्राणिहन्तॄणाम् आससाद वने क्व चित्।

sa kadā cit paripatañ śvapacānāṃ niveśanam. hiṃsrāṇāṃ prāṇihantṝṇām āsasāda vane kva cit.

विभिन्नकलशाकीर्णं श्वचर्माच्छादनायुतम्। वराहखरभग्नास्थिकपालघटसंकुलम्।

vibhinnakalaśākīrṇaṃ śvacarmācchādanāyutam. varāhakharabhagnāsthikapālaghaṭasaṃkulam.

मृतचेलपरिस्तीर्णं निर्माल्यकृतभूषणम्। सर्पनिर्मोकमालाभिः कृतचिह्नकुटीमठम्। कुक्कुटारावबहुलं गर्दभध्वनिनादितम्। तद् योषिद्भिः खरैर् वाक्यैः कलहद्भिः परस्परम्।

mṛtacelaparistīrṇaṃ nirmālyakṛtabhūṣaṇam. sarpanirmokamālābhiḥ kṛtacihnakuṭīmaṭham. kukkuṭārāvabahulaṃ gardabhadhvanināditam. tad yoṣidbhiḥ kharair vākyaiḥ kalahadbhiḥ parasparam.

उलूकपक्षध्वजिभिर् देवतायतनैर् वृतम्। लोहघण्टापरिष्कारं श्वयूथपरिवारितम्।

ulūkapakṣadhvajibhir devatāyatanair vṛtam. lohaghaṇṭāpariṣkāraṃ śvayūthaparivāritam.

तत् प्रविश्य क्षुधाविष्टो गाधेः पुत्रो महान् ऋषिः। आहारान्वेषणे युक्तः परं यत्नं समास्थितः।

tat praviśya kṣudhāviṣṭo gādheḥ putro mahān ṛṣiḥ. āhārānveṣaṇe yuktaḥ paraṃ yatnaṃ samāsthitaḥ.

न च क्व चिद् अविन्दत् स भिक्षमाणो ऽपि कौशिकः। मांसम् अन्नं मूलफलम् अन्यद् वा तत्र किं चन।

na ca kva cid avindat sa bhikṣamāṇo 'pi kauśikaḥ. māṃsam annaṃ mūlaphalam anyad vā tatra kiṃ cana.

अहो कृच्छ्रं मया प्राप्तम् इति निश्चित्य कौशिकः। पपात भूमौ दौर्बल्यात् तस्मिंश् चण्डालपक्कणे।

aho kṛcchraṃ mayā prāptam iti niścitya kauśikaḥ. papāta bhūmau daurbalyāt tasmiṃś caṇḍālapakkaṇe.

चिन्तयाम् आस स मुनिः किं नु मे सुकृतं भवेत्। कथं वृथा न मृत्युः स्याद् इति पार्थिवसत्तम।

cintayām āsa sa muniḥ kiṃ nu me sukṛtaṃ bhavet. kathaṃ vṛthā na mṛtyuḥ syād iti pārthivasattama.

स ददर्श श्वमांसस्य कुतन्तीं विततां मुनिः। चण्डालस्य गृहे राजन् सद्यः शस्त्रहतस्य च।

sa dadarśa śvamāṃsasya kutantīṃ vitatāṃ muniḥ. caṇḍālasya gṛhe rājan sadyaḥ śastrahatasya ca.

स चिन्तयाम् आस तदा स्तेयं कार्यम् इतो मया। न हीदानीम् उपायो ऽन्यो विद्यते प्राणधारणे।

sa cintayām āsa tadā steyaṃ kāryam ito mayā. na hīdānīm upāyo 'nyo vidyate prāṇadhāraṇe.

आपत्सु विहितं स्तेयं विशिष्टसमहीनतः। परं परं भवेत् पूर्वम् अस्तेयम् इति निश्चयः।

āpatsu vihitaṃ steyaṃ viśiṣṭasamahīnataḥ. paraṃ paraṃ bhavet pūrvam asteyam iti niścayaḥ.

हीनाद् आदेयम् आदौ स्यात् समानात् तदनन्तरम्। असंभवाद् आददीत विशिष्टाद् अपि धार्मिकात्।

hīnād ādeyam ādau syāt samānāt tadanantaram. asaṃbhavād ādadīta viśiṣṭād api dhārmikāt.

सो ऽहम् अन्तावसानानां हरमाणः परिग्रहात्। न स्तेयदोषं पश्यामि हरिष्याम्य् एतद् आमिषम्।

so 'ham antāvasānānāṃ haramāṇaḥ parigrahāt. na steyadoṣaṃ paśyāmi hariṣyāmy etad āmiṣam.

एतां बुद्धिं समास्थाय विश्वामित्रो महामुनिः। तस्मिन् देशे प्रसुष्वाप पतितो यत्र भारत।

etāṃ buddhiṃ samāsthāya viśvāmitro mahāmuniḥ. tasmin deśe prasuṣvāpa patito yatra bhārata.

स विगाढां निशां दृष्ट्वा सुप्ते चण्डालपक्कणे। शनैर् उत्थाय भगवान् प्रविवेश कुटीमठम्।

sa vigāḍhāṃ niśāṃ dṛṣṭvā supte caṇḍālapakkaṇe. śanair utthāya bhagavān praviveśa kuṭīmaṭham.

स सुप्त एव चण्डालः श्लेष्मापिहितलोचनः। परिभिन्नस्वरो रूक्ष उवाचाप्रियदर्शनः।

sa supta eva caṇḍālaḥ śleṣmāpihitalocanaḥ. paribhinnasvaro rūkṣa uvācāpriyadarśanaḥ.

कः कुतन्तीं घट्टयति सुप्ते चण्डालपक्कणे। जागर्मि नावसुप्तो ऽस्मि हतो ऽसीति च दारुणः।

kaḥ kutantīṃ ghaṭṭayati supte caṇḍālapakkaṇe. jāgarmi nāvasupto 'smi hato 'sīti ca dāruṇaḥ.

विश्वामित्रो ऽहम् इत्य् एव सहसा तम् उवाच सः। सहसाभ्यागतभयः सोद्वेगस् तेन कर्मणा। विश्वामित्रो ऽहम् आयुष्मन्न् आगतो ऽहं बुभुक्षितः। मा वधीर् मम सद्बुद्धेर् यदि सम्यक् प्रपश्यसि।

viśvāmitro 'ham ity eva sahasā tam uvāca saḥ. sahasābhyāgatabhayaḥ sodvegas tena karmaṇā. viśvāmitro 'ham āyuṣmann āgato 'haṃ bubhukṣitaḥ. mā vadhīr mama sadbuddher yadi samyak prapaśyasi.

चण्डालस् तद् वचः श्रुत्वा महर्षेर् भावितात्मनः। शयनाद् उपसंभ्रान्त इयेषोत्पतितुं ततः।

caṇḍālas tad vacaḥ śrutvā maharṣer bhāvitātmanaḥ. śayanād upasaṃbhrānta iyeṣotpatituṃ tataḥ.

स विसृज्याश्रु नेत्राभ्यां बहुमानात् कृताञ्जलिः। उवाच कौशिकं रात्रौ ब्रह्मन् किं ते चिकीर्षितम्।

sa visṛjyāśru netrābhyāṃ bahumānāt kṛtāñjaliḥ. uvāca kauśikaṃ rātrau brahman kiṃ te cikīrṣitam.

विश्वामित्रस् तु मातङ्गम् उवाच परिसान्त्वयन्। क्षुधितो ऽहं गतप्राणो हरिष्यामि श्वजाघनीम्।

viśvāmitras tu mātaṅgam uvāca parisāntvayan. kṣudhito 'haṃ gataprāṇo hariṣyāmi śvajāghanīm.

अवसीदन्ति मे प्राणाः स्मृतिर् मे नश्यति क्षुधा। तृषितः परम् अस्म्य् अहम्। दुर्बलो नष्टसंज्ञश् च भक्ष्याभक्ष्यविवर्जितः। स्वधर्मं बुध्यमानो ऽपि हरिष्यामि श्वजाघनीम्।

avasīdanti me prāṇāḥ smṛtir me naśyati kṣudhā. tṛṣitaḥ param asmy aham. durbalo naṣṭasaṃjñaś ca bhakṣyābhakṣyavivarjitaḥ. svadharmaṃ budhyamāno 'pi hariṣyāmi śvajāghanīm.

अटन् भैक्षं न विन्दामि यदा युष्माकम् आलये। तदा बुद्धिः कृता पापे हरिष्यामि श्वजाघनीम्।

aṭan bhaikṣaṃ na vindāmi yadā yuṣmākam ālaye. tadā buddhiḥ kṛtā pāpe hariṣyāmi śvajāghanīm.

तृषितः कलुषं पाता नास्ति ह्रीर् अशनार्थिनः। क्षुद् धर्मं दूषयत्य् अत्र हरिष्यामि श्वजाघनीम्।

tṛṣitaḥ kaluṣaṃ pātā nāsti hrīr aśanārthinaḥ. kṣud dharmaṃ dūṣayaty atra hariṣyāmi śvajāghanīm.

अग्निर् मुखं पुरोधाश् च देवानां शुचिपाद् विभुः। यथा स सर्वभुग् ब्रह्मा तथा मां विद्धि धर्मतः।

agnir mukhaṃ purodhāś ca devānāṃ śucipād vibhuḥ. yathā sa sarvabhug brahmā tathā māṃ viddhi dharmataḥ.

तम् उवाच स चण्डालो महर्षे शृणु मे वचः। श्रुत्वा तथा समातिष्ठ यथा धर्मान् न हीयसे। धर्मं तवापि विप्रर्षे शृणु यत् ते ब्रवीम्य् अहम्।

tam uvāca sa caṇḍālo maharṣe śṛṇu me vacaḥ. śrutvā tathā samātiṣṭha yathā dharmān na hīyase. dharmaṃ tavāpi viprarṣe śṛṇu yat te bravīmy aham.

मृगाणाम् अधमं श्वानं प्रवदन्ति मनीषिणः। तस्याप्य् अधम उद्देशः शरीरस्योरुजाघनी।

mṛgāṇām adhamaṃ śvānaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ. tasyāpy adhama uddeśaḥ śarīrasyorujāghanī.

नेदं सम्यग् व्यवसितं महर्षे कर्म वैकृतम्। चण्डालस्वस्य हरणम् अभक्ष्यस्य विशेषतः।

nedaṃ samyag vyavasitaṃ maharṣe karma vaikṛtam. caṇḍālasvasya haraṇam abhakṣyasya viśeṣataḥ.

साध्व् अन्यम् अनुपश्य त्वम् उपायं प्राणधारणे। न मांसलोभात् तपसो नाशस् ते स्यान् महामुने।

sādhv anyam anupaśya tvam upāyaṃ prāṇadhāraṇe. na māṃsalobhāt tapaso nāśas te syān mahāmune.

जानतो ऽविहितो मार्गो न कार्यो धर्मसंकरः। मा स्म धर्मं परित्याक्षीस् त्वं हि धर्मविद् उत्तमः।

jānato 'vihito mārgo na kāryo dharmasaṃkaraḥ. mā sma dharmaṃ parityākṣīs tvaṃ hi dharmavid uttamaḥ.

विश्वामित्रस् ततो राजन्न् इत्य् उक्तो भरतर्षभ। क्षुधार्तः प्रत्युवाचेदं पुनर् एव महामुनिः।

viśvāmitras tato rājann ity ukto bharatarṣabha. kṣudhārtaḥ pratyuvācedaṃ punar eva mahāmuniḥ.

निराहारस्य सुमहान् मम कालो ऽभिधावतः। न विद्यते ऽभ्युपायश् च कश् चिन् मे प्राणधारणे।

nirāhārasya sumahān mama kālo 'bhidhāvataḥ. na vidyate 'bhyupāyaś ca kaś cin me prāṇadhāraṇe.

येन तेन विशेषेण कर्मणा येन केन चित्। अभ्युज्जीवेत् सीदमानः समर्थो धर्मम् आचरेत्।

yena tena viśeṣeṇa karmaṇā yena kena cit. abhyujjīvet sīdamānaḥ samartho dharmam ācaret.

ऐन्द्रो धर्मः क्षत्रियाणां ब्राह्मणानाम् अथाग्निकः। ब्रह्मवह्निर् मम बलं भक्ष्यामि समयं क्षुधा।

aindro dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ brāhmaṇānām athāgnikaḥ. brahmavahnir mama balaṃ bhakṣyāmi samayaṃ kṣudhā.

यथा यथा वै जीवेद् धि तत् कर्तव्यम् अपीडया। जीवितं मरणाच् छ्रेयो जीवन् धर्मम् अवाप्नुयात्।

yathā yathā vai jīved dhi tat kartavyam apīḍayā. jīvitaṃ maraṇāc chreyo jīvan dharmam avāpnuyāt.

सो ऽहं जीवितम् आकाङ्क्षन्न् अभक्षस्यापि भक्षणम्। व्यवस्ये बुद्धिपूर्वं वै तद् भवान् अनुमन्यताम्।

so 'haṃ jīvitam ākāṅkṣann abhakṣasyāpi bhakṣaṇam. vyavasye buddhipūrvaṃ vai tad bhavān anumanyatām.

जीवन् धर्मं चरिष्यामि प्रणोत्स्याम्य् अशुभानि च। तपोभिर् विद्यया चैव ज्योतींषीव महत् तमः।

jīvan dharmaṃ cariṣyāmi praṇotsyāmy aśubhāni ca. tapobhir vidyayā caiva jyotīṃṣīva mahat tamaḥ.

श्वपच उवाच। नैतत् खादन् प्राप्स्यसे प्राणम् अन्यं; नायुर् दीर्घं नामृतस्येव तृप्तिम्। भिक्षाम् अन्यां भिक्ष मा ते मनो ऽस्तु; श्वभक्षणे श्वा ह्य् अभक्षो द्विजानाम्।

śvapaca uvāca. naitat khādan prāpsyase prāṇam anyaṃ; nāyur dīrghaṃ nāmṛtasyeva tṛptim. bhikṣām anyāṃ bhikṣa mā te mano 'stu; śvabhakṣaṇe śvā hy abhakṣo dvijānām.

विश्वामित्र उवाच। न दुर्भिक्षे सुलभं मांसम् अन्यच्; छ्वपाक नान्नं न च मे ऽस्ति वित्तम्। क्षुधार्तश् चाहम् अगतिर् निराशः; श्वमांसे चास्मिन् षड्रसान् साधु मन्ये।

viśvāmitra uvāca. na durbhikṣe sulabhaṃ māṃsam anyac; chvapāka nānnaṃ na ca me 'sti vittam. kṣudhārtaś cāham agatir nirāśaḥ; śvamāṃse cāsmin ṣaḍrasān sādhu manye.

श्वपच उवाच। पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ब्रह्मक्षत्रस्य वै द्विज। शल्यकः श्वाविधो गोधाः शशः कूर्मश् च पञ्चमः। यदि शास्त्रं प्रमाणं ते माभक्ष्ये मानसं कृथाः।

śvapaca uvāca. pañca pañcanakhā bhakṣyā brahmakṣatrasya vai dvija. śalyakaḥ śvāvidho godhāḥ śaśaḥ kūrmaś ca pañcamaḥ. yadi śāstraṃ pramāṇaṃ te mābhakṣye mānasaṃ kṛthāḥ.

विश्वामित्र उवाच। अगस्त्येनासुरो जग्धो वातापिः क्षुधितेन वै। अहम् आपद्गतः क्षुब्धो भक्षयिष्ये श्वजाघनीम्।

viśvāmitra uvāca. agastyenāsuro jagdho vātāpiḥ kṣudhitena vai. aham āpadgataḥ kṣubdho bhakṣayiṣye śvajāghanīm.

श्वपच उवाच। भिक्षाम् अन्याम् आहरेति न चैतत् कर्तुम् अर्हसि। न नूनं कार्यम् एतद् वै हर कामं श्वजाघनीम्।

śvapaca uvāca. bhikṣām anyām āhareti na caitat kartum arhasi. na nūnaṃ kāryam etad vai hara kāmaṃ śvajāghanīm.

विश्वामित्र उवाच। शिष्टा वै कारणं धर्मे तद्वृत्तम् अनुवर्तये। परां मेध्याशनाद् एतां भक्ष्यां मन्ये श्वजाघनीम्।

viśvāmitra uvāca. śiṣṭā vai kāraṇaṃ dharme tadvṛttam anuvartaye. parāṃ medhyāśanād etāṃ bhakṣyāṃ manye śvajāghanīm.

श्वपच उवाच। असता यत् समाचीर्णं न स धर्मः सनातनः। नावृत्तम् अनुकार्यं वै मा छलेनानृतं कृथाः।

śvapaca uvāca. asatā yat samācīrṇaṃ na sa dharmaḥ sanātanaḥ. nāvṛttam anukāryaṃ vai mā chalenānṛtaṃ kṛthāḥ.

विश्वामित्र उवाच। न पातकं नावमतम् ऋषिः सन् कर्तुम् अर्हसि। समौ च श्वमृगौ मन्ये तस्माद् भक्ष्या श्वजाघनी।

viśvāmitra uvāca. na pātakaṃ nāvamatam ṛṣiḥ san kartum arhasi. samau ca śvamṛgau manye tasmād bhakṣyā śvajāghanī.

श्वपच उवाच। यद् ब्राह्मणार्थे कृतम् अर्थितेन; तेनर्षिणा तच् च भक्ष्याधिकारम्। स वै धर्मो यत्र न पापम् अस्ति; सर्वैर् उपायैर् हि स रक्षितव्यः।

śvapaca uvāca. yad brāhmaṇārthe kṛtam arthitena; tenarṣiṇā tac ca bhakṣyādhikāram. sa vai dharmo yatra na pāpam asti; sarvair upāyair hi sa rakṣitavyaḥ.

विश्वामित्र उवाच। मित्रं च मे ब्राह्मणश् चायम् आत्मा; प्रियश् च मे पूज्यतमश् च लोके। तं भर्तुकामो ऽहम् इमां हरिष्ये; नृशंसानाम् ईदृशानां न बिभ्ये।

viśvāmitra uvāca. mitraṃ ca me brāhmaṇaś cāyam ātmā; priyaś ca me pūjyatamaś ca loke. taṃ bhartukāmo 'ham imāṃ hariṣye; nṛśaṃsānām īdṛśānāṃ na bibhye.

श्वपच उवाच। कामं नरा जीवितं संत्यजन्ति; न चाभक्ष्यैः प्रतिकुर्वन्ति तत्र। सर्वान् कामान् प्राप्नुवन्तीह विद्वन्; प्रियस्व कामं सहितः क्षुधा वै।

śvapaca uvāca. kāmaṃ narā jīvitaṃ saṃtyajanti; na cābhakṣyaiḥ pratikurvanti tatra. sarvān kāmān prāpnuvantīha vidvan; priyasva kāmaṃ sahitaḥ kṣudhā vai.

विश्वामित्र उवाच। स्थाने तावत् संशयः प्रेत्यभावे; निःसंशयं कर्मणां वा विनाशः। अहं पुनर् वर्त इत्य् आशयात्मा; मूलं रक्षन् भक्षयिष्याम्य् अभक्ष्यम्। मूलर्तुंलस्त्रित्तिपुण्यं (सिच्)। मोहात्मके यत्र यथा स्वभक्षे।

viśvāmitra uvāca. sthāne tāvat saṃśayaḥ pretyabhāve; niḥsaṃśayaṃ karmaṇāṃ vā vināśaḥ. ahaṃ punar varta ity āśayātmā; mūlaṃ rakṣan bhakṣayiṣyāmy abhakṣyam. mūlartuṃlastrittipuṇyaṃ (sic). mohātmake yatra yathā svabhakṣe.

बुद्ध्यात्मके व्यस्तम् अस्तीति तुष्टो; मोहाद् एकत्वं यथा चर्म चक्षुः। यथा चक्षुः शब्दतत्त्वं न बुध्येद्। रूपं पश्येच् चक्षुर् एवं तथैव। यद्य् अप्य् एनः संशयाद् आचरामि; नाहं भविष्यामि यथा त्वम् एव।

buddhyātmake vyastam astīti tuṣṭo; mohād ekatvaṃ yathā carma cakṣuḥ. yathā cakṣuḥ śabdatattvaṃ na budhyed. rūpaṃ paśyec cakṣur evaṃ tathaiva. yady apy enaḥ saṃśayād ācarāmi; nāhaṃ bhaviṣyāmi yathā tvam eva.

श्वपच उवाच। पतनीयम् इदं दुःखम् इति मे वर्तते मतिः। दुष्कृती ब्राह्मणं सन्तं यस् त्वाम् अहम् उपालभे।

śvapaca uvāca. patanīyam idaṃ duḥkham iti me vartate matiḥ. duṣkṛtī brāhmaṇaṃ santaṃ yas tvām aham upālabhe.

विश्वामित्र उवाच। पिबन्त्य् एवोदकं गावो मण्डूकेषु रुवत्स्व् अपि। न ते ऽधिकारो धर्मे ऽस्ति मा भूर् आत्मप्रशंसकः।

viśvāmitra uvāca. pibanty evodakaṃ gāvo maṇḍūkeṣu ruvatsv api. na te 'dhikāro dharme 'sti mā bhūr ātmapraśaṃsakaḥ.

श्वपच उवाच। सुहृद् भूत्वानुशास्मि त्वा कृपा हि त्वयि मे द्विज। तद् एवं श्रेय आधत्स्व मा लोभाच् छ्वानम् आदिथाः।

śvapaca uvāca. suhṛd bhūtvānuśāsmi tvā kṛpā hi tvayi me dvija. tad evaṃ śreya ādhatsva mā lobhāc chvānam ādithāḥ.

विश्वामित्र उवाच। सुहृन् मे त्वं सुखेप्सुश् चेद् आपदो मां समुद्धर। जाने ऽहं धर्मतो ऽऽत्मानं श्वानीम् उत्सृज जाघनीम्।

viśvāmitra uvāca. suhṛn me tvaṃ sukhepsuś ced āpado māṃ samuddhara. jāne 'haṃ dharmato ''tmānaṃ śvānīm utsṛja jāghanīm.

श्वपच उवाच। नैवोत्सहे भवते दातुम् एतां; नोपेक्षितुं ह्रियमाणं स्वम् अन्नम्। उभौ स्यावः स्वमलेनावलिप्तौ; दाताहं च त्वं च विप्र प्रतीच्छन्।

śvapaca uvāca. naivotsahe bhavate dātum etāṃ; nopekṣituṃ hriyamāṇaṃ svam annam. ubhau syāvaḥ svamalenāvaliptau; dātāhaṃ ca tvaṃ ca vipra pratīcchan.

विश्वामित्र उवाच। अद्याहम् एतद् वृजिनं कर्म कृत्वा; जीवंश् चरिष्यामि महापवित्रम्। प्रपूतात्मा धर्मम् एवाभिपत्स्ये; यद् एतयोर् गुरु तद् वै ब्रवीहि।

viśvāmitra uvāca. adyāham etad vṛjinaṃ karma kṛtvā; jīvaṃś cariṣyāmi mahāpavitram. prapūtātmā dharmam evābhipatsye; yad etayor guru tad vai bravīhi.

श्वपच उवाच। आत्मैव साक्षी किल लोककृत्ये; त्वम् एव जानासि यद् अत्र दुष्टम्। यो ह्य् आद्रियेद् भक्ष्यम् इति श्वमांसं; मन्ये न तस्यास्ति विवर्जनीयम्।

śvapaca uvāca. ātmaiva sākṣī kila lokakṛtye; tvam eva jānāsi yad atra duṣṭam. yo hy ādriyed bhakṣyam iti śvamāṃsaṃ; manye na tasyāsti vivarjanīyam.

विश्वामित्र उवाच। उपादाने खादने वास्य दोषः; कार्यो न्यायैर् नित्यम् अत्रापवादः। यस्मिन् न हिंसा नानृते वाक्यलेशो; भक्ष्यक्रिया तत्र न तद् गरीयः।

viśvāmitra uvāca. upādāne khādane vāsya doṣaḥ; kāryo nyāyair nityam atrāpavādaḥ. yasmin na hiṃsā nānṛte vākyaleśo; bhakṣyakriyā tatra na tad garīyaḥ.

श्वपच उवाच। यद्य् एष हेतुस् तव खादनस्य; न ते वेदः कारणं नान्यधर्मः। तस्माद् अभक्ष्ये भक्षणाद् वा द्विजेन्द्र; दोषं न पश्यामि यथेदम् आत्थ।

śvapaca uvāca. yady eṣa hetus tava khādanasya; na te vedaḥ kāraṇaṃ nānyadharmaḥ. tasmād abhakṣye bhakṣaṇād vā dvijendra; doṣaṃ na paśyāmi yathedam āttha.

विश्वामित्र उवाच। न पातकं भक्षणम् अस्य दृष्टं; सुरां पीत्वा पततीतीह शब्दः। अन्योन्यकर्माणि तथा तथैव; न लेशमात्रेण कृत्यं हिनस्ति।

viśvāmitra uvāca. na pātakaṃ bhakṣaṇam asya dṛṣṭaṃ; surāṃ pītvā patatītīha śabdaḥ. anyonyakarmāṇi tathā tathaiva; na leśamātreṇa kṛtyaṃ hinasti.

श्वपच उवाच। अस्थानतो हीनतः कुत्सिताद् वा; तं विद्वांसं बाधते साधुवृत्तम्। स्थानं पुनर् यो लभते निषङ्गात्; तेनापि दण्डः सहितव्य एव।

śvapaca uvāca. asthānato hīnataḥ kutsitād vā; taṃ vidvāṃsaṃ bādhate sādhuvṛttam. sthānaṃ punar yo labhate niṣaṅgāt; tenāpi daṇḍaḥ sahitavya eva.

भीष्म उवाच। एवम् उक्त्वा निववृते मातङ्गः कौशिकं तदा। विश्वामित्रो जहारैव कृतबुद्धिः श्वजाघनीम्।

bhīṣma uvāca. evam uktvā nivavṛte mātaṅgaḥ kauśikaṃ tadā. viśvāmitro jahāraiva kṛtabuddhiḥ śvajāghanīm.

ततो जग्राह पञ्चाङ्गीं जीवितार्थी महामुनिः। सदारस् ताम् उपाकृत्य वने यातो महामुनिः। तथास्य बुद्धिर् अभवद् विधिनाहं श्वजाघनीम्। भक्षयामि यथाकामं पूर्वं संतर्प्य देवताः। ततो ऽग्निम् उपसंहृत्य ब्राह्मेण विधिना मुनिः। ऐन्द्राग्नेयेन विधिना चरुं श्रपयत स्वयम्। ततः समारभत् कर्म दैवं पित्र्यं च भारत। आहूय देवान् इन्द्रादीन् भागं भागं विधिक्रमात्।

tato jagrāha pañcāṅgīṃ jīvitārthī mahāmuniḥ. sadāras tām upākṛtya vane yāto mahāmuniḥ. tathāsya buddhir abhavad vidhināhaṃ śvajāghanīm. bhakṣayāmi yathākāmaṃ pūrvaṃ saṃtarpya devatāḥ. tato 'gnim upasaṃhṛtya brāhmeṇa vidhinā muniḥ. aindrāgneyena vidhinā caruṃ śrapayata svayam. tataḥ samārabhat karma daivaṃ pitryaṃ ca bhārata. āhūya devān indrādīn bhāgaṃ bhāgaṃ vidhikramāt.

एतस्मिन्न् एव काले तु प्रववर्षाथ वासवः। संजीवयन् प्रजाः सर्वा जनयाम् आस चौषधीः।

etasminn eva kāle tu pravavarṣātha vāsavaḥ. saṃjīvayan prajāḥ sarvā janayām āsa cauṣadhīḥ.

विश्वामित्रो ऽपि भगवांस् तपसा दग्धकिल्बिषः। कालेन महता सिद्धिम् अवाप परमाद्भुताम्। स संहृत्य च तत् कर्म अनास्वाद्य च तद् धविः। तोषयाम् आस देवांश् च पितॄंश् च द्विजसत्तमः।

viśvāmitro 'pi bhagavāṃs tapasā dagdhakilbiṣaḥ. kālena mahatā siddhim avāpa paramādbhutām. sa saṃhṛtya ca tat karma anāsvādya ca tad dhaviḥ. toṣayām āsa devāṃś ca pitṝṃś ca dvijasattamaḥ.

एवं विद्वान् अदीनात्मा व्यसनस्थो जिजीविषुः। सर्वोपायैर् उपायज्ञो दीनम् आत्मानम् उद्धरेत्।

evaṃ vidvān adīnātmā vyasanastho jijīviṣuḥ. sarvopāyair upāyajño dīnam ātmānam uddharet.

एतां बुद्धिं समास्थाय जीवितव्यं सदा भवेत्। जीवन् पुण्यम् अवाप्नोति नरो भद्राणि पश्यति।

etāṃ buddhiṃ samāsthāya jīvitavyaṃ sadā bhavet. jīvan puṇyam avāpnoti naro bhadrāṇi paśyati.

तस्मात् कौन्तेय विदुषा धर्माधर्मविनिश्चये। बुद्धिम् आस्थाय लोके ऽस्मिन् वर्तितव्यं यतात्मना।

tasmāt kaunteya viduṣā dharmādharmaviniścaye. buddhim āsthāya loke 'smin vartitavyaṃ yatātmanā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...