महाभारत 12.137 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 137→

[mh-12-137] • 109 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। उक्तो मन्त्रो महाबाहो न विश्वासो ऽस्ति शत्रुषु। कथं हि राजा वर्तेत यदि सर्वत्र नाश्वसेत्।

yudhiṣṭhira uvāca. ukto mantro mahābāho na viśvāso 'sti śatruṣu. kathaṃ hi rājā varteta yadi sarvatra nāśvaset.

विश्वासाद् धि परं राज्ञो राजन्न् उत्पद्यते भयम्। कथं वै नाश्वसन् राजा शत्रूञ् जयति पार्थिव।

viśvāsād dhi paraṃ rājño rājann utpadyate bhayam. kathaṃ vai nāśvasan rājā śatrūñ jayati pārthiva.

एतन् मे संशयं छिन्धि मनो मे संप्रमुह्यति। अविश्वासकथाम् एताम् उपश्रुत्य पितामह।

etan me saṃśayaṃ chindhi mano me saṃpramuhyati. aviśvāsakathām etām upaśrutya pitāmaha.

भीष्म उवाच। शृणु कौन्तेय यो वृत्तो ब्रह्मदत्तनिवेशने। पूजन्या सह संवादो ब्रह्मदत्तस्य पार्थिव।

bhīṣma uvāca. śṛṇu kaunteya yo vṛtto brahmadattaniveśane. pūjanyā saha saṃvādo brahmadattasya pārthiva.

काम्पिल्ये ब्रह्मदत्तस्य अन्तःपुरनिवासिनी। पूजनी नाम शकुनी दीर्घकालं सहोषिता।

kāmpilye brahmadattasya antaḥpuranivāsinī. pūjanī nāma śakunī dīrghakālaṃ sahoṣitā.

रुतज्ञा सर्वभूतानां यथा वै जीवजीवकः। सर्वज्ञा सर्वधर्मज्ञा तिर्यग्योनिगतापि सा।

rutajñā sarvabhūtānāṃ yathā vai jīvajīvakaḥ. sarvajñā sarvadharmajñā tiryagyonigatāpi sā.

अभिप्रजाता सा तत्र पुत्रम् एकं सुवर्चसम्। समकालं च राज्ञो ऽपि देव्याः पुत्रो व्यजायत। तयोर् अर्थे कृतज्ञा सा खेचरी पूजनी सदा।

abhiprajātā sā tatra putram ekaṃ suvarcasam. samakālaṃ ca rājño 'pi devyāḥ putro vyajāyata. tayor arthe kṛtajñā sā khecarī pūjanī sadā.

समुद्रतीरं गत्वा सा त्व् आजहार फलद्वयम्। पुष्ट्यर्थं च स्वपुत्रस्य राजपुत्रस्य चैव ह।

samudratīraṃ gatvā sā tv ājahāra phaladvayam. puṣṭyarthaṃ ca svaputrasya rājaputrasya caiva ha.

फलम् एकं सुतायादाद् राजपुत्राय चापरम्। अमृतास्वादसदृशं बलतेजोविवर्धनम्। आदायादाय सैवाशु तयोः प्रादात् पुनः पुनः। तत्रागच्छत् परां वृद्धिं राजपुत्रः फलाशनात्। ततः स धात्र्या कक्षेण उह्यमानो नृपात्मजः। ददर्श तं पक्षिसुतं बाल्याद् आगत्य बालकः।

phalam ekaṃ sutāyādād rājaputrāya cāparam. amṛtāsvādasadṛśaṃ balatejovivardhanam. ādāyādāya saivāśu tayoḥ prādāt punaḥ punaḥ. tatrāgacchat parāṃ vṛddhiṃ rājaputraḥ phalāśanāt. tataḥ sa dhātryā kakṣeṇa uhyamāno nṛpātmajaḥ. dadarśa taṃ pakṣisutaṃ bālyād āgatya bālakaḥ.

धात्र्या हस्तगतश् चापि तेनाक्रीडत पक्षिणा। शून्ये तु तम् उपादाय पक्षिणं समजातकम्। हत्वा ततः स राजेन्द्र धात्र्या हस्तम् उपागमत्।

dhātryā hastagataś cāpi tenākrīḍata pakṣiṇā. śūnye tu tam upādāya pakṣiṇaṃ samajātakam. hatvā tataḥ sa rājendra dhātryā hastam upāgamat.

अथ सा शकुनी राजन्न् आगमत् फलहारिका। अपश्यन् निहतं पुत्रं तेन बालेन भूतले।

atha sā śakunī rājann āgamat phalahārikā. apaśyan nihataṃ putraṃ tena bālena bhūtale.

बाष्पपूर्णमुखी दीना दृष्ट्वा सा तु हतं सुतम्। पूजनी दुःखसंतप्ता रुदती वाक्यम् अब्रवीत्।

bāṣpapūrṇamukhī dīnā dṛṣṭvā sā tu hataṃ sutam. pūjanī duḥkhasaṃtaptā rudatī vākyam abravīt.

क्षत्रिये संगतं नास्ति न प्रीतिर् न च सौहृदम्। कारणे संभजन्तीह कृतार्थाः संत्यजन्ति च।

kṣatriye saṃgataṃ nāsti na prītir na ca sauhṛdam. kāraṇe saṃbhajantīha kṛtārthāḥ saṃtyajanti ca.

क्षत्रियेषु न विश्वासः कार्यः सर्वोपघातिषु। अपकृत्यापि सततं सान्त्वयन्ति निरर्थकम्।

kṣatriyeṣu na viśvāsaḥ kāryaḥ sarvopaghātiṣu. apakṛtyāpi satataṃ sāntvayanti nirarthakam.

अहम् अस्य करोम्य् अद्य सदृशीं वैरयातनाम्। कृतघ्नस्य नृशंसस्य भृशं विश्वासघातिनः।

aham asya karomy adya sadṛśīṃ vairayātanām. kṛtaghnasya nṛśaṃsasya bhṛśaṃ viśvāsaghātinaḥ.

सहसंजातवृद्धस्य तथैव सहभोजिनः। शरणागतस्य च वधस् त्रिविधं ह्य् अस्य किल्बिषम्।

sahasaṃjātavṛddhasya tathaiva sahabhojinaḥ. śaraṇāgatasya ca vadhas trividhaṃ hy asya kilbiṣam.

इत्य् उक्त्वा चरणाभ्यां तु नेत्रे नृपसुतस्य सा। भित्त्वा स्वस्था तत इदं पूजनी वाक्यम् अब्रवीत्।

ity uktvā caraṇābhyāṃ tu netre nṛpasutasya sā. bhittvā svasthā tata idaṃ pūjanī vākyam abravīt.

इच्छयैव कृतं पापं सद्य एवोपसर्पति। कृतप्रतिक्रियं तेषां न नश्यति शुभाशुभम्।

icchayaiva kṛtaṃ pāpaṃ sadya evopasarpati. kṛtapratikriyaṃ teṣāṃ na naśyati śubhāśubham.

पापं कर्म कृतं किं चिन् न तस्मिन् यदि विद्यते। निपात्यते ऽस्य पुत्रेषु न चेत् पौत्रेषु नप्तृषु। ब्रह्मदत्तः सुतं दृष्ट्वा पूजन्या हृतलोचनम्। कृते प्रतिकृतं मत्वा पूजनीम् इदम् अब्रवीत्।

pāpaṃ karma kṛtaṃ kiṃ cin na tasmin yadi vidyate. nipātyate 'sya putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu. brahmadattaḥ sutaṃ dṛṣṭvā pūjanyā hṛtalocanam. kṛte pratikṛtaṃ matvā pūjanīm idam abravīt.

ब्रह्मदत्त उवाच। अस्ति वै कृतम् अस्माभिर् अस्ति प्रतिकृतं त्वया। उभयं तत् समीभूतं वस पूजनि मा गमः।

brahmadatta uvāca. asti vai kṛtam asmābhir asti pratikṛtaṃ tvayā. ubhayaṃ tat samībhūtaṃ vasa pūjani mā gamaḥ.

पूजन्य् उवाच। सकृत् कृतापराधस्य तत्रैव परिलम्बतः। न तद् बुधाः प्रशंसन्ति श्रेयस् तत्रापसर्पणम्।

pūjany uvāca. sakṛt kṛtāparādhasya tatraiva parilambataḥ. na tad budhāḥ praśaṃsanti śreyas tatrāpasarpaṇam.

सान्त्वे प्रयुक्ते नृपते कृतवैरे न विश्वसेत्। क्षिप्रं प्रबध्यते मूढो न हि वैरं प्रशाम्यति।

sāntve prayukte nṛpate kṛtavaire na viśvaset. kṣipraṃ prabadhyate mūḍho na hi vairaṃ praśāmyati.

अन्योन्यं कृतवैराणां पुत्रपौत्रं निगच्छति। पुत्रपौत्रे विनष्टे तु परलोकं निगच्छति।

anyonyaṃ kṛtavairāṇāṃ putrapautraṃ nigacchati. putrapautre vinaṣṭe tu paralokaṃ nigacchati.

सर्वेषां कृतवैराणाम् अविश्वासः सुखावहः। एकान्ततो न विश्वासः कार्यो विश्वासघातकः।

sarveṣāṃ kṛtavairāṇām aviśvāsaḥ sukhāvahaḥ. ekāntato na viśvāsaḥ kāryo viśvāsaghātakaḥ.

न विश्वसेद् अविश्वस्ते विश्वस्ते ऽपि न विश्वसेत्। विश्वासाद् भयम् उत्पन्नम् अपि मूलं निकृन्तति। कामं विश्वासयेद् अन्यान् परेषां तु न विश्वसेत्। अविश्वासात् परं हन्ति विश्वासाद् वध्यते परैः।

na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset. viśvāsād bhayam utpannam api mūlaṃ nikṛntati. kāmaṃ viśvāsayed anyān pareṣāṃ tu na viśvaset. aviśvāsāt paraṃ hanti viśvāsād vadhyate paraiḥ.

माता पिता बान्धवानां वरिष्ठौ; भार्या जरा बीजमात्रं तु पुत्रः। भ्राता शत्रुः क्लिन्नपाणिर् वयस्य; आत्मा ह्य् एकः सुखदुःखस्य वेत्ता।

mātā pitā bāndhavānāṃ variṣṭhau; bhāryā jarā bījamātraṃ tu putraḥ. bhrātā śatruḥ klinnapāṇir vayasya; ātmā hy ekaḥ sukhaduḥkhasya vettā.

अन्योन्यकृतवैराणां न संधिर् उपपद्यते। स च हेतुर् अतिक्रान्तो यदर्थम् अहम् आवसम्।

anyonyakṛtavairāṇāṃ na saṃdhir upapadyate. sa ca hetur atikrānto yadartham aham āvasam.

पूजितस्यार्थमानाभ्यां जन्तोः पूर्वापकारिणः। चेतो भवत्य् अविश्वस्तं पूर्वं त्रासयते बलात्।

pūjitasyārthamānābhyāṃ jantoḥ pūrvāpakāriṇaḥ. ceto bhavaty aviśvastaṃ pūrvaṃ trāsayate balāt.

पूर्वं संमानना यत्र पश्चाच् चैव विमानना। जह्यात् तं सत्त्ववान् वासं संमानितविमानितः।

pūrvaṃ saṃmānanā yatra paścāc caiva vimānanā. jahyāt taṃ sattvavān vāsaṃ saṃmānitavimānitaḥ.

उषितास्मि तवागारे दीर्घकालम् अहिंसिता। तद् इदं वैरम् उत्पन्नं सुखम् आस्स्व व्रजाम्य् अहम्।

uṣitāsmi tavāgāre dīrghakālam ahiṃsitā. tad idaṃ vairam utpannaṃ sukham āssva vrajāmy aham.

ब्रह्मदत्त उवाच। यत्कृते प्रतिकुर्याद् वै न स तत्रापराध्नुयात्। अनृणस् तेन भवति वस पूजनि मा गमः।

brahmadatta uvāca. yatkṛte pratikuryād vai na sa tatrāparādhnuyāt. anṛṇas tena bhavati vasa pūjani mā gamaḥ.

पूजन्य् उवाच। न कृतस्य न कर्तुश् च सख्यं संधीयते पुनः। हृदयं तत्र जानाति कर्तुश् चैव कृतस्य च।

pūjany uvāca. na kṛtasya na kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ. hṛdayaṃ tatra jānāti kartuś caiva kṛtasya ca.

ब्रह्मदत्त उवाच। कृतस्य चैव कर्तुश् च सख्यं संधीयते पुनः। वैरस्योपशमो दृष्टः पापं नोपाश्नुते पुनः।

brahmadatta uvāca. kṛtasya caiva kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ. vairasyopaśamo dṛṣṭaḥ pāpaṃ nopāśnute punaḥ.

पूजन्य् उवाच। नास्ति वैरम् उपक्रान्तं सान्त्वितो ऽस्मीति नाश्वसेत्। विश्वासाद् बध्यते बालस् तस्माच् छ्रेयो ह्य् अदर्शनम्।

pūjany uvāca. nāsti vairam upakrāntaṃ sāntvito 'smīti nāśvaset. viśvāsād badhyate bālas tasmāc chreyo hy adarśanam.

तरसा ये न शक्यन्ते शस्त्रैः सुनिशितैर् अपि। साम्ना ते विनिगृह्यन्ते गजा इव करेणुभिः।

tarasā ye na śakyante śastraiḥ suniśitair api. sāmnā te vinigṛhyante gajā iva kareṇubhiḥ.

ब्रह्मदत्त उवाच। संवासाज् जायते स्नेहो जीवितान्तकरेष्व् अपि। अन्योन्यस्य च विश्वासः श्वपचेन शुनो यथा।

brahmadatta uvāca. saṃvāsāj jāyate sneho jīvitāntakareṣv api. anyonyasya ca viśvāsaḥ śvapacena śuno yathā.

अन्योन्यकृतवैराणां संवासान् मृदुतां गतम्। नैव तिष्ठति तद् वैरं पुष्करस्थम् इवोदकम्।

anyonyakṛtavairāṇāṃ saṃvāsān mṛdutāṃ gatam. naiva tiṣṭhati tad vairaṃ puṣkarastham ivodakam.

पूजन्य् उवाच। वैरं पञ्चसमुत्थानं तच् च बुध्यन्ति पण्डिताः। स्त्रीकृतं वास्तुजं वाग्जं ससपत्नापराधजम्।

pūjany uvāca. vairaṃ pañcasamutthānaṃ tac ca budhyanti paṇḍitāḥ. strīkṛtaṃ vāstujaṃ vāgjaṃ sasapatnāparādhajam.

तत्र दाता निहन्तव्यः क्षत्रियेण विशेषतः। प्रकाशं वाप्रकाशं वा बुद्ध्वा देशबलादिकम्।

tatra dātā nihantavyaḥ kṣatriyeṇa viśeṣataḥ. prakāśaṃ vāprakāśaṃ vā buddhvā deśabalādikam.

कृतवैरे न विश्वासः कार्यस् त्व् इह सुहृद्य् अपि। छन्नं संतिष्ठते वैरं गूढो ऽग्निर् इव दारुषु।

kṛtavaire na viśvāsaḥ kāryas tv iha suhṛdy api. channaṃ saṃtiṣṭhate vairaṃ gūḍho 'gnir iva dāruṣu.

न वित्तेन न पारुष्यैर् न सान्त्वेन न च श्रुतैः। वैराग्निः शाम्यते राजन्न् और्वाग्निर् इव सागरे।

na vittena na pāruṣyair na sāntvena na ca śrutaiḥ. vairāgniḥ śāmyate rājann aurvāgnir iva sāgare.

न हि वैराग्निर् उद्भूतः कर्म वाप्य् अपराधजम्। शाम्यत्य् अदग्ध्वा नृपते विना ह्य् एकतरक्षयात्।

na hi vairāgnir udbhūtaḥ karma vāpy aparādhajam. śāmyaty adagdhvā nṛpate vinā hy ekatarakṣayāt.

सत्कृतस्यार्थमानाभ्यां स्यात् तु पूर्वापकारिणः। नैव शान्तिर् न विश्वासः कर्म त्रासयते बलात्।

satkṛtasyārthamānābhyāṃ syāt tu pūrvāpakāriṇaḥ. naiva śāntir na viśvāsaḥ karma trāsayate balāt.

नैवापकारे कस्मिंश् चिद् अहं त्वयि तथा भवान्। विश्वासाद् उषिता पूर्वं नेदानीं विश्वसाम्य् अहम्।

naivāpakāre kasmiṃś cid ahaṃ tvayi tathā bhavān. viśvāsād uṣitā pūrvaṃ nedānīṃ viśvasāmy aham.

ब्रह्मदत्त उवाच। कालेन क्रियते कार्यं तथैव विविधाः क्रियाः। कालेनैव प्रवर्तन्ते कः कस्येहापराध्यति।

brahmadatta uvāca. kālena kriyate kāryaṃ tathaiva vividhāḥ kriyāḥ. kālenaiva pravartante kaḥ kasyehāparādhyati.

तुल्यं चोभे प्रवर्तेते मरणं जन्म चैव ह। कार्यते चैव कालेन तन्निमित्तं हि जीवति।

tulyaṃ cobhe pravartete maraṇaṃ janma caiva ha. kāryate caiva kālena tannimittaṃ hi jīvati.

बध्यन्ते युगपत् के चिद् एकैकस्य न चापरे। कालो दहति भूतानि संप्राप्याग्निर् इवेन्धनम्।

badhyante yugapat ke cid ekaikasya na cāpare. kālo dahati bhūtāni saṃprāpyāgnir ivendhanam.

नाहं प्रमाणं नैव त्वम् अन्योन्यकरणे शुभे। कालो नित्यम् उपाधत्ते सुखं दुःखं च देहिनाम्।

nāhaṃ pramāṇaṃ naiva tvam anyonyakaraṇe śubhe. kālo nityam upādhatte sukhaṃ duḥkhaṃ ca dehinām.

एवं वसेह सस्नेहा यथाकालम् अहिंसिता। यत् कृतं तच् च मे क्षान्तं त्वं चैव क्षम पूजनि।

evaṃ vaseha sasnehā yathākālam ahiṃsitā. yat kṛtaṃ tac ca me kṣāntaṃ tvaṃ caiva kṣama pūjani.

पूजन्य् उवाच। यदि कालः प्रमाणं ते न वैरं कस्य चिद् भवेत्। कस्मात् त्व् अपचितिं यान्ति बान्धवा बान्धवे हते।

pūjany uvāca. yadi kālaḥ pramāṇaṃ te na vairaṃ kasya cid bhavet. kasmāt tv apacitiṃ yānti bāndhavā bāndhave hate.

कस्माद् देवासुराः पूर्वम् अन्योन्यम् अभिजघ्निरे। यदि कालेन निर्याणं सुखदुःखे भवाभवौ।

kasmād devāsurāḥ pūrvam anyonyam abhijaghnire. yadi kālena niryāṇaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau.

भिषजो भेषजं कर्तुं कस्माद् इच्छन्ति रोगिणे। यदि कालेन पच्यन्ते भेषजैः किं प्रयोजनम्।

bhiṣajo bheṣajaṃ kartuṃ kasmād icchanti rogiṇe. yadi kālena pacyante bheṣajaiḥ kiṃ prayojanam.

प्रलापः क्रियते कस्मात् सुमहाञ् शोकमूर्छितैः। यदि कालः प्रमाणं ते कस्माद् धर्मो ऽस्ति कर्तृषु।

pralāpaḥ kriyate kasmāt sumahāñ śokamūrchitaiḥ. yadi kālaḥ pramāṇaṃ te kasmād dharmo 'sti kartṛṣu.

तव पुत्रो ममापत्यं हतवान् हिंसितो मया। अनन्तरं त्वया चाहं बन्धनीया महीपते।

tava putro mamāpatyaṃ hatavān hiṃsito mayā. anantaraṃ tvayā cāhaṃ bandhanīyā mahīpate.

अहं हि पुत्रशोकेन कृतपापा तवात्मजे। तथा त्वया प्रहर्तव्यं मयि तत्त्वं च मे शृणु।

ahaṃ hi putraśokena kṛtapāpā tavātmaje. tathā tvayā prahartavyaṃ mayi tattvaṃ ca me śṛṇu.

भक्षार्थं क्रीडनार्थं वा नरा वाञ्छन्ति पक्षिणः। तृतीयो नास्ति संयोगो वधबन्धाद् ऋते क्षमः।

bhakṣārthaṃ krīḍanārthaṃ vā narā vāñchanti pakṣiṇaḥ. tṛtīyo nāsti saṃyogo vadhabandhād ṛte kṣamaḥ.

वधबन्धभयाद् एके मोक्षतन्त्रम् उपागताः। मरणोत्पातजं दुःखम् आहुर् धर्मविदो जनाः।

vadhabandhabhayād eke mokṣatantram upāgatāḥ. maraṇotpātajaṃ duḥkham āhur dharmavido janāḥ.

सर्वस्य दयिताः प्राणाः सर्वस्य दयिताः सुताः। दुःखाद् उद्विजते सर्वः सर्वस्य सुखम् ईप्सितम्।

sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvasya dayitāḥ sutāḥ. duḥkhād udvijate sarvaḥ sarvasya sukham īpsitam.

दुःखं जरा ब्रह्मदत्त दुःखम् अर्थविपर्ययः। दुःखं चानिष्टसंवासो दुःखम् इष्टवियोगजम्।

duḥkhaṃ jarā brahmadatta duḥkham arthaviparyayaḥ. duḥkhaṃ cāniṣṭasaṃvāso duḥkham iṣṭaviyogajam.

वैरबन्धकृतं दुःखं हिंसाजं स्त्रीकृतं तथा। दुःखं सुखेन सततं जनाद् विपरिवर्तते।

vairabandhakṛtaṃ duḥkhaṃ hiṃsājaṃ strīkṛtaṃ tathā. duḥkhaṃ sukhena satataṃ janād viparivartate.

न दुःखं परदुःखे वै के चिद् आहुर् अबुद्धयः। यो दुःखं नाभिजानाति स जल्पति महाजने।

na duḥkhaṃ paraduḥkhe vai ke cid āhur abuddhayaḥ. yo duḥkhaṃ nābhijānāti sa jalpati mahājane.

यस् तु शोचति दुःखार्तः स कथं वक्तुम् उत्सहेत्। भिन्नाः श्लिष्टा न शक्यन्ते शस्त्रैः सुनिशितैर् अपि। साम्ना ते ऽपि निगृह्यन्ते गजा इव करेणुभिः। रसज्ञः सर्वदुःखस्य यथात्मनि तथा परे।

yas tu śocati duḥkhārtaḥ sa kathaṃ vaktum utsahet. bhinnāḥ śliṣṭā na śakyante śastraiḥ suniśitair api. sāmnā te 'pi nigṛhyante gajā iva kareṇubhiḥ. rasajñaḥ sarvaduḥkhasya yathātmani tathā pare.

यत् कृतं ते मया राजंस् त्वया च मम यत् कृतम्। न तद् वर्षशतैः शक्यं व्यपोहितुम् अरिंदम।

yat kṛtaṃ te mayā rājaṃs tvayā ca mama yat kṛtam. na tad varṣaśataiḥ śakyaṃ vyapohitum ariṃdama.

आवयोः कृतम् अन्योन्यं तत्र संधिर् न विद्यते। स्मृत्वा स्मृत्वा हि ते पुत्रं नवं वैरं भविष्यति।

āvayoḥ kṛtam anyonyaṃ tatra saṃdhir na vidyate. smṛtvā smṛtvā hi te putraṃ navaṃ vairaṃ bhaviṣyati.

वैरम् अन्तिकम् आसज्य यः प्रीतिं कर्तुम् इच्छति। मृन्मयस्येव भग्नस्य तस्य संधिर् न विद्यते।

vairam antikam āsajya yaḥ prītiṃ kartum icchati. mṛnmayasyeva bhagnasya tasya saṃdhir na vidyate.

निश्चितश् चार्थशास्त्रज्ञैर् अविश्वासः सुखोदयः। उशनाश् चाथ गाथे द्वे प्रह्रादायाब्रवीत् पुरा।

niścitaś cārthaśāstrajñair aviśvāsaḥ sukhodayaḥ. uśanāś cātha gāthe dve prahrādāyābravīt purā.

ये वैरिणः श्रद्दधते सत्ये सत्येतरे ऽपि वा। ते श्रद्दधाना वध्यन्ते मधु शुष्कतृणैर् यथा।

ye vairiṇaḥ śraddadhate satye satyetare 'pi vā. te śraddadhānā vadhyante madhu śuṣkatṛṇair yathā.

न हि वैराणि शाम्यन्ति कुलेष्व् आ दशमाद् युगात्। आख्यातारश् च विद्यन्ते कुले चेद् विद्यते पुमान्।

na hi vairāṇi śāmyanti kuleṣv ā daśamād yugāt. ākhyātāraś ca vidyante kule ced vidyate pumān.

उपगुह्य हि वैराणि सान्त्वयन्ति नराधिपाः। अथैनं प्रतिपिंषन्ति पूर्णं घटम् इवाश्मनि।

upaguhya hi vairāṇi sāntvayanti narādhipāḥ. athainaṃ pratipiṃṣanti pūrṇaṃ ghaṭam ivāśmani.

सदा न विश्वसेद् राजन् पापं कृत्वेह कस्य चित्। अपकृत्य परेषां हि विश्वासाद् दुःखम् अश्नुते।

sadā na viśvased rājan pāpaṃ kṛtveha kasya cit. apakṛtya pareṣāṃ hi viśvāsād duḥkham aśnute.

ब्रह्मदत्त उवाच। नाविश्वासाच् चिन्वते ऽर्थान् नेहन्ते चापि किं चन। भयाद् एकतरान् नित्यं मृतकल्पा भवन्ति च।

brahmadatta uvāca. nāviśvāsāc cinvate 'rthān nehante cāpi kiṃ cana. bhayād ekatarān nityaṃ mṛtakalpā bhavanti ca.

पूजन्य् उवाच। यस्येह व्रणिनौ पादौ पद्भ्यां च परिसर्पति। क्षण्येते तस्य तौ पादौ सुगुप्तम् अभिधावतः।

pūjany uvāca. yasyeha vraṇinau pādau padbhyāṃ ca parisarpati. kṣaṇyete tasya tau pādau suguptam abhidhāvataḥ.

नेत्राभ्यां सरुजाभ्यां यः प्रतिवातम् उदीक्षते। तस्य वायुरुजात्यर्थं नेत्रयोर् भवति ध्रुवम्।

netrābhyāṃ sarujābhyāṃ yaḥ prativātam udīkṣate. tasya vāyurujātyarthaṃ netrayor bhavati dhruvam.

दुष्टं पन्थानम् आश्रित्य यो मोहाद् अभिपद्यते। आत्मनो बलम् अज्ञात्वा तद् अन्तं तस्य जीवितम्।

duṣṭaṃ panthānam āśritya yo mohād abhipadyate. ātmano balam ajñātvā tad antaṃ tasya jīvitam.

यस् तु वर्षम् अविज्ञाय क्षेत्रं कृषति मानवः। हीनं पुरुषकारेण सस्यं नैवाप्नुते पुनः।

yas tu varṣam avijñāya kṣetraṃ kṛṣati mānavaḥ. hīnaṃ puruṣakāreṇa sasyaṃ naivāpnute punaḥ.

यश् च तिक्तं कषायं वाप्य् आस्वादविधुरं हितम्। आहारं कुरुते नित्यं सो ऽमृतत्वाय कल्पते।

yaś ca tiktaṃ kaṣāyaṃ vāpy āsvādavidhuraṃ hitam. āhāraṃ kurute nityaṃ so 'mṛtatvāya kalpate.

पथ्यं भुक्त्वा नरो लोभाद् यो ऽन्यद् अश्नाति भोजनम्। परिणामम् अविज्ञाय तद् अन्तं तस्य जीवितम्।

pathyaṃ bhuktvā naro lobhād yo 'nyad aśnāti bhojanam. pariṇāmam avijñāya tad antaṃ tasya jīvitam.

दैवं पुरुषकारश् च स्थिताव् अन्योन्यसंश्रयात्। उदात्तानां कर्म तन्त्रं दैवं क्लीबा उपासते।

daivaṃ puruṣakāraś ca sthitāv anyonyasaṃśrayāt. udāttānāṃ karma tantraṃ daivaṃ klībā upāsate.

कर्म चात्महितं कार्यं तीक्ष्णं वा यदि वा मृदु। ग्रस्यते ऽकर्मशीलस् तु सदानर्थैर् अकिंचनः।

karma cātmahitaṃ kāryaṃ tīkṣṇaṃ vā yadi vā mṛdu. grasyate 'karmaśīlas tu sadānarthair akiṃcanaḥ.

तस्मात् संशयिते ऽप्य् अर्थे कार्य एव पराक्रमः। सर्वस्वम् अपि संत्यज्य कार्यम् आत्महितं नरैः।

tasmāt saṃśayite 'py arthe kārya eva parākramaḥ. sarvasvam api saṃtyajya kāryam ātmahitaṃ naraiḥ.

विद्या शौर्यं च दाक्ष्यं च बलं धैर्यं च पञ्चमम्। मित्राणि सहजान्य् आहुर् वर्तयन्तीह यैर् बुधाः।

vidyā śauryaṃ ca dākṣyaṃ ca balaṃ dhairyaṃ ca pañcamam. mitrāṇi sahajāny āhur vartayantīha yair budhāḥ.

निवेशनं च कुप्यं च क्षेत्रं भार्या सुहृज्जनः। एतान्य् उपचितान्य् आहुः सर्वत्र लभते पुमान्।

niveśanaṃ ca kupyaṃ ca kṣetraṃ bhāryā suhṛjjanaḥ. etāny upacitāny āhuḥ sarvatra labhate pumān.

सर्वत्र रमते प्राज्ञः सर्वत्र च विरोचते। न विभीषयते कं चिद् भीषितो न बिभेति च।

sarvatra ramate prājñaḥ sarvatra ca virocate. na vibhīṣayate kaṃ cid bhīṣito na bibheti ca.

नित्यं बुद्धिमतो ह्य् अर्थः स्वल्पको ऽपि विवर्धते। दाक्ष्येण कुरुते कर्म संयमात् प्रतितिष्ठति।

nityaṃ buddhimato hy arthaḥ svalpako 'pi vivardhate. dākṣyeṇa kurute karma saṃyamāt pratitiṣṭhati.

गृहस्नेहावबद्धानां नराणाम् अल्पमेधसाम्। कुस्त्री खादति मांसानि माघमा सेगवाम् इव।

gṛhasnehāvabaddhānāṃ narāṇām alpamedhasām. kustrī khādati māṃsāni māghamā segavām iva.

गृहं क्षेत्राणि मित्राणि स्वदेश इति चापरे। इत्य् एवम् अवसीदन्ति नरा बुद्धिविपर्यये।

gṛhaṃ kṣetrāṇi mitrāṇi svadeśa iti cāpare. ity evam avasīdanti narā buddhiviparyaye.

उत्पतेत् सरुजाद् देशाद् व्याधिदुर्भिक्षपीडितात्। अन्यत्र वस्तुं गच्छेद् वा वसेद् वा नित्यमानितः।

utpatet sarujād deśād vyādhidurbhikṣapīḍitāt. anyatra vastuṃ gacched vā vased vā nityamānitaḥ.

तस्माद् अन्यत्र यास्यामि वस्तुं नाहम् इहोत्सहे। कृतम् एतद् अनाहार्यं तव पुत्रेण पार्थिव।

tasmād anyatra yāsyāmi vastuṃ nāham ihotsahe. kṛtam etad anāhāryaṃ tava putreṇa pārthiva.

कुभार्यां च कुपुत्रं च कुराजानं कुसौहृदम्। कुसंबन्धं कुदेशं च दूरतः परिवर्जयेत्।

kubhāryāṃ ca kuputraṃ ca kurājānaṃ kusauhṛdam. kusaṃbandhaṃ kudeśaṃ ca dūrataḥ parivarjayet.

कुमित्रे नास्ति विश्वासः कुभार्यायां कुतो रतिः। कुराज्ये निर्वृतिर् नास्ति कुदेशे न प्रजीव्यते।

kumitre nāsti viśvāsaḥ kubhāryāyāṃ kuto ratiḥ. kurājye nirvṛtir nāsti kudeśe na prajīvyate.

कुमित्रे संगतं नास्ति नित्यम् अस्थिरसौहृदे। अवमानः कुसंबन्धे भवत्य् अर्थविपर्यये।

kumitre saṃgataṃ nāsti nityam asthirasauhṛde. avamānaḥ kusaṃbandhe bhavaty arthaviparyaye.

सा भार्या या प्रियं ब्रूते स पुत्रो यत्र निर्वृतिः। तन् मित्रं यत्र विश्वासः स देशो यत्र जीव्यते।

sā bhāryā yā priyaṃ brūte sa putro yatra nirvṛtiḥ. tan mitraṃ yatra viśvāsaḥ sa deśo yatra jīvyate.

यत्र नास्ति बलात्कारः स राजा तीव्रशासनः। न चैव ह्य् अभिसंबन्धो दरिद्रं यो बुभूषति।

yatra nāsti balātkāraḥ sa rājā tīvraśāsanaḥ. na caiva hy abhisaṃbandho daridraṃ yo bubhūṣati.

भार्या देशो ऽथ मित्राणि पुत्रसंबन्धिबान्धवाः। एतत् सर्वं गुणवति धर्मनेत्रे महीपतौ।

bhāryā deśo 'tha mitrāṇi putrasaṃbandhibāndhavāḥ. etat sarvaṃ guṇavati dharmanetre mahīpatau.

अधर्मज्ञस्य विलयं प्रजा गच्छन्त्य् अनिग्रहात्। राजा मूलं त्रिवर्गस्य अप्रमत्तो ऽनुपालयन्।

adharmajñasya vilayaṃ prajā gacchanty anigrahāt. rājā mūlaṃ trivargasya apramatto 'nupālayan.

बलिषड्भागम् उद्धृत्य बलिं तम् उपयोजयेत्। न रक्षति प्रजाः सम्यग् यः स पार्थिवतस्करः।

baliṣaḍbhāgam uddhṛtya baliṃ tam upayojayet. na rakṣati prajāḥ samyag yaḥ sa pārthivataskaraḥ.

दत्त्वाभयं यः स्वयम् एव राजा; न तत् प्रमाणं कुरुते यथावत्। स सर्वलोकाद् उपलभ्य पापम्; अधर्मबुद्धिर् निरयं प्रयाति।

dattvābhayaṃ yaḥ svayam eva rājā; na tat pramāṇaṃ kurute yathāvat. sa sarvalokād upalabhya pāpam; adharmabuddhir nirayaṃ prayāti.

दत्त्वाभयं यः स्म राजा प्रमाणं कुरुते सदा। स सर्वसुखकृज् ज्ञेयः प्रजा धर्मेण पालयन्।

dattvābhayaṃ yaḥ sma rājā pramāṇaṃ kurute sadā. sa sarvasukhakṛj jñeyaḥ prajā dharmeṇa pālayan.

पिता माता गुरुर् गोप्ता वह्निर् वैश्रवणो यमः। सप्त राज्ञो गुणान् एतान् मनुर् आह प्रजापतिः।

pitā mātā gurur goptā vahnir vaiśravaṇo yamaḥ. sapta rājño guṇān etān manur āha prajāpatiḥ.

पिता हि राजा राष्ट्रस्य प्रजानां यो ऽनुकम्पकः। तस्मिन् मिथ्याप्रणीते हि तिर्यग् गच्छति मानवः।

pitā hi rājā rāṣṭrasya prajānāṃ yo 'nukampakaḥ. tasmin mithyāpraṇīte hi tiryag gacchati mānavaḥ.

संभावयति मातेव दीनम् अभ्यवपद्यते। दहत्य् अग्निर् इवानिष्टान् यमयन् भवते यमः।

saṃbhāvayati māteva dīnam abhyavapadyate. dahaty agnir ivāniṣṭān yamayan bhavate yamaḥ.

इष्टेषु विसृजत्य् अर्थान् कुबेर इव कामदः। गुरुर् धर्मोपदेशेन गोप्ता च परिपालनात्।

iṣṭeṣu visṛjaty arthān kubera iva kāmadaḥ. gurur dharmopadeśena goptā ca paripālanāt.

यस् तु रञ्जयते राजा पौरजानपदान् गुणैः। न तस्य भ्रश्यते राज्यं गुणधर्मानुपालनात्।

yas tu rañjayate rājā paurajānapadān guṇaiḥ. na tasya bhraśyate rājyaṃ guṇadharmānupālanāt.

स्वयं समुपजानन् हि पौरजानपदक्रियाः। स सुखं मोदते भूप इह लोके परत्र च।

svayaṃ samupajānan hi paurajānapadakriyāḥ. sa sukhaṃ modate bhūpa iha loke paratra ca.

नित्योद्विग्नाः प्रजा यस्य करभारप्रपीडिताः। अनर्थैर् विप्रलुप्यन्ते स गच्छति पराभवम्।

nityodvignāḥ prajā yasya karabhāraprapīḍitāḥ. anarthair vipralupyante sa gacchati parābhavam.

प्रजा यस्य विवर्धन्ते सरसीव महोत्पलम्। स सर्वयज्ञफलभाग् राजा लोके महीयते।

prajā yasya vivardhante sarasīva mahotpalam. sa sarvayajñaphalabhāg rājā loke mahīyate.

बलिना विग्रहो राजन् न कथं चित् प्रशस्यते। बलिना विगृहीतस्य कुतो राज्यं कुतः सुखम्।

balinā vigraho rājan na kathaṃ cit praśasyate. balinā vigṛhītasya kuto rājyaṃ kutaḥ sukham.

भीष्म उवाच। सैवम् उक्त्वा शकुनिका ब्रह्मदत्तं नराधिपम्। राजानं समनुज्ञाप्य जगामाथेप्सितां दिशम्।

bhīṣma uvāca. saivam uktvā śakunikā brahmadattaṃ narādhipam. rājānaṃ samanujñāpya jagāmāthepsitāṃ diśam.

एतत् ते ब्रह्मदत्तस्य पूजन्या सह भाषितम्। मयोक्तं भरतश्रेष्ठ किम् अन्यच् छ्रोतुम् इच्छसि।

etat te brahmadattasya pūjanyā saha bhāṣitam. mayoktaṃ bharataśreṣṭha kim anyac chrotum icchasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...