महाभारत 12.128 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 128→

[mh-12-128] • 49 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। मित्रैः प्रहीयमाणस्य बह्वमित्रस्य का गतिः। राज्ञः संक्षीणकोशस्य बलहीनस्य भारत।

yudhiṣṭhira uvāca. mitraiḥ prahīyamāṇasya bahvamitrasya kā gatiḥ. rājñaḥ saṃkṣīṇakośasya balahīnasya bhārata.

दुष्टामात्यसहायस्य स्रुतमन्त्रस्य सर्वतः। राज्यात् प्रच्यवमानस्य गतिम् अन्याम् अपश्यतः।

duṣṭāmātyasahāyasya srutamantrasya sarvataḥ. rājyāt pracyavamānasya gatim anyām apaśyataḥ.

परचक्राभियातस्य दुर्बलस्य बलीयसा। परराष्ट्राणि मृद्नतः। विग्रहे वर्तमानस्य। असंविहितराष्ट्रस्य देशकालावजानतः।

paracakrābhiyātasya durbalasya balīyasā. pararāṣṭrāṇi mṛdnataḥ. vigrahe vartamānasya. asaṃvihitarāṣṭrasya deśakālāvajānataḥ.

अप्राप्यं च भवेत् सान्त्वं भेदो वाप्य् अतिपीडनात्। जीवितं चार्थहेतोर् वा तत्र किं सुकृतं भवेत्।

aprāpyaṃ ca bhavet sāntvaṃ bhedo vāpy atipīḍanāt. jīvitaṃ cārthahetor vā tatra kiṃ sukṛtaṃ bhavet.

भीष्म उवाच। गुह्यं मा धर्मम् अप्राक्षीर् अतीव भरतर्षभ। अपृष्टो नोत्सहे वक्तुं धर्मम् एनं युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. guhyaṃ mā dharmam aprākṣīr atīva bharatarṣabha. apṛṣṭo notsahe vaktuṃ dharmam enaṃ yudhiṣṭhira.

धर्मो ह्य् अणीयान् वचनाद् बुद्धेश् च भरतर्षभ। श्रुत्वोपास्य सदाचारैः साधुर् भवति स क्व चित्।

dharmo hy aṇīyān vacanād buddheś ca bharatarṣabha. śrutvopāsya sadācāraiḥ sādhur bhavati sa kva cit.

कर्मणा बुद्धिपूर्वेण भवत्य् आढ्यो न वा पुनः। तादृशो ऽयम् अनुप्रश्नः स व्यवस्यस् त्वया धिया।

karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty āḍhyo na vā punaḥ. tādṛśo 'yam anupraśnaḥ sa vyavasyas tvayā dhiyā.

उपायं धर्मबहुलं यात्रार्थं शृणु भारत। नाहम् एतादृशं धर्मं बुभूषे धर्मकारणात्। दुःखादान इहाढ्येषु स्यात् तु पश्चात् क्षमो मतः।

upāyaṃ dharmabahulaṃ yātrārthaṃ śṛṇu bhārata. nāham etādṛśaṃ dharmaṃ bubhūṣe dharmakāraṇāt. duḥkhādāna ihāḍhyeṣu syāt tu paścāt kṣamo mataḥ.

अनुगम्य गतीनां च सर्वासाम् एव निश्चयम्। यथा यथा हि पुरुषो नित्यं शास्त्रम् अवेक्षते। तथा तथा विजानाति विज्ञानं चास्य रोचते।

anugamya gatīnāṃ ca sarvāsām eva niścayam. yathā yathā hi puruṣo nityaṃ śāstram avekṣate. tathā tathā vijānāti vijñānaṃ cāsya rocate.

अविज्ञानाद् अयोगश् च पुरुषस्योपजायते। अविज्ञानाद् अयोगो हि योगो भूतिकरः पुनः।

avijñānād ayogaś ca puruṣasyopajāyate. avijñānād ayogo hi yogo bhūtikaraḥ punaḥ.

अशङ्कमानो वचनम् अनसूयुर् इदं शृणु। राज्ञः कोशक्षयाद् एव जायते बलसंक्षयः।

aśaṅkamāno vacanam anasūyur idaṃ śṛṇu. rājñaḥ kośakṣayād eva jāyate balasaṃkṣayaḥ.

कोशं संजनयेद् राजा निर्जलेभ्यो यथा जलम्। कालं प्राप्यानुगृह्णीयाद् एष धर्मो ऽत्र सांप्रतम्।

kośaṃ saṃjanayed rājā nirjalebhyo yathā jalam. kālaṃ prāpyānugṛhṇīyād eṣa dharmo 'tra sāṃpratam.

उपायधर्मं प्राप्यैनं पूर्वैर् आचरितं जनैः। अन्यो धर्मः समर्थानाम् आपत्स्व् अन्यश् च भारत।

upāyadharmaṃ prāpyainaṃ pūrvair ācaritaṃ janaiḥ. anyo dharmaḥ samarthānām āpatsv anyaś ca bhārata.

प्राक्कोशः प्रोच्यते धर्मो बुद्धिर् धर्माद् गरीयसी। धर्मं प्राप्य न्यायवृत्तिम् अबलीयान् न विन्दति।

prākkośaḥ procyate dharmo buddhir dharmād garīyasī. dharmaṃ prāpya nyāyavṛttim abalīyān na vindati.

यस्माद् धनस्योपपत्तिर् एकान्तेन न विद्यते। तस्माद् आपद्य् अधर्मो ऽपि श्रूयते धर्मलक्षणः।

yasmād dhanasyopapattir ekāntena na vidyate. tasmād āpady adharmo 'pi śrūyate dharmalakṣaṇaḥ.

अधर्मो जायते यस्मिन्न् इति वै कवयो विदुः। अनन्तरः क्षत्रियस्य इति वै विचिकित्ससे।

adharmo jāyate yasminn iti vai kavayo viduḥ. anantaraḥ kṣatriyasya iti vai vicikitsase.

यथास्य धर्मो न ग्लायेन् नेयाच् छत्रुवशं यथा। तत् कर्तव्यम् इहेत्य् आहुर् नात्मानम् अवसादयेत्।

yathāsya dharmo na glāyen neyāc chatruvaśaṃ yathā. tat kartavyam ihety āhur nātmānam avasādayet.

सन्नात्मा नैव धर्मस्य न परस्य न चात्मनः। सर्वोपायैर् उज्जिहीर्षेद् आत्मानम् इति निश्चयः।

sannātmā naiva dharmasya na parasya na cātmanaḥ. sarvopāyair ujjihīrṣed ātmānam iti niścayaḥ.

तत्र धर्मविदां तात निश्चयो धर्मनैपुणे। उद्यमो जीवनं क्षत्रे बाहुवीर्याद् इति श्रुतिः।

tatra dharmavidāṃ tāta niścayo dharmanaipuṇe. udyamo jīvanaṃ kṣatre bāhuvīryād iti śrutiḥ.

क्षत्रियो वृत्तिसंरोधे कस्य नादातुम् अर्हति। अन्यत्र तापसस्वाच् च ब्राह्मणस्वाच् च भारत।

kṣatriyo vṛttisaṃrodhe kasya nādātum arhati. anyatra tāpasasvāc ca brāhmaṇasvāc ca bhārata.

यथा वै ब्राह्मणः सीदन्न् अयाज्यम् अपि याजयेत्। अभोज्यान्नानि चाश्नीयात् तथेदं नात्र संशयः।

yathā vai brāhmaṇaḥ sīdann ayājyam api yājayet. abhojyānnāni cāśnīyāt tathedaṃ nātra saṃśayaḥ.

पीडितस्य किम् अद्वारम् उत्पथो निधृतस्य वा। अद्वारतः प्रद्रवति यदा भवति पीडितः।

pīḍitasya kim advāram utpatho nidhṛtasya vā. advārataḥ pradravati yadā bhavati pīḍitaḥ.

तस्य कोशबलज्यान्या सर्वलोकपराभवः। भैक्षचर्या न विहिता न च विट्शूद्रजीविका।

tasya kośabalajyānyā sarvalokaparābhavaḥ. bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭśūdrajīvikā.

स्वधर्मानन्तरा वृत्तिर् यान्यान् अनुपजीवतः। वहतः प्रथमं कल्पम् अनुकल्पेन जीवनम्।

svadharmānantarā vṛttir yānyān anupajīvataḥ. vahataḥ prathamaṃ kalpam anukalpena jīvanam.

आपद्गतेन धर्माणाम् अन्यायेनोपजीवनम्। अपि ह्य् एतद् ब्राह्मणेषु दृष्टं वृत्तिपरिक्षये।

āpadgatena dharmāṇām anyāyenopajīvanam. api hy etad brāhmaṇeṣu dṛṣṭaṃ vṛttiparikṣaye.

क्षत्रिये संशयः कः स्याद् इत्य् एतन् निश्चितं सदा। आददीत विशिष्टेभ्यो नावसीदेत् कथं चन।

kṣatriye saṃśayaḥ kaḥ syād ity etan niścitaṃ sadā. ādadīta viśiṣṭebhyo nāvasīdet kathaṃ cana.

हन्तारं रक्षितारं च प्रजानां क्षत्रियं विदुः। तस्मात् संरक्षता कार्यम् आदानं क्षत्रबन्धुना।

hantāraṃ rakṣitāraṃ ca prajānāṃ kṣatriyaṃ viduḥ. tasmāt saṃrakṣatā kāryam ādānaṃ kṣatrabandhunā.

अन्यत्र राजन् हिंसाया वृत्तिर् नेहास्ति कस्य चित्। अप्य् अरण्यसमुत्थस्य एकस्य चरतो मुनेः।

anyatra rājan hiṃsāyā vṛttir nehāsti kasya cit. apy araṇyasamutthasya ekasya carato muneḥ.

न शङ्खलिखितां वृत्तिं शक्यम् आस्थाय जीवितुम्। विशेषतः कुरुश्रेष्ठ प्रजापालनम् ईप्सता।

na śaṅkhalikhitāṃ vṛttiṃ śakyam āsthāya jīvitum. viśeṣataḥ kuruśreṣṭha prajāpālanam īpsatā.

परस्पराभिसंरक्षा राज्ञा राष्ट्रेण चापदि। नित्यम् एवेह कर्तव्या एष धर्मः सनातनः।

parasparābhisaṃrakṣā rājñā rāṣṭreṇa cāpadi. nityam eveha kartavyā eṣa dharmaḥ sanātanaḥ.

राजा राष्ट्रं यथापत्सु द्रव्यौघैः परिरक्षति। राष्ट्रेण राजा व्यसने परिरक्ष्यस् तथा भवेत्।

rājā rāṣṭraṃ yathāpatsu dravyaughaiḥ parirakṣati. rāṣṭreṇa rājā vyasane parirakṣyas tathā bhavet.

कोशं दण्डं बलं मित्रं यद् अन्यद् अपि संचितम्। न कुर्वीतान्तरं राष्ट्रे राजा परिगते क्षुधा।

kośaṃ daṇḍaṃ balaṃ mitraṃ yad anyad api saṃcitam. na kurvītāntaraṃ rāṣṭre rājā parigate kṣudhā.

बीजं भक्तेन संपाद्यम् इति धर्मविदो विदुः। अत्रैतच् छम्बरस्याहुर् महामायस्य दर्शनम्।

bījaṃ bhaktena saṃpādyam iti dharmavido viduḥ. atraitac chambarasyāhur mahāmāyasya darśanam.

धिक् तस्य जीवितं राज्ञो राष्ट्रे यस्यावसीदति। अवृत्त्यान्त्यमनुष्यो ऽपि यो वै वेद शिबेर् वचः।

dhik tasya jīvitaṃ rājño rāṣṭre yasyāvasīdati. avṛttyāntyamanuṣyo 'pi yo vai veda śiber vacaḥ.

राज्ञः कोशबलं मूलं कोशमूलं पुनर् बलम्। तन् मूलं सर्वधर्माणां धर्ममूलाः पुनः प्रजाः।

rājñaḥ kośabalaṃ mūlaṃ kośamūlaṃ punar balam. tan mūlaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmamūlāḥ punaḥ prajāḥ.

नान्यान् अपीडयित्वेह कोशः शक्यः कुतो बलम्। तदर्थं पीडयित्वा च दोषं न प्राप्तुम् अर्हति।

nānyān apīḍayitveha kośaḥ śakyaḥ kuto balam. tadarthaṃ pīḍayitvā ca doṣaṃ na prāptum arhati.

अकार्यम् अपि यज्ञार्थं क्रियते यज्ञकर्मसु। एतस्मात् कारणाद् राजा न दोषं प्राप्तुम् अर्हति।

akāryam api yajñārthaṃ kriyate yajñakarmasu. etasmāt kāraṇād rājā na doṣaṃ prāptum arhati.

अर्थार्थम् अन्यद् भवति विपरीतम् अथापरम्। अनर्थार्थम् अथाप्य् अन्यत् तत् सर्वं ह्य् अर्थलक्षणम्। एवं बुद्ध्या संप्रपश्येन् मेधावी कार्यनिश्चयम्।

arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam. anarthārtham athāpy anyat tat sarvaṃ hy arthalakṣaṇam. evaṃ buddhyā saṃprapaśyen medhāvī kāryaniścayam.

यज्ञार्थम् अन्यद् भवति यज्ञे नार्थस् तथापरः। यज्ञस्यार्थार्थम् एवान्यत् तत् सर्वं यज्ञसाधनम्।

yajñārtham anyad bhavati yajñe nārthas tathāparaḥ. yajñasyārthārtham evānyat tat sarvaṃ yajñasādhanam.

उपमाम् अत्र वक्ष्यामि धर्मतत्त्वप्रकाशिनीम्। यूपं छिन्दन्ति यज्ञार्थं तत्र ये परिपन्थिनः।

upamām atra vakṣyāmi dharmatattvaprakāśinīm. yūpaṃ chindanti yajñārthaṃ tatra ye paripanthinaḥ.

द्रुमाः के चन सामन्ता ध्रुवं छिन्दन्ति तान् अपि। ते चापि निपतन्तो ऽन्यान् निघ्नन्ति च वनस्पतीन्।

drumāḥ ke cana sāmantā dhruvaṃ chindanti tān api. te cāpi nipatanto 'nyān nighnanti ca vanaspatīn.

एवं कोशस्य महतो ये नराः परिपन्थिनः। तान् अहत्वा न पश्यामि सिद्धिम् अत्र परंतप।

evaṃ kośasya mahato ye narāḥ paripanthinaḥ. tān ahatvā na paśyāmi siddhim atra paraṃtapa.

धनेन जयते लोकाव् उभौ परम् इमं तथा। सत्यं च धर्मवचनं यथा नास्त्य् अधनस् तथा।

dhanena jayate lokāv ubhau param imaṃ tathā. satyaṃ ca dharmavacanaṃ yathā nāsty adhanas tathā.

सर्वोपायैर् आददीत धनं यज्ञप्रयोजनम्। न तुल्यदोषः स्याद् एवं कार्याकार्येषु भारत।

sarvopāyair ādadīta dhanaṃ yajñaprayojanam. na tulyadoṣaḥ syād evaṃ kāryākāryeṣu bhārata.

नैतौ संभवतो राजन् कथं चिद् अपि भारत। न ह्य् अरण्येषु पश्यामि धनवृद्धान् अहं क्व चित्।

naitau saṃbhavato rājan kathaṃ cid api bhārata. na hy araṇyeṣu paśyāmi dhanavṛddhān ahaṃ kva cit.

यद् इदं दृश्यते वित्तं पृथिव्याम् इह किं चन। ममेदं स्यान् ममेदं स्याद् इत्य् अयं काङ्क्षते जनः।

yad idaṃ dṛśyate vittaṃ pṛthivyām iha kiṃ cana. mamedaṃ syān mamedaṃ syād ity ayaṃ kāṅkṣate janaḥ.

न च राज्यसमो धर्मः कश् चिद् अस्ति परंतप। धर्मं शंसन्ति ते राज्ञाम् आपदर्थम् इतो ऽन्यथा।

na ca rājyasamo dharmaḥ kaś cid asti paraṃtapa. dharmaṃ śaṃsanti te rājñām āpadartham ito 'nyathā.

दानेन कर्मणा चान्ये तपसान्ये तपस्विनः। बुद्ध्या दाक्ष्येण चाप्य् अन्ये चिन्वन्ति धनसंचयान्।

dānena karmaṇā cānye tapasānye tapasvinaḥ. buddhyā dākṣyeṇa cāpy anye cinvanti dhanasaṃcayān.

अधनं दुर्बलं प्राहुर् धनेन बलवान् भवेत्। सर्वं धनवतः प्राप्यं सर्वं तरति कोशवान्। कोशाद् धर्मश् च कामश् च परो लोकस् तथाप्य् अयम्। तं च धर्मेण लिप्सेत नाधर्मेण कदा चन। नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयम् उदीरयेत्।

adhanaṃ durbalaṃ prāhur dhanena balavān bhavet. sarvaṃ dhanavataḥ prāpyaṃ sarvaṃ tarati kośavān. kośād dharmaś ca kāmaś ca paro lokas tathāpy ayam. taṃ ca dharmeṇa lipseta nādharmeṇa kadā cana. nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam. devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...