महाभारत 12.126 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 126→

[mh-12-126] • 52 श्लोकाः

भीष्म उवाच। ततस् तेषां समस्तानाम् ऋषीणाम् ऋषिसत्तमः। ऋषभो नाम विप्रर्षिः स्मयन्न् इव ततो ऽब्रवीत्।

bhīṣma uvāca. tatas teṣāṃ samastānām ṛṣīṇām ṛṣisattamaḥ. ṛṣabho nāma viprarṣiḥ smayann iva tato 'bravīt.

पुराहं राजशार्दूल तीर्थान्य् अनुचरन् प्रभो। समासादितवान् दिव्यं नरनारायणाश्रमम्।

purāhaṃ rājaśārdūla tīrthāny anucaran prabho. samāsāditavān divyaṃ naranārāyaṇāśramam.

यत्र सा बदरी रम्या ह्रदो वैहायसस् तथा। यत्र चाश्वशिरा राजन् वेदान् पठति शाश्वतान्।

yatra sā badarī ramyā hrado vaihāyasas tathā. yatra cāśvaśirā rājan vedān paṭhati śāśvatān.

तस्मिन् सरसि कृत्वाहं विधिवत् तर्पणं पुरा। पितॄणां देवतानां च ततो ऽऽश्रमम् इयां तदा।

tasmin sarasi kṛtvāhaṃ vidhivat tarpaṇaṃ purā. pitṝṇāṃ devatānāṃ ca tato ''śramam iyāṃ tadā.

रेमाते यत्र तौ नित्यं नरनारायणाव् ऋषी। अदूराद् आश्रमं कं चिद् वासार्थम् अगमं ततः।

remāte yatra tau nityaṃ naranārāyaṇāv ṛṣī. adūrād āśramaṃ kaṃ cid vāsārtham agamaṃ tataḥ.

ततश् चीराजिनधरं कृशम् उच्चम् अतीव च। अद्राक्षम् ऋषिम् आयान्तं तनुं नाम तपोनिधिम्।

tataś cīrājinadharaṃ kṛśam uccam atīva ca. adrākṣam ṛṣim āyāntaṃ tanuṃ nāma taponidhim.

अन्यैर् नरैर् महाबाहो वपुषाष्टगुणान्वितम्। कृशता चापि राजर्षे न दृष्टा तादृशी क्व चित्।

anyair narair mahābāho vapuṣāṣṭaguṇānvitam. kṛśatā cāpi rājarṣe na dṛṣṭā tādṛśī kva cit.

शरीरम् अपि राजेन्द्र तस्य कानिष्ठिकासमम्। ग्रीवा बाहू तथा पादौ केशाश् चाद्भुतदर्शनाः।

śarīram api rājendra tasya kāniṣṭhikāsamam. grīvā bāhū tathā pādau keśāś cādbhutadarśanāḥ.

शिरः कायानुरूपं च कर्णौ नेत्रे तथैव च। तस्य वाक् चैव चेष्टा च सामान्ये राजसत्तम।

śiraḥ kāyānurūpaṃ ca karṇau netre tathaiva ca. tasya vāk caiva ceṣṭā ca sāmānye rājasattama.

दृष्ट्वाहं तं कृशं विप्रं भीतः परमदुर्मनाः। पादौ तस्याभिवाद्याथ स्थितः प्राञ्जलिर् अग्रतः।

dṛṣṭvāhaṃ taṃ kṛśaṃ vipraṃ bhītaḥ paramadurmanāḥ. pādau tasyābhivādyātha sthitaḥ prāñjalir agrataḥ.

निवेद्य नाम गोत्रं च पितरं च नरर्षभ। प्रदिष्टे चासने तेन शनैर् अहम् उपाविशम्।

nivedya nāma gotraṃ ca pitaraṃ ca nararṣabha. pradiṣṭe cāsane tena śanair aham upāviśam.

ततः स कथयाम् आस कथा धर्मार्थसंहिताः। ऋषिमध्ये महाराज तत्र धर्मभृतां वरः।

tataḥ sa kathayām āsa kathā dharmārthasaṃhitāḥ. ṛṣimadhye mahārāja tatra dharmabhṛtāṃ varaḥ.

तस्मिंस् तु कथयत्य् एव राजा राजीवलोचनः। उपायाज् जवनैर् अश्वैः सबलः सावरोधनः।

tasmiṃs tu kathayaty eva rājā rājīvalocanaḥ. upāyāj javanair aśvaiḥ sabalaḥ sāvarodhanaḥ.

स्मरन् पुत्रम् अरण्ये वै नष्टं परमदुर्मनाः। भूरिद्युम्नपिता धीमान् रघुश्रेष्ठो महायशाः।

smaran putram araṇye vai naṣṭaṃ paramadurmanāḥ. bhūridyumnapitā dhīmān raghuśreṣṭho mahāyaśāḥ.

इह द्रक्ष्यामि तं पुत्रं द्रक्ष्यामीहेति पार्थिवः। एवम् आशाकृतो राजंश् चरन् वनम् इदं पुरा।

iha drakṣyāmi taṃ putraṃ drakṣyāmīheti pārthivaḥ. evam āśākṛto rājaṃś caran vanam idaṃ purā.

दुर्लभः स मया द्रष्टुं नूनं परमधार्मिकः। एकः पुत्रो महारण्ये नष्ट इत्य् असकृत् तदा।

durlabhaḥ sa mayā draṣṭuṃ nūnaṃ paramadhārmikaḥ. ekaḥ putro mahāraṇye naṣṭa ity asakṛt tadā.

दुर्लभः स मया द्रष्टुम् आशा च महती मम। तया परीतगात्रो ऽहं मुमूर्षुर् नात्र संशयः।

durlabhaḥ sa mayā draṣṭum āśā ca mahatī mama. tayā parītagātro 'haṃ mumūrṣur nātra saṃśayaḥ.

एतच् छ्रुत्वा स भगवांस् तनुर् मुनिवरोत्तमः। अवाक्शिरा ध्यानपरो मुहूर्तम् इव तस्थिवान्।

etac chrutvā sa bhagavāṃs tanur munivarottamaḥ. avākśirā dhyānaparo muhūrtam iva tasthivān.

तम् अनुध्यान्तम् आलक्ष्य राजा परमदुर्मनाः। उवाच वाक्यं दीनात्मा मन्दं मन्दम् इवासकृत्।

tam anudhyāntam ālakṣya rājā paramadurmanāḥ. uvāca vākyaṃ dīnātmā mandaṃ mandam ivāsakṛt.

दुर्लभं किं नु विप्रर्षे आशायाश् चैव किं भवेत्। ब्रवीतु भगवान् एतद् यदि गुह्यं न तन् मयि।

durlabhaṃ kiṃ nu viprarṣe āśāyāś caiva kiṃ bhavet. bravītu bhagavān etad yadi guhyaṃ na tan mayi.

महर्षिर् भगवांस् तेन पूर्वम् आसीद् विमानितः। बालिशां बुद्धिम् आस्थाय मन्दभाग्यतयात्मनः।

maharṣir bhagavāṃs tena pūrvam āsīd vimānitaḥ. bāliśāṃ buddhim āsthāya mandabhāgyatayātmanaḥ.

अर्थयन् कलशं राजन् काञ्चनं वल्कलानि च। अवज्ञापूर्वकेनापि न संपादितवांस् ततः। निर्विण्णः स तु विप्रर्षिर् निराशः समपद्यत।

arthayan kalaśaṃ rājan kāñcanaṃ valkalāni ca. avajñāpūrvakenāpi na saṃpāditavāṃs tataḥ. nirviṇṇaḥ sa tu viprarṣir nirāśaḥ samapadyata.

एवम् उक्त्वाभिवाद्याथ तम् ऋषिं लोकपूजितम्। श्रान्तो न्यषीदद् धर्मात्मा यथा त्वं नरसत्तम।

evam uktvābhivādyātha tam ṛṣiṃ lokapūjitam. śrānto nyaṣīdad dharmātmā yathā tvaṃ narasattama.

अर्घ्यं ततः समानीय पाद्यं चैव महान् ऋषिः। आरण्यकेन विधिना राज्ञे सर्वं न्यवेदयत्।

arghyaṃ tataḥ samānīya pādyaṃ caiva mahān ṛṣiḥ. āraṇyakena vidhinā rājñe sarvaṃ nyavedayat.

ततस् ते मुनयः सर्वे परिवार्य नरर्षभम्। उपाविशन् पुरस्कृत्य सप्तर्षय इव ध्रुवम्।

tatas te munayaḥ sarve parivārya nararṣabham. upāviśan puraskṛtya saptarṣaya iva dhruvam.

अपृच्छंश् चैव ते तत्र राजानम् अपराजितम्। प्रयोजनम् इदं सर्वम् आश्रमस्य प्रवेशनम्।

apṛcchaṃś caiva te tatra rājānam aparājitam. prayojanam idaṃ sarvam āśramasya praveśanam.

राजोवाच। वीरद्युम्न इति ख्यातो राजाहं दिक्षु विश्रुतः। भूरिद्युम्नं सुतं नष्टम् अन्वेष्टुं वनम् आगतः।

rājovāca. vīradyumna iti khyāto rājāhaṃ dikṣu viśrutaḥ. bhūridyumnaṃ sutaṃ naṣṭam anveṣṭuṃ vanam āgataḥ.

एकपुत्रः स विप्राग्र्य बाल एव च सो ऽनघ। न दृश्यते वने चास्मिंस् तम् अन्वेष्टुं चराम्य् अहम्।

ekaputraḥ sa viprāgrya bāla eva ca so 'nagha. na dṛśyate vane cāsmiṃs tam anveṣṭuṃ carāmy aham.

ऋषभ उवाच। एवम् उक्ते तु वचने राज्ञा मुनिर् अधोमुखः। तूष्णीम् एवाभवत् तत्र न च प्रत्युक्तवान् नृपम्।

ṛṣabha uvāca. evam ukte tu vacane rājñā munir adhomukhaḥ. tūṣṇīm evābhavat tatra na ca pratyuktavān nṛpam.

स हि तेन पुरा विप्रो राज्ञा नात्यर्थमानितः। आशाकृशं च राजेन्द्र तपो दीर्घं समास्थितः।

sa hi tena purā vipro rājñā nātyarthamānitaḥ. āśākṛśaṃ ca rājendra tapo dīrghaṃ samāsthitaḥ.

प्रतिग्रहम् अहं राज्ञां न करिष्ये कथं चन। अन्येषां चैव वर्णानाम् इति कृत्वा धियं तदा।

pratigraham ahaṃ rājñāṃ na kariṣye kathaṃ cana. anyeṣāṃ caiva varṇānām iti kṛtvā dhiyaṃ tadā.

आशा हि पुरुषं बालं लालापयति तस्थुषी। ताम् अहं व्यपनेष्यामि इति कृत्वा व्यवस्थितः। वीरद्युम्नस् तु तं भूयः पप्रच्छ मुनिसत्तमम्।

āśā hi puruṣaṃ bālaṃ lālāpayati tasthuṣī. tām ahaṃ vyapaneṣyāmi iti kṛtvā vyavasthitaḥ. vīradyumnas tu taṃ bhūyaḥ papraccha munisattamam.

राजोवाच। आशायाः किं कृशत्वं च किं चेह भुवि दुर्लभम्। ब्रवीतु भगवान् एतत् त्वं हि धर्मार्थदर्शिवान्।

rājovāca. āśāyāḥ kiṃ kṛśatvaṃ ca kiṃ ceha bhuvi durlabham. bravītu bhagavān etat tvaṃ hi dharmārthadarśivān.

ऋषभ उवाच। ततः संस्मृत्य तत् सर्वं स्मारयिष्यन्न् इवाब्रवीत्। राजानं भगवान् विप्रस् ततः कृशतनुस् तनुः।

ṛṣabha uvāca. tataḥ saṃsmṛtya tat sarvaṃ smārayiṣyann ivābravīt. rājānaṃ bhagavān vipras tataḥ kṛśatanus tanuḥ.

कृशत्वे न समं राजन्न् आशाया विद्यते नृप। तस्या वै दुर्लभत्वात् तु प्रार्थिताः पार्थिवा मया।

kṛśatve na samaṃ rājann āśāyā vidyate nṛpa. tasyā vai durlabhatvāt tu prārthitāḥ pārthivā mayā.

राजोवाच। कृशाकृशे मया ब्रह्मन् गृहीते वचनात् तव। दुर्लभत्वं च तस्यैव वेदवाक्यम् इव द्विज।

rājovāca. kṛśākṛśe mayā brahman gṛhīte vacanāt tava. durlabhatvaṃ ca tasyaiva vedavākyam iva dvija.

संशयस् तु महाप्राज्ञ संजातो हृदये मम। तन् मे सत्तम तत्त्वेन वक्तुम् अर्हसि पृच्छतः।

saṃśayas tu mahāprājña saṃjāto hṛdaye mama. tan me sattama tattvena vaktum arhasi pṛcchataḥ.

त्वत्तः कृशतरं किं नु ब्रवीतु भगवान् इदम्। यदि गुह्यं न ते विप्र लोके ऽस्मिन् किं नु दुर्लभम्।

tvattaḥ kṛśataraṃ kiṃ nu bravītu bhagavān idam. yadi guhyaṃ na te vipra loke 'smin kiṃ nu durlabham.

कृशतनुर् उवाच। दुर्लभो ऽप्य् अथ वा नास्ति यो ऽर्थी धृतिम् इवाप्नुयात्। सुदुर्लभतरस् तात यो ऽर्थिनं नावमन्यते।

kṛśatanur uvāca. durlabho 'py atha vā nāsti yo 'rthī dhṛtim ivāpnuyāt. sudurlabhataras tāta yo 'rthinaṃ nāvamanyate.

संश्रुत्य नोपक्रियते परं शक्त्या यथार्हतः। सक्ता या सर्वभूतेषु साशा कृशतरी मया। कृतघ्नेषु च या सक्ता नृशंसेष्व् अलसेषु च। अपकारिषु या सक्ता साशा कृशतरी मया।

saṃśrutya nopakriyate paraṃ śaktyā yathārhataḥ. saktā yā sarvabhūteṣu sāśā kṛśatarī mayā. kṛtaghneṣu ca yā saktā nṛśaṃseṣv alaseṣu ca. apakāriṣu yā saktā sāśā kṛśatarī mayā.

एकपुत्रः पिता पुत्रे नष्टे वा प्रोषिते तथा। प्रवृत्तिं यो न जानाति साशा कृशतरी मया।

ekaputraḥ pitā putre naṣṭe vā proṣite tathā. pravṛttiṃ yo na jānāti sāśā kṛśatarī mayā.

प्रसवे चैव नारीणां वृद्धानां पुत्रकारिता। तथा नरेन्द्र धनिनाम् आशा कृशतरी मया। प्रदानकाङ्क्षिणीनां च कन्यानां वयसि स्थिते। श्रुत्वा कथास् तथायुक्ताः साशा कृशतरी मया।

prasave caiva nārīṇāṃ vṛddhānāṃ putrakāritā. tathā narendra dhaninām āśā kṛśatarī mayā. pradānakāṅkṣiṇīnāṃ ca kanyānāṃ vayasi sthite. śrutvā kathās tathāyuktāḥ sāśā kṛśatarī mayā.

ऋषभ उवाच। एतच् छ्रुत्वा ततो राजन् स राजा सावरोधनः। संस्पृश्य पादौ शिरसा निपपात द्विजर्षभे।

ṛṣabha uvāca. etac chrutvā tato rājan sa rājā sāvarodhanaḥ. saṃspṛśya pādau śirasā nipapāta dvijarṣabhe.

राजोवाच। प्रसादये त्वा भगवन् पुत्रेणेच्छामि संगतिम्। यद् एतद् उक्तं भवता संप्रति द्विजसत्तम। वृणीष्व च वरं विप्र यम् इच्छसि यथाविधि।

rājovāca. prasādaye tvā bhagavan putreṇecchāmi saṃgatim. yad etad uktaṃ bhavatā saṃprati dvijasattama. vṛṇīṣva ca varaṃ vipra yam icchasi yathāvidhi.

ऋषभ उवाच। अब्रवीच् च हि तं वाक्यं राजा राजीवलोचनः। सत्यम् एतद् यथा विप्र त्वयोक्तं नास्त्य् अतो मृषा।

ṛṣabha uvāca. abravīc ca hi taṃ vākyaṃ rājā rājīvalocanaḥ. satyam etad yathā vipra tvayoktaṃ nāsty ato mṛṣā.

ततः प्रहस्य भगवांस् तनुर् धर्मभृतां वरः। पुत्रम् अस्यानयत् क्षिप्रं तपसा च श्रुतेन च।

tataḥ prahasya bhagavāṃs tanur dharmabhṛtāṃ varaḥ. putram asyānayat kṣipraṃ tapasā ca śrutena ca.

तं समानाय्य पुत्रं तु तदोपालभ्य पार्थिवम्। आत्मानं दर्शयाम् आस धर्मं धर्मभृतां वरः।

taṃ samānāyya putraṃ tu tadopālabhya pārthivam. ātmānaṃ darśayām āsa dharmaṃ dharmabhṛtāṃ varaḥ.

संदर्शयित्वा चात्मानं दिव्यम् अद्भुतदर्शनम्। विपाप्मा विगतक्रोधश् चचार वनम् अन्तिकात्।

saṃdarśayitvā cātmānaṃ divyam adbhutadarśanam. vipāpmā vigatakrodhaś cacāra vanam antikāt.

एतद् दृष्टं मया राजंस् ततश् च वचनं श्रुतम्। आशाम् अपनयस्वाशु ततः कृशतरीम् इमाम्।

etad dṛṣṭaṃ mayā rājaṃs tataś ca vacanaṃ śrutam. āśām apanayasvāśu tataḥ kṛśatarīm imām.

भीष्म उवाच। स तत्रोक्तो महाराज ऋषभेण महात्मना। सुमित्रो ऽपनयत् क्षिप्रम् आशां कृशतरीं तदा।

bhīṣma uvāca. sa tatrokto mahārāja ṛṣabheṇa mahātmanā. sumitro 'panayat kṣipram āśāṃ kṛśatarīṃ tadā.

एवं त्वम् अपि कौन्तेय श्रुत्वा वाणीम् इमां मम। स्थिरो भव यथा राजन् हिमवान् अचलोत्तमः।

evaṃ tvam api kaunteya śrutvā vāṇīm imāṃ mama. sthiro bhava yathā rājan himavān acalottamaḥ.

त्वं हि द्रष्टा च श्रोता च कृच्छ्रेष्व् अर्थकृतेष्व् इह। श्रुत्वा मम महाराज न संतप्तुम् इहार्हसि।

tvaṃ hi draṣṭā ca śrotā ca kṛcchreṣv arthakṛteṣv iha. śrutvā mama mahārāja na saṃtaptum ihārhasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...