महाभारत 12.125 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 125→

[mh-12-125] • 34 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। शीलं प्रधानं पुरुषे कथितं ते पितामह। कथम् आशा समुत्पन्ना या च सा तद् वदस्व मे।

yudhiṣṭhira uvāca. śīlaṃ pradhānaṃ puruṣe kathitaṃ te pitāmaha. katham āśā samutpannā yā ca sā tad vadasva me.

संशयो मे महान् एष समुत्पन्नः पितामह। छेत्ता च तस्य नान्यो ऽस्ति त्वत्तः परपुरंजय।

saṃśayo me mahān eṣa samutpannaḥ pitāmaha. chettā ca tasya nānyo 'sti tvattaḥ parapuraṃjaya.

पितामहाशा महती ममासीद् धि सुयोधने। प्राप्ते युद्धे तु यद् युक्तं तत् कर्तायम् इति प्रभो।

pitāmahāśā mahatī mamāsīd dhi suyodhane. prāpte yuddhe tu yad yuktaṃ tat kartāyam iti prabho.

सर्वस्याशा सुमहती पुरुषस्योपजायते। तस्यां विहन्यमानायां दुःखो मृत्युर् असंशयम्।

sarvasyāśā sumahatī puruṣasyopajāyate. tasyāṃ vihanyamānāyāṃ duḥkho mṛtyur asaṃśayam.

सो ऽहं हताशो दुर्बुद्धिः कृतस् तेन दुरात्मना। धार्तराष्ट्रेण राजेन्द्र पश्य मन्दात्मतां मम।

so 'haṃ hatāśo durbuddhiḥ kṛtas tena durātmanā. dhārtarāṣṭreṇa rājendra paśya mandātmatāṃ mama.

आशां महत्तरां मन्ये पर्वताद् अपि सद्रुमात्। आकाशाद् अपि वा राजन्न् अप्रमेयैव वा पुनः।

āśāṃ mahattarāṃ manye parvatād api sadrumāt. ākāśād api vā rājann aprameyaiva vā punaḥ.

एषा चैव कुरुश्रेष्ठ दुर्विचिन्त्या सुदुर्लभा। दुर्लभत्वाच् च पश्यामि किम् अन्यद् दुर्लभं ततः।

eṣā caiva kuruśreṣṭha durvicintyā sudurlabhā. durlabhatvāc ca paśyāmi kim anyad durlabhaṃ tataḥ.

भीष्म उवाच। अत्र ते वर्तयिष्यामि युधिष्ठिर निबोध तत्। इतिहासं सुमित्रस्य निर्वृत्तम् ऋषभस्य च।

bhīṣma uvāca. atra te vartayiṣyāmi yudhiṣṭhira nibodha tat. itihāsaṃ sumitrasya nirvṛttam ṛṣabhasya ca.

सुमित्रो नाम राजर्षिर् हैहयो मृगयां गतः। ससार स मृगं विद्ध्वा बाणेन नतपर्वणा।

sumitro nāma rājarṣir haihayo mṛgayāṃ gataḥ. sasāra sa mṛgaṃ viddhvā bāṇena nataparvaṇā.

स मृगो बाणम् आदाय ययाव् अमितविक्रमः। स च राजा बली तूर्णं ससार मृगम् अन्तिकात्।

sa mṛgo bāṇam ādāya yayāv amitavikramaḥ. sa ca rājā balī tūrṇaṃ sasāra mṛgam antikāt.

ततो निम्नं स्थलं चैव स मृगो ऽद्रवद् आशुगः। मुहूर्तम् एव राजेन्द्र समेन स पथागमत्।

tato nimnaṃ sthalaṃ caiva sa mṛgo 'dravad āśugaḥ. muhūrtam eva rājendra samena sa pathāgamat.

ततः स राजा तारुण्याद् औरसेन बलेन च। ससार बाणासनभृत् सखड्गो हंसवत् तदा।

tataḥ sa rājā tāruṇyād aurasena balena ca. sasāra bāṇāsanabhṛt sakhaḍgo haṃsavat tadā.

तीर्त्वा नदान् नदीश् चैव पल्वलानि वनानि च। अतिक्रम्याभ्यतिक्रम्य ससारैव वने चरन्।

tīrtvā nadān nadīś caiva palvalāni vanāni ca. atikramyābhyatikramya sasāraiva vane caran.

स तु कामान् मृगो राजन्न् आसाद्यासाद्य तं नृपम्। पुनर् अभ्येति जवनो जवेन महता ततः।

sa tu kāmān mṛgo rājann āsādyāsādya taṃ nṛpam. punar abhyeti javano javena mahatā tataḥ.

स तस्य बाणैर् बहुभिः समभ्यस्तो वनेचरः। प्रक्रीडन्न् इव राजेन्द्र पुनर् अभ्येति चान्तिकम्।

sa tasya bāṇair bahubhiḥ samabhyasto vanecaraḥ. prakrīḍann iva rājendra punar abhyeti cāntikam.

पुनश् च जवम् आस्थाय जवनो मृगयूथपः। अतीत्यातीत्य राजेन्द्र पुनर् अभ्येति चान्तिकम्।

punaś ca javam āsthāya javano mṛgayūthapaḥ. atītyātītya rājendra punar abhyeti cāntikam.

तस्य मर्मच्छिदं घोरं सुमित्रो ऽमित्रकर्शनः। समादाय शरश्रेष्ठं कार्मुकान् निरवासृजत्।

tasya marmacchidaṃ ghoraṃ sumitro 'mitrakarśanaḥ. samādāya śaraśreṣṭhaṃ kārmukān niravāsṛjat.

ततो गव्यूतिमात्रेण मृगयूथपयूथपः। तस्य बाणपथं त्यक्त्वा तस्थिवान् प्रहसन्न् इव।

tato gavyūtimātreṇa mṛgayūthapayūthapaḥ. tasya bāṇapathaṃ tyaktvā tasthivān prahasann iva.

तस्मिन् निपतिते बाणे भूमौ प्रज्वलिते ततः। प्रविवेश महारण्यं मृगो राजाप्य् अथाद्रवत्।

tasmin nipatite bāṇe bhūmau prajvalite tataḥ. praviveśa mahāraṇyaṃ mṛgo rājāpy athādravat.

प्रविश्य तु महारण्यं तापसानाम् अथाश्रमम्। आससाद ततो राजा श्रान्तश् चोपाविशत् पुनः।

praviśya tu mahāraṇyaṃ tāpasānām athāśramam. āsasāda tato rājā śrāntaś copāviśat punaḥ.

तं कार्मुकधरं दृष्ट्वा श्रमार्तं क्षुधितं तदा। समेत्य ऋषयस् तस्मिन् पूजां चक्रुर् यथाविधि। स पूजाम् ऋषिभिर् दत्तां प्रतिगृह्य नराधिपः। अपृच्छत् तापसान् सर्वांस् तपसो वृद्धिम् उत्तमाम्। ते तस्य राज्ञो वचनं प्रतिगृह्य तपोधनाः।

taṃ kārmukadharaṃ dṛṣṭvā śramārtaṃ kṣudhitaṃ tadā. sametya ṛṣayas tasmin pūjāṃ cakrur yathāvidhi. sa pūjām ṛṣibhir dattāṃ pratigṛhya narādhipaḥ. apṛcchat tāpasān sarvāṃs tapaso vṛddhim uttamām. te tasya rājño vacanaṃ pratigṛhya tapodhanāḥ.

ऋषयो राजशार्दूलम् अपृच्छन् स्वं प्रयोजनम्। केन भद्रमुखार्थेन संप्राप्तो ऽसि तपोवनम्।

ṛṣayo rājaśārdūlam apṛcchan svaṃ prayojanam. kena bhadramukhārthena saṃprāpto 'si tapovanam.

पदातिर् बद्धनिस्त्रिंशो धन्वी बाणी नरेश्वर। एतद् इच्छाम विज्ञातुं कुतः प्राप्तो ऽसि मानद। कस्मिन् कुले हि जातस् त्वं किंनामासि ब्रवीहि नः।

padātir baddhanistriṃśo dhanvī bāṇī nareśvara. etad icchāma vijñātuṃ kutaḥ prāpto 'si mānada. kasmin kule hi jātas tvaṃ kiṃnāmāsi bravīhi naḥ.

ततः स राजा सर्वेभ्यो द्विजेभ्यः पुरुषर्षभ। आचख्यौ तद् यथान्यायं परिचर्यां च भारत।

tataḥ sa rājā sarvebhyo dvijebhyaḥ puruṣarṣabha. ācakhyau tad yathānyāyaṃ paricaryāṃ ca bhārata.

हैहयानां कुले जातः सुमित्रो मित्रनन्दनः। चरामि मृगयूथानि निघ्नन् बाणैः सहस्रशः। बलेन महता गुप्तः सामात्यः सावरोधनः।

haihayānāṃ kule jātaḥ sumitro mitranandanaḥ. carāmi mṛgayūthāni nighnan bāṇaiḥ sahasraśaḥ. balena mahatā guptaḥ sāmātyaḥ sāvarodhanaḥ.

मृगस् तु विद्धो बाणेन मया सरति शल्यवान्। तं द्रवन्तम् अनु प्राप्तो वनम् एतद् यदृच्छया। भवत्सकाशे नष्टश्रीर् हताशः श्रमकर्शितः।

mṛgas tu viddho bāṇena mayā sarati śalyavān. taṃ dravantam anu prāpto vanam etad yadṛcchayā. bhavatsakāśe naṣṭaśrīr hatāśaḥ śramakarśitaḥ.

किं नु दुःखम् अतो ऽन्यद् वै यद् अहं श्रमकर्शितः। भवताम् आश्रमं प्राप्तो हताशो नष्टलक्षणः।

kiṃ nu duḥkham ato 'nyad vai yad ahaṃ śramakarśitaḥ. bhavatām āśramaṃ prāpto hatāśo naṣṭalakṣaṇaḥ.

न राजलक्षणत्यागो न पुरस्य तपोधनाः। दुःखं करोति तत् तीव्रं यथाशा विहता मम।

na rājalakṣaṇatyāgo na purasya tapodhanāḥ. duḥkhaṃ karoti tat tīvraṃ yathāśā vihatā mama.

हिमवान् वा महाशैलः समुद्रो वा महोदधिः। महत्त्वान् नान्वपद्येतां रोदस्योर् अन्तरं यथा। आशायास् तपसि श्रेष्ठास् तथा नान्तम् अहं गतः।

himavān vā mahāśailaḥ samudro vā mahodadhiḥ. mahattvān nānvapadyetāṃ rodasyor antaraṃ yathā. āśāyās tapasi śreṣṭhās tathā nāntam ahaṃ gataḥ.

भवतां विदितं सर्वं सर्वज्ञा हि तपोधनाः। भवन्तः सुमहाभागास् तस्मात् प्रक्ष्यामि संशयम्।

bhavatāṃ viditaṃ sarvaṃ sarvajñā hi tapodhanāḥ. bhavantaḥ sumahābhāgās tasmāt prakṣyāmi saṃśayam.

आशावान् पुरुषो यः स्याद् अन्तरिक्षम् अथापि वा। किं नु ज्यायस्तरं लोके महत्त्वात् प्रतिभाति वः। एतद् इच्छामि तत्त्वेन श्रोतुं किम् इह दुर्लभम्।

āśāvān puruṣo yaḥ syād antarikṣam athāpi vā. kiṃ nu jyāyastaraṃ loke mahattvāt pratibhāti vaḥ. etad icchāmi tattvena śrotuṃ kim iha durlabham.

यदि गुह्यं तपोनित्या न वो ब्रूतेह माचिरम्। न हि गुह्यम् अतः श्रोतुम् इच्छामि द्विजपुंगवाः।

yadi guhyaṃ taponityā na vo brūteha māciram. na hi guhyam ataḥ śrotum icchāmi dvijapuṃgavāḥ.

भवत्तपोविघातो वा येन स्याद् विरमे ततः। यदि वास्ति कथायोगो यो ऽयं प्रश्नो मयेरितः।

bhavattapovighāto vā yena syād virame tataḥ. yadi vāsti kathāyogo yo 'yaṃ praśno mayeritaḥ.

एतत् कारणसामग्र्यं श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः। भवन्तो हि तपोनित्या ब्रूयुर् एतत् समाहिताः।

etat kāraṇasāmagryaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ. bhavanto hi taponityā brūyur etat samāhitāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...