महाभारत 12.123 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 123→

[mh-12-123] • 24 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। तात धर्मार्थकामानां श्रोतुम् इच्छामि निश्चयम्। लोकयात्रा हि कार्त्स्न्येन त्रिष्व् एतेषु प्रतिष्ठिता।

yudhiṣṭhira uvāca. tāta dharmārthakāmānāṃ śrotum icchāmi niścayam. lokayātrā hi kārtsnyena triṣv eteṣu pratiṣṭhitā.

धर्मार्थकामाः किंमूलास् त्रयाणां प्रभवश् च कः। अन्योन्यं चानुषज्जन्ते वर्तन्ते च पृथक् पृथक्।

dharmārthakāmāḥ kiṃmūlās trayāṇāṃ prabhavaś ca kaḥ. anyonyaṃ cānuṣajjante vartante ca pṛthak pṛthak.

भीष्म उवाच। यदा ते स्युः सुमनसो लोकसंस्थार्थनिश्चये। कालप्रभवसंस्थासु सज्जन्ते च त्रयस् तदा।

bhīṣma uvāca. yadā te syuḥ sumanaso lokasaṃsthārthaniścaye. kālaprabhavasaṃsthāsu sajjante ca trayas tadā.

धर्ममूलस् तु देहो ऽर्थः कामो ऽर्थफलम् उच्यते। संकल्पमूलास् ते सर्वे संकल्पो विषयात्मकः।

dharmamūlas tu deho 'rthaḥ kāmo 'rthaphalam ucyate. saṃkalpamūlās te sarve saṃkalpo viṣayātmakaḥ.

विषयाश् चैव कार्त्स्न्येन सर्व आहारसिद्धये। मूलम् एतत् त्रिवर्गस्य निवृत्तिर् मोक्ष उच्यते।

viṣayāś caiva kārtsnyena sarva āhārasiddhaye. mūlam etat trivargasya nivṛttir mokṣa ucyate.

धर्मः शरीरसंगुप्तिर् धर्मार्थं चार्थ इष्यते। कामो रतिफलश् चात्र सर्वे चैते रजस्वलाः।

dharmaḥ śarīrasaṃguptir dharmārthaṃ cārtha iṣyate. kāmo ratiphalaś cātra sarve caite rajasvalāḥ.

संनिकृष्टांश् चरेद् एनान् न चैनान् मनसा त्यजेत्। विमुक्तस् तमसा सर्वान् धर्मादीन् कामनैष्ठिकान्।

saṃnikṛṣṭāṃś cared enān na cainān manasā tyajet. vimuktas tamasā sarvān dharmādīn kāmanaiṣṭhikān.

श्रेष्ठबुद्धिस् त्रिवर्गस्य यद् अयं प्राप्नुयात् क्षणात्। कर्मणा बुद्धिपूर्वेण भवत्य् अर्थो न वा पुनः। अर्थार्थम् अन्यद् भवति विपरीतम् अथापरम्। अनर्थार्थम् अवाप्यार्थम् अन्यत्राद्योपकारकम्। बुद्ध्या बुध्येद् इहार्थे न तद् अह्ना तु निकृष्टया।

śreṣṭhabuddhis trivargasya yad ayaṃ prāpnuyāt kṣaṇāt. karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty artho na vā punaḥ. arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam. anarthārtham avāpyārtham anyatrādyopakārakam. buddhyā budhyed ihārthe na tad ahnā tu nikṛṣṭayā.

अपध्यानमलो धर्मो मलो ऽर्थस्य निगूहनम्। संप्रमोदमलः कामो भूयः स्वगुणवर्तितः।

apadhyānamalo dharmo malo 'rthasya nigūhanam. saṃpramodamalaḥ kāmo bhūyaḥ svaguṇavartitaḥ.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। कामन्दस्य च संवादम् अङ्गारिष्ठस्य चोभयोः।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. kāmandasya ca saṃvādam aṅgāriṣṭhasya cobhayoḥ.

कामन्दम् ऋषिम् आसीनम् अभिवाद्य नराधिपः। अङ्गारिष्ठो ऽथ पप्रच्छ कृत्वा समयपर्ययम्।

kāmandam ṛṣim āsīnam abhivādya narādhipaḥ. aṅgāriṣṭho 'tha papraccha kṛtvā samayaparyayam.

यः पापं कुरुते राजा काममोहबलात्कृतः। प्रत्यासन्नस्य तस्यर्षे किं स्यात् पापप्रणाशनम्।

yaḥ pāpaṃ kurute rājā kāmamohabalātkṛtaḥ. pratyāsannasya tasyarṣe kiṃ syāt pāpapraṇāśanam.

अधर्मो धर्म इति ह यो ऽज्ञानाद् आचरेद् इह। तं चापि प्रथितं लोके कथं राजा निवर्तयेत्।

adharmo dharma iti ha yo 'jñānād ācared iha. taṃ cāpi prathitaṃ loke kathaṃ rājā nivartayet.

कामन्द उवाच। यो धर्मार्थौ समुत्सृज्य कामम् एवानुवर्तते। स धर्मार्थपरित्यागात् प्रज्ञानाशम् इहार्छति।

kāmanda uvāca. yo dharmārthau samutsṛjya kāmam evānuvartate. sa dharmārthaparityāgāt prajñānāśam ihārchati.

प्रज्ञाप्रणाशको मोहस् तथा धर्मार्थनाशकः। तस्मान् नास्तिकता चैव दुराचारश् च जायते।

prajñāpraṇāśako mohas tathā dharmārthanāśakaḥ. tasmān nāstikatā caiva durācāraś ca jāyate.

दुराचारान् यदा राजा प्रदुष्टान् न नियच्छति। तस्माद् उद्विजते लोकः सर्पाद् वेश्मगताद् इव।

durācārān yadā rājā praduṣṭān na niyacchati. tasmād udvijate lokaḥ sarpād veśmagatād iva.

तं प्रजा नानुवर्तन्ते ब्राह्मणा न च साधवः। ततः संक्षयम् आप्नोति तथा वध्यत्वम् एति च।

taṃ prajā nānuvartante brāhmaṇā na ca sādhavaḥ. tataḥ saṃkṣayam āpnoti tathā vadhyatvam eti ca.

अपध्वस्तस् त्व् अवमतो दुःखं जीवति जीवितम्। जीवेच् च यद् अपध्वस्तस् तच् छुद्धं मरणं भवेत्।

apadhvastas tv avamato duḥkhaṃ jīvati jīvitam. jīvec ca yad apadhvastas tac chuddhaṃ maraṇaṃ bhavet.

अत्रैतद् आहुर् आचार्याः पापस्य च निबर्हणम्। सेवितव्या त्रयी विद्या सत्कारो ब्राह्मणेषु च।

atraitad āhur ācāryāḥ pāpasya ca nibarhaṇam. sevitavyā trayī vidyā satkāro brāhmaṇeṣu ca.

महामना भवेद् धर्मे विवहेच् च महाकुले। ब्राह्मणांश् चापि सेवेत क्षमायुक्तान् मनस्विनः।

mahāmanā bhaved dharme vivahec ca mahākule. brāhmaṇāṃś cāpi seveta kṣamāyuktān manasvinaḥ.

जपेद् उदकशीलः स्यात् सुमुखो नान्यद् आस्थितः। धर्मान्वितान् संप्रविशेद् बहिः कृत्वैव दुष्कृतीन्।

japed udakaśīlaḥ syāt sumukho nānyad āsthitaḥ. dharmānvitān saṃpraviśed bahiḥ kṛtvaiva duṣkṛtīn.

प्रसादयेन् मधुरय वाचाप्य् अथ च कर्मणा। इत्य् अस्मीति वदेन् नित्यं परेषां कीर्तयन् गुणान्।

prasādayen madhuraya vācāpy atha ca karmaṇā. ity asmīti vaden nityaṃ pareṣāṃ kīrtayan guṇān.

अपापो ह्य् एवम् आचारः क्षिप्रं बहुमतो भवेत्। पापान्य् अपि च कृच्छ्राणि शमयेन् नात्र संशयः।

apāpo hy evam ācāraḥ kṣipraṃ bahumato bhavet. pāpāny api ca kṛcchrāṇi śamayen nātra saṃśayaḥ.

गुरवो ऽपि परं धर्मं यद् ब्रूयुस् तत् तथा कुरु। गुरूणां हि प्रसादाद् धि श्रेयः परम् अवाप्स्यसि।

guravo 'pi paraṃ dharmaṃ yad brūyus tat tathā kuru. gurūṇāṃ hi prasādād dhi śreyaḥ param avāpsyasi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...