महाभारत 12.121 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 121→

[mh-12-121] • 57 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। अयं पितामहेनोक्तो राजधर्मः सनातनः। ईश्वरश् च महादण्डो दण्डे सर्वं प्रतिष्ठितम्।

yudhiṣṭhira uvāca. ayaṃ pitāmahenokto rājadharmaḥ sanātanaḥ. īśvaraś ca mahādaṇḍo daṇḍe sarvaṃ pratiṣṭhitam.

देवतानाम् ऋषीणां च पितॄणां च महात्मनाम्। यक्षरक्षःपिशाचानां मर्त्यानां च विशेषतः।

devatānām ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām. yakṣarakṣaḥpiśācānāṃ martyānāṃ ca viśeṣataḥ.

सर्वेषां प्राणिनां लोके तिर्यक्ष्व् अपि निवासिनाम्। सर्वव्यापी महातेजा दण्डः श्रेयान् इति प्रभो।

sarveṣāṃ prāṇināṃ loke tiryakṣv api nivāsinām. sarvavyāpī mahātejā daṇḍaḥ śreyān iti prabho.

इत्य् एतद् उक्तं भवता सर्वं दण्ड्यं चराचरम्। दृश्यते लोकम् आसक्तं ससुरासुरमानुषम्।

ity etad uktaṃ bhavatā sarvaṃ daṇḍyaṃ carācaram. dṛśyate lokam āsaktaṃ sasurāsuramānuṣam.

एतद् इच्छाम्य् अहं ज्ञातुं तत्त्वेन भरतर्षभ। को दण्डः कीदृशो दण्डः किंरूपः किंपरायणः।

etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena bharatarṣabha. ko daṇḍaḥ kīdṛśo daṇḍaḥ kiṃrūpaḥ kiṃparāyaṇaḥ.

किमात्मकः कथंभूतः कतिमूर्तिः कथंप्रभुः। जागर्ति स कथं दण्डः प्रजास्व् अवहितात्मकः।

kimātmakaḥ kathaṃbhūtaḥ katimūrtiḥ kathaṃprabhuḥ. jāgarti sa kathaṃ daṇḍaḥ prajāsv avahitātmakaḥ.

कश् च पूर्वापरम् इदं जागर्ति परिपालयन्। कश् च विज्ञायते पूर्वं को ऽपरो दण्डसंज्ञितः। किंसंस्थश् च भवेद् दण्डः का चास्य गतिर् इष्यते।

kaś ca pūrvāparam idaṃ jāgarti paripālayan. kaś ca vijñāyate pūrvaṃ ko 'paro daṇḍasaṃjñitaḥ. kiṃsaṃsthaś ca bhaved daṇḍaḥ kā cāsya gatir iṣyate.

भीष्म उवाच। शृणु कौरव्य यो दण्डो व्यवहार्यो यथा च सः। यस्मिन् हि सर्वम् आयत्तं स दण्ड इह केवलः।

bhīṣma uvāca. śṛṇu kauravya yo daṇḍo vyavahāryo yathā ca saḥ. yasmin hi sarvam āyattaṃ sa daṇḍa iha kevalaḥ.

धर्मस्याख्या महाराज व्यवहार इतीष्यते। तस्य लोपः कथं न स्याल् लोकेष्व् अवहितात्मनः। इत्य् अर्थं व्यवहारस्य व्यवहारत्वम् इष्यते।

dharmasyākhyā mahārāja vyavahāra itīṣyate. tasya lopaḥ kathaṃ na syāl lokeṣv avahitātmanaḥ. ity arthaṃ vyavahārasya vyavahāratvam iṣyate.

अपि चैतत् पुरा राजन् मनुना प्रोक्तम् आदितः। सुप्रणीतेन दण्डेन प्रियाप्रियसमात्मना। प्रजा रक्षति यः सम्यग् धर्म एव स केवलः।

api caitat purā rājan manunā proktam āditaḥ. supraṇītena daṇḍena priyāpriyasamātmanā. prajā rakṣati yaḥ samyag dharma eva sa kevalaḥ.

अथोक्तम् एतद् वचनं प्राग् एव मनुना पुरा। जन्म चोक्तं वसिष्ठेन ब्रह्मणो वचनं महत्।

athoktam etad vacanaṃ prāg eva manunā purā. janma coktaṃ vasiṣṭhena brahmaṇo vacanaṃ mahat.

प्राग् इदं वचनं प्रोक्तम् अतः प्राग्वचनं विदुः। व्यवहारस्य चाख्यानाद् व्यवहार इहोच्यते।

prāg idaṃ vacanaṃ proktam ataḥ prāgvacanaṃ viduḥ. vyavahārasya cākhyānād vyavahāra ihocyate.

दण्डात् त्रिवर्गः सततं सुप्रणीतात् प्रवर्तते। दैवं हि परमो दण्डो रूपतो ऽग्निर् इवोच्छिखः।

daṇḍāt trivargaḥ satataṃ supraṇītāt pravartate. daivaṃ hi paramo daṇḍo rūpato 'gnir ivocchikhaḥ.

नीलोत्पलदलश्यामश् चतुर्दंष्ट्रश् चतुर्भुजः। अष्टपान् नैकनयनः शङ्कुकर्णोर्ध्वरोमवान्।

nīlotpaladalaśyāmaś caturdaṃṣṭraś caturbhujaḥ. aṣṭapān naikanayanaḥ śaṅkukarṇordhvaromavān.

जटी द्विजिह्वस् ताम्रास्यो मृगराजतनुच्छदः। एतद् रूपं बिभर्त्य् उग्रं दण्डो नित्यं दुरावरः।

jaṭī dvijihvas tāmrāsyo mṛgarājatanucchadaḥ. etad rūpaṃ bibharty ugraṃ daṇḍo nityaṃ durāvaraḥ.

असिर् गदा धनुः शक्तिस् त्रिशूलं मुद्गरः शरः। मुसलं परशुश् चक्रं प्रासो दण्डर्ष्टितोमराः।

asir gadā dhanuḥ śaktis triśūlaṃ mudgaraḥ śaraḥ. musalaṃ paraśuś cakraṃ prāso daṇḍarṣṭitomarāḥ.

सर्वप्रहरणीयानि सन्ति यानीह कानि चित्। दण्ड एव हि सर्वात्मा लोके चरति मूर्तिमान्।

sarvapraharaṇīyāni santi yānīha kāni cit. daṇḍa eva hi sarvātmā loke carati mūrtimān.

भिन्दंश् छिन्दन् रुजन् कृन्तन् दारयन् पाटयंस् तथा। घातयन्न् अभिधावंश् च दण्ड एव चरत्य् उत।

bhindaṃś chindan rujan kṛntan dārayan pāṭayaṃs tathā. ghātayann abhidhāvaṃś ca daṇḍa eva caraty uta.

असिर् विशसनो धर्मस् तीक्ष्णवर्त्मा दुरासदः। श्रीगर्भो विजयः शास्ता व्यवहारः प्रजागरः।

asir viśasano dharmas tīkṣṇavartmā durāsadaḥ. śrīgarbho vijayaḥ śāstā vyavahāraḥ prajāgaraḥ.

शास्त्रं ब्राह्मणमन्त्रश् च शास्ता प्राग्वचनं गतः। धर्मपालो ऽक्षरो देवः सत्यगो नित्यगो ग्रहः।

śāstraṃ brāhmaṇamantraś ca śāstā prāgvacanaṃ gataḥ. dharmapālo 'kṣaro devaḥ satyago nityago grahaḥ.

असङ्गो रुद्रतनयो मनुज्येष्ठः शिवंकरः। नामान्य् एतानि दण्डस्य कीर्तितानि युधिष्ठिर।

asaṅgo rudratanayo manujyeṣṭhaḥ śivaṃkaraḥ. nāmāny etāni daṇḍasya kīrtitāni yudhiṣṭhira.

दण्डो हि भगवान् विष्णुर् यज्ञो नारायणः प्रभुः। शश्वद् रूपं महद् बिभ्रन् महापुरुष उच्यते।

daṇḍo hi bhagavān viṣṇur yajño nārāyaṇaḥ prabhuḥ. śaśvad rūpaṃ mahad bibhran mahāpuruṣa ucyate.

यथोक्ता ब्रह्मकन्येति लक्ष्मीर् नीतिः सरस्वती। दण्डनीतिर् जगद्धात्री दण्डो हि बहुविग्रहः।

yathoktā brahmakanyeti lakṣmīr nītiḥ sarasvatī. daṇḍanītir jagaddhātrī daṇḍo hi bahuvigrahaḥ.

अर्थानर्थौ सुखं दुःखं धर्माधर्मौ बलाबले। दौर्भाग्यं भागधेयं च पुण्यापुण्ये गुणागुणौ।

arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ dharmādharmau balābale. daurbhāgyaṃ bhāgadheyaṃ ca puṇyāpuṇye guṇāguṇau.

कामाकामाव् ऋतुर् मासः शर्वरी दिवसः क्षणः। अप्रसादः प्रसादश् च हर्षः क्रोधः शमो दमः।

kāmākāmāv ṛtur māsaḥ śarvarī divasaḥ kṣaṇaḥ. aprasādaḥ prasādaś ca harṣaḥ krodhaḥ śamo damaḥ.

दैवं पुरुषकारश् च मोक्षामोक्षौ भयाभये। हिंसाहिंसे तपो यज्ञः संयमो ऽथ विषाविषम्।

daivaṃ puruṣakāraś ca mokṣāmokṣau bhayābhaye. hiṃsāhiṃse tapo yajñaḥ saṃyamo 'tha viṣāviṣam.

अन्तश् चादिश् च मध्यं च कृत्यानां च प्रपञ्चनम्। मदः प्रमादो दर्पश् च दम्भो धैर्यं नयानयौ।

antaś cādiś ca madhyaṃ ca kṛtyānāṃ ca prapañcanam. madaḥ pramādo darpaś ca dambho dhairyaṃ nayānayau.

अशक्तिः शक्तिर् इत्य् एव मानस्तम्भौ व्ययाव्ययौ। विनयश् च विसर्गश् च कालाकालौ च भारत।

aśaktiḥ śaktir ity eva mānastambhau vyayāvyayau. vinayaś ca visargaś ca kālākālau ca bhārata.

अनृतं ज्ञाज्ञता सत्यं श्रद्धाश्रद्धे तथैव च। क्लीबता व्यवसायश् च लाभालाभौ जयाजयौ।

anṛtaṃ jñājñatā satyaṃ śraddhāśraddhe tathaiva ca. klībatā vyavasāyaś ca lābhālābhau jayājayau.

तीक्ष्णता मृदुता मृत्युर् आगमानागमौ तथा। विराद्धिश् चैव राद्धिश् च कार्याकार्ये बलाबले।

tīkṣṇatā mṛdutā mṛtyur āgamānāgamau tathā. virāddhiś caiva rāddhiś ca kāryākārye balābale.

असूया चानसूया च धर्माधर्मौ तथैव च। अपत्रपानपत्रपे ह्रीश् च संपद् विपच् च ह।

asūyā cānasūyā ca dharmādharmau tathaiva ca. apatrapānapatrape hrīś ca saṃpad vipac ca ha.

तेजः कर्मणि पाण्डित्यं वाक्शक्तिस् तत्त्वबुद्धिता। एवं दण्डस्य कौरव्य लोके ऽस्मिन् बहुरूपता।

tejaḥ karmaṇi pāṇḍityaṃ vākśaktis tattvabuddhitā. evaṃ daṇḍasya kauravya loke 'smin bahurūpatā.

न स्याद् यदीह दण्डो वै प्रमथेयुः परस्परम्। भयाद् दण्डस्य चान्योन्यं घ्नन्ति नैव युधिष्ठिर।

na syād yadīha daṇḍo vai pramatheyuḥ parasparam. bhayād daṇḍasya cānyonyaṃ ghnanti naiva yudhiṣṭhira.

दण्डेन रक्ष्यमाणा हि राजन्न् अहरहः प्रजाः। राजानं वर्धयन्तीह तस्माद् दण्डः परायणम्।

daṇḍena rakṣyamāṇā hi rājann aharahaḥ prajāḥ. rājānaṃ vardhayantīha tasmād daṇḍaḥ parāyaṇam.

व्यवस्थापयति क्षिप्रम् इमं लोकं नरेश्वर। सत्ये व्यवस्थितो धर्मो ब्राह्मणेष्व् अवतिष्ठते।

vyavasthāpayati kṣipram imaṃ lokaṃ nareśvara. satye vyavasthito dharmo brāhmaṇeṣv avatiṣṭhate.

धर्मयुक्ता द्विजाः श्रेष्ठा वेदयुक्ता भवन्ति च। बभूव यज्ञो वेदेभ्यो यज्ञः प्रीणाति देवताः।

dharmayuktā dvijāḥ śreṣṭhā vedayuktā bhavanti ca. babhūva yajño vedebhyo yajñaḥ prīṇāti devatāḥ.

प्रीताश् च देवता नित्यम् इन्द्रे परिददत्य् उत। अन्नं ददाति शक्रश् चाप्य् अनुगृह्णन्न् इमाः प्रजाः।

prītāś ca devatā nityam indre paridadaty uta. annaṃ dadāti śakraś cāpy anugṛhṇann imāḥ prajāḥ.

प्राणाश् च सर्वभूतानां नित्यम् अन्ने प्रतिष्ठिताः। तस्मात् प्रजाः प्रतिष्ठन्ते दण्डो जागर्ति तासु च।

prāṇāś ca sarvabhūtānāṃ nityam anne pratiṣṭhitāḥ. tasmāt prajāḥ pratiṣṭhante daṇḍo jāgarti tāsu ca.

एवंप्रयोजनश् चैव दण्डः क्षत्रियतां गतः। रक्षन् प्रजाः प्रजागर्ति नित्यं सुविहितो ऽक्षरः।

evaṃprayojanaś caiva daṇḍaḥ kṣatriyatāṃ gataḥ. rakṣan prajāḥ prajāgarti nityaṃ suvihito 'kṣaraḥ.

ईश्वरः पुरुषः प्राणः सत्त्वं वित्तं प्रजापतिः। भूतात्मा जीव इत्य् एव नामभिः प्रोच्यते ऽष्टभिः।

īśvaraḥ puruṣaḥ prāṇaḥ sattvaṃ vittaṃ prajāpatiḥ. bhūtātmā jīva ity eva nāmabhiḥ procyate 'ṣṭabhiḥ.

अददद् दण्ड एवास्मै ध्रुवम् ऐश्वर्यम् एव च। बले नयश् च संयुक्तः सदा पञ्चविधात्मकः।

adadad daṇḍa evāsmai dhruvam aiśvaryam eva ca. bale nayaś ca saṃyuktaḥ sadā pañcavidhātmakaḥ.

कुलबाहुधनामात्याः प्रज्ञा चोक्ता बलानि च। आहार्यं चाष्टकैर् द्रव्यैर् बलम् अन्यद् युधिष्ठिर।

kulabāhudhanāmātyāḥ prajñā coktā balāni ca. āhāryaṃ cāṣṭakair dravyair balam anyad yudhiṣṭhira.

हस्तिनो ऽश्वा रथाः पत्तिर् नावो विष्टिस् तथैव च। दैशिकाश् चारकाश् चैव तद् अष्टाङ्गं बलं स्मृतम्।

hastino 'śvā rathāḥ pattir nāvo viṣṭis tathaiva ca. daiśikāś cārakāś caiva tad aṣṭāṅgaṃ balaṃ smṛtam.

अष्टाङ्गस्य तु युक्तस्य हस्तिनो हस्तियायिनः। अश्वारोहाः पदाताश् च मन्त्रिणो रसदाश् च ये।

aṣṭāṅgasya tu yuktasya hastino hastiyāyinaḥ. aśvārohāḥ padātāś ca mantriṇo rasadāś ca ye.

भिक्षुकाः प्राड्विवाकाश् च मौहूर्ता दैवचिन्तकाः। कोशो मित्राणि धान्यं च सर्वोपकरणानि च।

bhikṣukāḥ prāḍvivākāś ca mauhūrtā daivacintakāḥ. kośo mitrāṇi dhānyaṃ ca sarvopakaraṇāni ca.

सप्तप्रकृति चाष्टाङ्गं शरीरम् इह यद् विदुः। राज्यस्य दण्ड एवाङ्गं दण्डः प्रभव एव च।

saptaprakṛti cāṣṭāṅgaṃ śarīram iha yad viduḥ. rājyasya daṇḍa evāṅgaṃ daṇḍaḥ prabhava eva ca.

ईश्वरेण प्रयत्नेन धारणे क्षत्रियस्य हि। दण्डो दत्तः समानात्मा दण्डो हीदं सनातनम्। राज्ञां पूज्यतमो नान्यो यथाधर्मप्रदर्शनः।

īśvareṇa prayatnena dhāraṇe kṣatriyasya hi. daṇḍo dattaḥ samānātmā daṇḍo hīdaṃ sanātanam. rājñāṃ pūjyatamo nānyo yathādharmapradarśanaḥ.

ब्रह्मणा लोकरक्षार्थं स्वधर्मस्थापनाय च। भर्तृप्रत्यय उत्पन्नो व्यवहारस् तथापरः। तस्माद् यः सहितो दृष्टो भर्तृप्रत्ययलक्षणः।

brahmaṇā lokarakṣārthaṃ svadharmasthāpanāya ca. bhartṛpratyaya utpanno vyavahāras tathāparaḥ. tasmād yaḥ sahito dṛṣṭo bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ.

व्यवहारस् तु वेदात्मा वेदप्रत्यय उच्यते। मौलश् च नरशार्दूल शास्त्रोक्तश् च तथापरः।

vyavahāras tu vedātmā vedapratyaya ucyate. maulaś ca naraśārdūla śāstroktaś ca tathāparaḥ.

उक्तो यश् चापि दण्डो ऽसौ भर्तृप्रत्ययलक्षणः। ज्ञेयो न स नरेन्द्रस्थो दण्डप्रत्यय एव च।

ukto yaś cāpi daṇḍo 'sau bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ. jñeyo na sa narendrastho daṇḍapratyaya eva ca.

दण्डप्रत्ययदृष्टो ऽपि व्यवहारात्मकः स्मृतः। व्यवहारः स्मृतो यश् च स वेदविषयात्मकः।

daṇḍapratyayadṛṣṭo 'pi vyavahārātmakaḥ smṛtaḥ. vyavahāraḥ smṛto yaś ca sa vedaviṣayātmakaḥ.

यश् च वेदप्रसूतात्मा स धर्मो गुणदर्शकः। धर्मप्रत्यय उत्पन्नो यथाधर्मः कृतात्मभिः।

yaś ca vedaprasūtātmā sa dharmo guṇadarśakaḥ. dharmapratyaya utpanno yathādharmaḥ kṛtātmabhiḥ.

व्यवहारः प्रजागोप्ता ब्रह्मदिष्टो युधिष्ठिर। त्रीन् धारयति लोकान् वै सत्यात्मा भूतिवर्धनः।

vyavahāraḥ prajāgoptā brahmadiṣṭo yudhiṣṭhira. trīn dhārayati lokān vai satyātmā bhūtivardhanaḥ.

यश् च दण्डः स दृष्टो नो व्यवहारः सनातनः। व्यवहारश् च यो दृष्टः स धर्म इति नः श्रुतः। यश् च वेदः स वै धर्मो यश् च धर्मः स सत्पथः।

yaś ca daṇḍaḥ sa dṛṣṭo no vyavahāraḥ sanātanaḥ. vyavahāraś ca yo dṛṣṭaḥ sa dharma iti naḥ śrutaḥ. yaś ca vedaḥ sa vai dharmo yaś ca dharmaḥ sa satpathaḥ.

ब्रह्मा प्रजापतिः पूर्वं बभूवाथ पितामहः। लोकानां स हि सर्वेषां ससुरासुररक्षसाम्। समनुष्योरगवतां कर्ता चैव स भूतकृत्।

brahmā prajāpatiḥ pūrvaṃ babhūvātha pitāmahaḥ. lokānāṃ sa hi sarveṣāṃ sasurāsurarakṣasām. samanuṣyoragavatāṃ kartā caiva sa bhūtakṛt.

ततो नो व्यवहारो ऽयं भर्तृप्रत्ययलक्षणः। तस्माद् इदम् अवोचाम व्यवहारनिदर्शनम्।

tato no vyavahāro 'yaṃ bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ. tasmād idam avocāma vyavahāranidarśanam.

माता पिता च भ्राता च भार्या चाथ पुरोहितः। नादण्ड्यो विद्यते राज्ञां यः स्वधर्मे न तिष्ठति।

mātā pitā ca bhrātā ca bhāryā cātha purohitaḥ. nādaṇḍyo vidyate rājñāṃ yaḥ svadharme na tiṣṭhati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...