महाभारत 12.120 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 120→

[mh-12-120] • 54 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। राजवृत्तान्य् अनेकानि त्वया प्रोक्तानि भारत। पूर्वैः पूर्वनियुक्तानि राजधर्मार्थवेदिभिः।

yudhiṣṭhira uvāca. rājavṛttāny anekāni tvayā proktāni bhārata. pūrvaiḥ pūrvaniyuktāni rājadharmārthavedibhiḥ.

तद् एव विस्तरेणोक्तं पूर्वैर् दृष्टं सतां मतम्। प्रणयं राजधर्माणां प्रब्रूहि भरतर्षभ।

tad eva vistareṇoktaṃ pūrvair dṛṣṭaṃ satāṃ matam. praṇayaṃ rājadharmāṇāṃ prabrūhi bharatarṣabha.

भीष्म उवाच। रक्षणं सर्वभूतानाम् इति क्षत्रे परं मतम्। तद् यथा रक्षणं कुर्यात् तथा शृणु महीपते।

bhīṣma uvāca. rakṣaṇaṃ sarvabhūtānām iti kṣatre paraṃ matam. tad yathā rakṣaṇaṃ kuryāt tathā śṛṇu mahīpate.

यथा बर्हाणि चित्राणि बिभर्ति भुजगाशनः। तथा बहुविधं राजा रूपं कुर्वीत धर्मवित्।

yathā barhāṇi citrāṇi bibharti bhujagāśanaḥ. tathā bahuvidhaṃ rājā rūpaṃ kurvīta dharmavit.

तैक्ष्ण्यं जिह्मत्वम् आदान्त्यं सत्यम् आर्जवम् एव च। मध्यस्थः सत्त्वम् आतिष्ठंस् तथा वै सुखम् ऋच्छति।

taikṣṇyaṃ jihmatvam ādāntyaṃ satyam ārjavam eva ca. madhyasthaḥ sattvam ātiṣṭhaṃs tathā vai sukham ṛcchati.

यस्मिन्न् अर्थे हितं यत् स्यात् तद् वर्णं रूपम् आविशेत्। बहुरूपस्य राज्ञो हि सूक्ष्मो ऽप्य् अर्थो न सीदति।

yasminn arthe hitaṃ yat syāt tad varṇaṃ rūpam āviśet. bahurūpasya rājño hi sūkṣmo 'py artho na sīdati.

नित्यं रक्षितमन्त्रः स्याद् यथा मूकः शरच्छिखी। श्लक्ष्णाक्षरतनुः श्रीमान् भवेच् छास्त्रविशारदः।

nityaṃ rakṣitamantraḥ syād yathā mūkaḥ śaracchikhī. ślakṣṇākṣaratanuḥ śrīmān bhavec chāstraviśāradaḥ.

आपद्द्वारेषु यत्तः स्याज् जलप्रस्रवणेष्व् इव। शैलवर्षोदकानीव द्विजान् सिद्धान् समाश्रयेत्।

āpaddvāreṣu yattaḥ syāj jalaprasravaṇeṣv iva. śailavarṣodakānīva dvijān siddhān samāśrayet.

अर्थकामः शिखां राजा कुर्याद् धर्मध्वजोपमाम्। नित्यम् उद्यतदण्डः स्याद् आचरेच् चाप्रमादतः। लोके चायव्ययौ दृष्ट्वा वृक्षाद् वृक्षम् इवाप्लवन्।

arthakāmaḥ śikhāṃ rājā kuryād dharmadhvajopamām. nityam udyatadaṇḍaḥ syād ācarec cāpramādataḥ. loke cāyavyayau dṛṣṭvā vṛkṣād vṛkṣam ivāplavan.

मृजावान् स्यात् स्वयूथ्येषु भावानि चरणैः क्षिपेत्। जातपक्षः परिस्पन्देद् रक्षेद् वैकल्यम् आत्मनः।

mṛjāvān syāt svayūthyeṣu bhāvāni caraṇaiḥ kṣipet. jātapakṣaḥ parispanded rakṣed vaikalyam ātmanaḥ.

दोषान् विवृणुयाच् छत्रोः परपक्षान् विधूनयेत्। काननेष्व् इव पुष्पाणि बर्हीवार्थान् समाचरेत्।

doṣān vivṛṇuyāc chatroḥ parapakṣān vidhūnayet. kānaneṣv iva puṣpāṇi barhīvārthān samācaret.

उच्छ्रितान् आश्रयेत् स्फीतान् नरेन्द्रान् अचलोपमान्। श्रयेच् छायाम् अविज्ञातां गुप्तं शरणम् आश्रयेत्।

ucchritān āśrayet sphītān narendrān acalopamān. śrayec chāyām avijñātāṃ guptaṃ śaraṇam āśrayet.

प्रावृषीवासितग्रीवो मज्जेत निशि निर्जने। मायूरेण गुणेनैव स्त्रीभिश् चालक्षितश् चरेत्। न जह्याच् च तनुत्राणं रक्षेद् आत्मानम् आत्मना।

prāvṛṣīvāsitagrīvo majjeta niśi nirjane. māyūreṇa guṇenaiva strībhiś cālakṣitaś caret. na jahyāc ca tanutrāṇaṃ rakṣed ātmānam ātmanā.

चारभूमिष्व् अभिगमान् पाशांश् च परिवर्जयेत्। पीडयेच् चापि तां भूमिं प्रणश्येद् गहने पुनः। एवं मयूरधर्मेण वर्तयन् सततं नरः।

cārabhūmiṣv abhigamān pāśāṃś ca parivarjayet. pīḍayec cāpi tāṃ bhūmiṃ praṇaśyed gahane punaḥ. evaṃ mayūradharmeṇa vartayan satataṃ naraḥ.

हन्यात् क्रुद्धान् अतिविषान् ये जिह्मगतयो ऽहितान्। नाश्रयेद् बालबर्हाणि सन्निवासानि वासयेत्।

hanyāt kruddhān ativiṣān ye jihmagatayo 'hitān. nāśrayed bālabarhāṇi sannivāsāni vāsayet.

सदा बर्हिनिभः कामं प्रसक्तिकृतम् आचरेत्। सर्वतश् चाददेत् प्रज्ञां पतंगान् गहनेष्व् इव। एवं मयूरवद् राजा स्वराष्ट्रं परिपालयेत्।

sadā barhinibhaḥ kāmaṃ prasaktikṛtam ācaret. sarvataś cādadet prajñāṃ pataṃgān gahaneṣv iva. evaṃ mayūravad rājā svarāṣṭraṃ paripālayet.

आत्मवृद्धिकरीं नीतिं विदधीत विचक्षणः। आत्मसंयमनं बुद्ध्या परबुद्ध्यावतारणम्। बुद्ध्या चात्मगुणप्राप्तिर् एतच् छास्त्रनिदर्शनम्।

ātmavṛddhikarīṃ nītiṃ vidadhīta vicakṣaṇaḥ. ātmasaṃyamanaṃ buddhyā parabuddhyāvatāraṇam. buddhyā cātmaguṇaprāptir etac chāstranidarśanam.

परं चाश्वासयेत् साम्ना स्वशक्तिं चोपलक्षयेत्। आत्मनः परिमर्शेन बुद्धिं बुद्ध्या विचारयेत्। सान्त्वयोगमतिः प्राज्ञः कार्याकार्यविचारकः।

paraṃ cāśvāsayet sāmnā svaśaktiṃ copalakṣayet. ātmanaḥ parimarśena buddhiṃ buddhyā vicārayet. sāntvayogamatiḥ prājñaḥ kāryākāryavicārakaḥ.

निगूढबुद्धिर् धीरः स्याद् वक्तव्ये वक्ष्यते तथा। संनिकृष्टां कथां प्राज्ञो यदि बुद्ध्या बृहस्पतिः। स्वभावम् एष्यते तप्तं कृष्णायसम् इवोदके।

nigūḍhabuddhir dhīraḥ syād vaktavye vakṣyate tathā. saṃnikṛṣṭāṃ kathāṃ prājño yadi buddhyā bṛhaspatiḥ. svabhāvam eṣyate taptaṃ kṛṣṇāyasam ivodake.

अनुयुञ्जीत कृत्यानि सर्वाण्य् एव महीपतिः। आगमैर् उपदिष्टानि स्वस्य चैव परस्य च।

anuyuñjīta kṛtyāni sarvāṇy eva mahīpatiḥ. āgamair upadiṣṭāni svasya caiva parasya ca.

क्षुद्रं क्रूरं तथा प्राज्ञं शूरं चार्थविशारदम्। स्वकर्मणि नियुञ्जीत ये चान्ये वचनाधिकाः।

kṣudraṃ krūraṃ tathā prājñaṃ śūraṃ cārthaviśāradam. svakarmaṇi niyuñjīta ye cānye vacanādhikāḥ.

अप्य् अदृष्ट्वा नियुक्तानि अनुरूपेषु कर्मसु। सर्वांस् तान् अनुवर्तेत स्वरांस् तन्त्रीर् इवायता।

apy adṛṣṭvā niyuktāni anurūpeṣu karmasu. sarvāṃs tān anuvarteta svarāṃs tantrīr ivāyatā.

धर्माणाम् अविरोधेन सर्वेषां प्रियम् आचरेत्। ममायम् इति राजा यः स पर्वत इवाचलः।

dharmāṇām avirodhena sarveṣāṃ priyam ācaret. mamāyam iti rājā yaḥ sa parvata ivācalaḥ.

व्यवसायं समाधाय सूर्यो रश्मिम् इवायताम्। धर्मम् एवाभिरक्षेत कृत्वा तुल्ये प्रियाप्रिये।

vyavasāyaṃ samādhāya sūryo raśmim ivāyatām. dharmam evābhirakṣeta kṛtvā tulye priyāpriye.

कुलप्रकृतिदेशानां धर्मज्ञान् मृदुभाषिणः। मध्ये वयसि निर्दोषान् हिते युक्ताञ् जितेन्द्रियान्।

kulaprakṛtideśānāṃ dharmajñān mṛdubhāṣiṇaḥ. madhye vayasi nirdoṣān hite yuktāñ jitendriyān.

अलुब्धाञ् शिक्षितान् दान्तान् धर्मेषु परिनिष्ठितान्। स्थापयेत् सर्वकार्येषु राजा धर्मार्थरक्षिणः।

alubdhāñ śikṣitān dāntān dharmeṣu pariniṣṭhitān. sthāpayet sarvakāryeṣu rājā dharmārtharakṣiṇaḥ.

एतेनैव प्रकारेण कृत्यानाम् आगतिं गतिम्। युक्तः समनुतिष्ठेत तुष्टश् चारैर् उपस्कृतः।

etenaiva prakāreṇa kṛtyānām āgatiṃ gatim. yuktaḥ samanutiṣṭheta tuṣṭaś cārair upaskṛtaḥ.

अमोघक्रोधहर्षस्य स्वयं कृत्यान्ववेक्षिणः। आत्मप्रत्ययकोशस्य वसुधैव वसुंधरा।

amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ. ātmapratyayakośasya vasudhaiva vasuṃdharā.

व्यक्तश् चानुग्रहो यस्य यथार्थश् चापि निग्रहः। गुप्तात्मा गुप्तराष्ट्रश् च स राजा राजधर्मवित्।

vyaktaś cānugraho yasya yathārthaś cāpi nigrahaḥ. guptātmā guptarāṣṭraś ca sa rājā rājadharmavit.

नित्यं राष्ट्रम् अवेक्षेत गोभिः सूर्य इवोत्पतन्। चारांश् च नचरान् विद्यात् तथा बुद्ध्या न संज्वरेत्।

nityaṃ rāṣṭram avekṣeta gobhiḥ sūrya ivotpatan. cārāṃś ca nacarān vidyāt tathā buddhyā na saṃjvaret.

कालप्राप्तम् उपादद्यान् नार्थं राजा प्रसूचयेत्। अहन्य् अहनि संदुह्यान् महीं गाम् इव बुद्धिमान्।

kālaprāptam upādadyān nārthaṃ rājā prasūcayet. ahany ahani saṃduhyān mahīṃ gām iva buddhimān.

यथा क्रमेण पुष्पेभ्यश् चिनोति मधु षट्पदः। तथा द्रव्यम् उपादाय राजा कुर्वीत संचयम्।

yathā krameṇa puṣpebhyaś cinoti madhu ṣaṭpadaḥ. tathā dravyam upādāya rājā kurvīta saṃcayam.

यद् धि गुप्तावशिष्टं स्यात् तद् धितं धर्मकामयोः। संचयानुविसर्गी स्याद् राजा शास्त्रविद् आत्मवान्।

yad dhi guptāvaśiṣṭaṃ syāt tad dhitaṃ dharmakāmayoḥ. saṃcayānuvisargī syād rājā śāstravid ātmavān.

नाल्पम् अर्थं परिभवेन् नावमन्येत शात्रवान्। बुद्ध्यावबुध्येद् आत्मानं न चाबुद्धिषु विश्वसेत्।

nālpam arthaṃ paribhaven nāvamanyeta śātravān. buddhyāvabudhyed ātmānaṃ na cābuddhiṣu viśvaset.

धृतिर् दाक्ष्यं संयमो बुद्धिर् अग्र्या; धैर्यं शौर्यं देशकालो ऽप्रमादः। स्वल्पस्य वा महतो वापि वृद्धौ; धनस्यैतान्य् अष्ट समिन्धनानि।

dhṛtir dākṣyaṃ saṃyamo buddhir agryā; dhairyaṃ śauryaṃ deśakālo 'pramādaḥ. svalpasya vā mahato vāpi vṛddhau; dhanasyaitāny aṣṭa samindhanāni.

अग्निस्तोको वर्धते ह्य् आज्यसिक्तो; बीजं चैकं बहुसाहस्रम् एति। क्षयोदयौ विपुलौ संनिशाम्य; तस्माद् अल्पं नावमन्येत विद्वान्।

agnistoko vardhate hy ājyasikto; bījaṃ caikaṃ bahusāhasram eti. kṣayodayau vipulau saṃniśāmya; tasmād alpaṃ nāvamanyeta vidvān.

बालो ऽबालः स्थविरो वा रिपुर् यः; सदा प्रमत्तं पुरुषं निहन्यात्। कालेनान्यस् तस्य मूलं हरेत; कालज्ञाता पार्थिवानां वरिष्ठः।

bālo 'bālaḥ sthaviro vā ripur yaḥ; sadā pramattaṃ puruṣaṃ nihanyāt. kālenānyas tasya mūlaṃ hareta; kālajñātā pārthivānāṃ variṣṭhaḥ.

हरेत् कीर्तिं धर्मम् अस्योपरुन्ध्याद्; अर्थे दीर्घं वीर्यम् अस्योपहन्यात्। रिपुर् द्वेष्टा दुर्बलो वा बली वा; तस्माच् छत्रौ नैव हेडेद् यतात्मा।

haret kīrtiṃ dharmam asyoparundhyād; arthe dīrghaṃ vīryam asyopahanyāt. ripur dveṣṭā durbalo vā balī vā; tasmāc chatrau naiva heḍed yatātmā.

क्षयं शत्रोः संचयं पालनं चाप्य्; उभौ चार्थौ सहितौ धर्मकामौ। अतश् चान्यन् मतिमान् संदधीत; तस्माद् राजा बुद्धिमन्तं श्रयेत।

kṣayaṃ śatroḥ saṃcayaṃ pālanaṃ cāpy; ubhau cārthau sahitau dharmakāmau. ataś cānyan matimān saṃdadhīta; tasmād rājā buddhimantaṃ śrayeta.

बुद्धिर् दीप्ता बलवन्तं हिनस्ति; बलं बुद्ध्या वर्धते पाल्यमानम्। शत्रुर् बुद्ध्या सीदते वर्धमानो; बुद्धेः पश्चात् कर्म यत् तत् प्रशस्तम्।

buddhir dīptā balavantaṃ hinasti; balaṃ buddhyā vardhate pālyamānam. śatrur buddhyā sīdate vardhamāno; buddheḥ paścāt karma yat tat praśastam.

सर्वान् कामान् कामयानो हि धीरः; सत्त्वेनाल्पेनाप्लुते हीनदेहः। यथात्मानं प्रार्थयते ऽर्थमानैः; श्रेयःपात्रं पूरयते ह्य् अनल्पम्।

sarvān kāmān kāmayāno hi dhīraḥ; sattvenālpenāplute hīnadehaḥ. yathātmānaṃ prārthayate 'rthamānaiḥ; śreyaḥpātraṃ pūrayate hy analpam.

तस्माद् राजा प्रगृहीतः परेषु; मूलं लक्ष्म्याः सर्वतो ऽभ्याददीत। दीर्घं कालम् अपि संपीड्यमानो; विद्युत्संपातम् इव मानोर्जितः स्यात्।

tasmād rājā pragṛhītaḥ pareṣu; mūlaṃ lakṣmyāḥ sarvato 'bhyādadīta. dīrghaṃ kālam api saṃpīḍyamāno; vidyutsaṃpātam iva mānorjitaḥ syāt.

विद्या तपो वा विपुलं धनं वा; सर्वम् एतद् व्यवसायेन शक्यम्। ब्रह्म यत्तं निवसति देहवत्सु; तस्माद् विद्याद् व्यवसायं प्रभूतम्।

vidyā tapo vā vipulaṃ dhanaṃ vā; sarvam etad vyavasāyena śakyam. brahma yattaṃ nivasati dehavatsu; tasmād vidyād vyavasāyaṃ prabhūtam.

यत्रासते मतिमन्तो मनस्विनः; शक्रो विष्णुर् यत्र सरस्वती च। वसन्ति भूतानि च यत्र नित्यं; तस्माद् विद्वान् नावमन्येत देहम्।

yatrāsate matimanto manasvinaḥ; śakro viṣṇur yatra sarasvatī ca. vasanti bhūtāni ca yatra nityaṃ; tasmād vidvān nāvamanyeta deham.

लुब्धं हन्यात् संप्रदानेन नित्यं; लुब्धस् तृप्तिं परवित्तस्य नैति। सर्वो लुब्धः कर्मगुणोपभोगे; यो ऽर्थैर् हीनो धर्मकामौ जहाति।

lubdhaṃ hanyāt saṃpradānena nityaṃ; lubdhas tṛptiṃ paravittasya naiti. sarvo lubdhaḥ karmaguṇopabhoge; yo 'rthair hīno dharmakāmau jahāti.

धनं भोज्यं पुत्रदारं समृद्धिं; सर्वो लुब्धः प्रार्थयते परेषाम्। लुब्धे दोषाः संभवन्तीह सर्वे; तस्माद् राजा न प्रगृह्णीत लुब्धान्।

dhanaṃ bhojyaṃ putradāraṃ samṛddhiṃ; sarvo lubdhaḥ prārthayate pareṣām. lubdhe doṣāḥ saṃbhavantīha sarve; tasmād rājā na pragṛhṇīta lubdhān.

संदर्शने सत्पुरुषं जघन्यम् अपि चोदयेत्। आरम्भान् द्विषतां प्राज्ञः सर्वान् अर्थांस् तु सूदयेत्।

saṃdarśane satpuruṣaṃ jaghanyam api codayet. ārambhān dviṣatāṃ prājñaḥ sarvān arthāṃs tu sūdayet.

धर्मान्वितेषु विज्ञातो मन्त्री गुप्तश् च पाण्डव। आप्तो राजन् कुलीनश् च पर्याप्तो राज्यसंग्रहे।

dharmānviteṣu vijñāto mantrī guptaś ca pāṇḍava. āpto rājan kulīnaś ca paryāpto rājyasaṃgrahe.

विधिप्रवृत्तान् नरदेवधर्मान्; उक्तान् समासेन निबोध बुद्ध्या। इमान् विदध्याद् व्यनुसृत्य यो वै; राजा महीं पालयितुं स शक्तः।

vidhipravṛttān naradevadharmān; uktān samāsena nibodha buddhyā. imān vidadhyād vyanusṛtya yo vai; rājā mahīṃ pālayituṃ sa śaktaḥ.

अनीतिजं यद्य् अविधानजं सुखं; हठप्रणीतं विविधं प्रदृश्यते। न विद्यते तस्य गतिर् महीपतेर्; न विद्यते राष्ट्रजम् उत्तमं सुखम्।

anītijaṃ yady avidhānajaṃ sukhaṃ; haṭhapraṇītaṃ vividhaṃ pradṛśyate. na vidyate tasya gatir mahīpater; na vidyate rāṣṭrajam uttamaṃ sukham.

धनैर् विशिष्टान् मतिशीलपूजितान्; गुणोपपन्नान् युधि दृष्टविक्रमान्। गुणेषु दृष्टान् अचिराद् इहात्मवान्; सतो ऽभिसंधाय निहन्ति शात्रवान्।

dhanair viśiṣṭān matiśīlapūjitān; guṇopapannān yudhi dṛṣṭavikramān. guṇeṣu dṛṣṭān acirād ihātmavān; sato 'bhisaṃdhāya nihanti śātravān.

पश्येद् उपायान् विविधैः क्रियापथैर्; न चानुपायेन मतिं निवेशयेत्। श्रियं विशिष्टां विपुलं यशो धनं; न दोषदर्शी पुरुषः समश्नुते।

paśyed upāyān vividhaiḥ kriyāpathair; na cānupāyena matiṃ niveśayet. śriyaṃ viśiṣṭāṃ vipulaṃ yaśo dhanaṃ; na doṣadarśī puruṣaḥ samaśnute.

प्रीतिप्रवृत्तौ विनिवर्तने तथा; सुहृत्सु विज्ञाय निवृत्य चोभयोः। यद् एव मित्रं गुरुभारम् आवहेत्; तद् एव सुस्निग्धम् उदाहरेद् बुधः।

prītipravṛttau vinivartane tathā; suhṛtsu vijñāya nivṛtya cobhayoḥ. yad eva mitraṃ gurubhāram āvahet; tad eva susnigdham udāhared budhaḥ.

एतान् मयोक्तांस् तव राजधर्मान्; नृणां च गुप्तौ मतिम् आदधत्स्व। अवाप्स्यसे पुण्यफलं सुखेन; सर्वो हि लोकोत्तमधर्ममूलः।

etān mayoktāṃs tava rājadharmān; nṛṇāṃ ca guptau matim ādadhatsva. avāpsyase puṇyaphalaṃ sukhena; sarvo hi lokottamadharmamūlaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...