महाभारत 12.118 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 118→

[mh-12-118] • 28 श्लोकाः

भीष्म उवाच। स श्वा प्रकृतिम् आपन्नः परं दैन्यम् उपागमत्। ऋषिणा हुंकृतः पापस् तपोवनबहिष्कृतः।

bhīṣma uvāca. sa śvā prakṛtim āpannaḥ paraṃ dainyam upāgamat. ṛṣiṇā huṃkṛtaḥ pāpas tapovanabahiṣkṛtaḥ.

एवं राज्ञा मतिमता विदित्वा शीलशौचताम्। आर्जवं प्रकृतिं सत्त्वं कुलं वृत्तं श्रुतं दमम्।

evaṃ rājñā matimatā viditvā śīlaśaucatām. ārjavaṃ prakṛtiṃ sattvaṃ kulaṃ vṛttaṃ śrutaṃ damam.

अनुक्रोशं बलं वीर्यं भावं संप्रशमं क्षमाम्। भृत्या ये यत्र योग्याः स्युस् तत्र स्थाप्याः सुशिक्षिताः।

anukrośaṃ balaṃ vīryaṃ bhāvaṃ saṃpraśamaṃ kṣamām. bhṛtyā ye yatra yogyāḥ syus tatra sthāpyāḥ suśikṣitāḥ.

नापरीक्ष्य महीपालः प्रकर्तुं भृत्यम् अर्हति। अकुलीननराकीर्णो न राजा सुखम् एधते।

nāparīkṣya mahīpālaḥ prakartuṃ bhṛtyam arhati. akulīnanarākīrṇo na rājā sukham edhate.

कुलजः प्रकृतो राज्ञा तत्कुलीनतया सदा। न पापे कुरुते बुद्धिं निन्द्यमानो ऽप्य् अनागसि।

kulajaḥ prakṛto rājñā tatkulīnatayā sadā. na pāpe kurute buddhiṃ nindyamāno 'py anāgasi.

अकुलीनस् तु पुरुषः प्रकृतः साधुसंक्षयात्। दुर्लभैश्वर्यतां प्राप्तो निन्दितः शत्रुतां व्रजेत्। काकः श्वानो ऽकुलीनश् च बिडालः सर्प एव च। अकुलीना च या नारी तुल्यास् ते परिकीर्तिताः। लोकपालाः सदोद्विग्नाः पश्यन्त्य् अकुलजान् यथा। नारीं वा पुरुषं वाथ शीलं तत्रापि कारणम्। दुष्कुलीना च या स्त्री स्याद् दुष्कुलीनश् च यः पुमान्। अहिंसाशीलसंयोगाद् धर्माच् च कुलतां व्रजेत्। धर्मं प्रति महाराज श्लोकान् आह बृहस्पतिः। शृणु सर्वान् महीपाल हृदि तांश् च करिष्यसि। असितं सितकर्माणं यथा दान्तं तपस्विनम्। वृत्तस्थम् अपि चण्डालं तं देवा ब्राह्मणं विदुः। यदि घातयते कश् चित् पापसत्त्वं प्रजाहिते। सर्वसत्त्वहितार्थाय न तेनासौ विहिंसकः। द्वीपिनं शरभं सिंहं व्याघ्रं कुञ्जरम् एव च। महिषं च वराहं च सूकरश्वानपन्नगान्। गोब्राह्मणहितार्थाय बालस्त्रीरक्षणाय च। वृद्धातुरपरित्राणे यो हिनस्ति स धर्मवित्। ब्राह्मणः पापकर्मा च म्लेच्छो वा धार्मिकः शुचिः। श्रेयांस् तत्र भवेन् म्लेच्छो ब्राह्मणः पापकृन् न च। दुष्कुलीनः कुलीनो वा यः कश् चिच् छीलवान् नरः। प्रकृतिं तस्य विज्ञाय स्थिरां वा यदि वास्थिराम्। शीलवान् उत्तमं कर्म कुर्याद् राजा समाहितः। नियुञ्जीत महीपालो दुर्वृत्तं पापकर्मसु।

akulīnas tu puruṣaḥ prakṛtaḥ sādhusaṃkṣayāt. durlabhaiśvaryatāṃ prāpto ninditaḥ śatrutāṃ vrajet. kākaḥ śvāno 'kulīnaś ca biḍālaḥ sarpa eva ca. akulīnā ca yā nārī tulyās te parikīrtitāḥ. lokapālāḥ sadodvignāḥ paśyanty akulajān yathā. nārīṃ vā puruṣaṃ vātha śīlaṃ tatrāpi kāraṇam. duṣkulīnā ca yā strī syād duṣkulīnaś ca yaḥ pumān. ahiṃsāśīlasaṃyogād dharmāc ca kulatāṃ vrajet. dharmaṃ prati mahārāja ślokān āha bṛhaspatiḥ. śṛṇu sarvān mahīpāla hṛdi tāṃś ca kariṣyasi. asitaṃ sitakarmāṇaṃ yathā dāntaṃ tapasvinam. vṛttastham api caṇḍālaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ. yadi ghātayate kaś cit pāpasattvaṃ prajāhite. sarvasattvahitārthāya na tenāsau vihiṃsakaḥ. dvīpinaṃ śarabhaṃ siṃhaṃ vyāghraṃ kuñjaram eva ca. mahiṣaṃ ca varāhaṃ ca sūkaraśvānapannagān. gobrāhmaṇahitārthāya bālastrīrakṣaṇāya ca. vṛddhāturaparitrāṇe yo hinasti sa dharmavit. brāhmaṇaḥ pāpakarmā ca mleccho vā dhārmikaḥ śuciḥ. śreyāṃs tatra bhaven mleccho brāhmaṇaḥ pāpakṛn na ca. duṣkulīnaḥ kulīno vā yaḥ kaś cic chīlavān naraḥ. prakṛtiṃ tasya vijñāya sthirāṃ vā yadi vāsthirām. śīlavān uttamaṃ karma kuryād rājā samāhitaḥ. niyuñjīta mahīpālo durvṛttaṃ pāpakarmasu.

कुलीनं शिक्षितं प्राज्ञं ज्ञानविज्ञानकोविदम्। सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञं सहिष्णुं देशजं तथा।

kulīnaṃ śikṣitaṃ prājñaṃ jñānavijñānakovidam. sarvaśāstrārthatattvajñaṃ sahiṣṇuṃ deśajaṃ tathā.

कृतज्ञं बलवन्तं च क्षान्तं दान्तं जितेन्द्रियम्। अलुब्धं लब्धसंतुष्टं स्वामिमित्रबुभूषकम्।

kṛtajñaṃ balavantaṃ ca kṣāntaṃ dāntaṃ jitendriyam. alubdhaṃ labdhasaṃtuṣṭaṃ svāmimitrabubhūṣakam.

सचिवं देशकालज्ञं सर्वसंग्रहणे रतम्। सत्कृतं युक्तमनसं हितैषिणम् अतन्द्रितम्।

sacivaṃ deśakālajñaṃ sarvasaṃgrahaṇe ratam. satkṛtaṃ yuktamanasaṃ hitaiṣiṇam atandritam.

युक्ताचारं स्वविषये संधिविग्रहकोविदम्। राज्ञस् त्रिवर्गवेत्तारं पौरजानपदप्रियम्।

yuktācāraṃ svaviṣaye saṃdhivigrahakovidam. rājñas trivargavettāraṃ paurajānapadapriyam.

खातकव्यूहतत्त्वज्ञं बलहर्षणकोविदम्। इङ्गिताकारतत्त्वज्ञं यात्रायानविशारदम्। भिन्नानां राजसंघातं संहतानां च भेदति। एकः क्रुद्धो रणे कुर्यात् कुञ्जरः साधुनोदितः। मदक्लिन्नकपोलस्य किं चिद् अञ्चितचक्षुषः। स्विद्यदाभोगगण्डस्य कः शोभां वर्णितुं क्षमः। वेगेनाधावमानस्य प्रसारितकरस्य च। कः समर्थः पुरः स्थातुं स्तब्धकर्णस्य दन्ति[नः]। दिशो दश। तत् सैन्यं कुञ्जरा यत्र स नृपो यस्य कुञ्जराः। मूर्तिमान् विजयो राजन् कुञ्जरा मददर्पिताः।

khātakavyūhatattvajñaṃ balaharṣaṇakovidam. iṅgitākāratattvajñaṃ yātrāyānaviśāradam. bhinnānāṃ rājasaṃghātaṃ saṃhatānāṃ ca bhedati. ekaḥ kruddho raṇe kuryāt kuñjaraḥ sādhunoditaḥ. madaklinnakapolasya kiṃ cid añcitacakṣuṣaḥ. svidyadābhogagaṇḍasya kaḥ śobhāṃ varṇituṃ kṣamaḥ. vegenādhāvamānasya prasāritakarasya ca. kaḥ samarthaḥ puraḥ sthātuṃ stabdhakarṇasya danti[naḥ]. diśo daśa. tat sainyaṃ kuñjarā yatra sa nṛpo yasya kuñjarāḥ. mūrtimān vijayo rājan kuñjarā madadarpitāḥ.

हस्तिशिक्षासु तत्त्वज्ञम् अहंकारविवर्जितम्। प्रगल्भं दक्षिणं दान्तं बलिनं युक्तकारिणम्।

hastiśikṣāsu tattvajñam ahaṃkāravivarjitam. pragalbhaṃ dakṣiṇaṃ dāntaṃ balinaṃ yuktakāriṇam.

चोक्षं चोक्षजनाकीर्णं सुवेषं सुखदर्शनम्। नायकं नीतिकुशलं गुणषष्ट्या समन्वितम्।

cokṣaṃ cokṣajanākīrṇaṃ suveṣaṃ sukhadarśanam. nāyakaṃ nītikuśalaṃ guṇaṣaṣṭyā samanvitam.

अस्तब्धं प्रश्रितं शक्तं मृदुवादिनम् एव च। धीरं श्लक्ष्णं महर्द्धिं च देशकालोपपादकम्।

astabdhaṃ praśritaṃ śaktaṃ mṛduvādinam eva ca. dhīraṃ ślakṣṇaṃ maharddhiṃ ca deśakālopapādakam.

सचिवं यः प्रकुरुते न चैनम् अवमन्यते। तस्य विस्तीर्यते राज्यं ज्योत्स्ना ग्रहपतेर् इव।

sacivaṃ yaḥ prakurute na cainam avamanyate. tasya vistīryate rājyaṃ jyotsnā grahapater iva.

एतैर् एव गुणैर् युक्तो राजा शास्त्रविशारदः। एष्टव्यो धर्मपरमः प्रजापालनतत्परः।

etair eva guṇair yukto rājā śāstraviśāradaḥ. eṣṭavyo dharmaparamaḥ prajāpālanatatparaḥ.

धीरो मर्षी शुचिः शीघ्रः काले पुरुषकारवित्। शुश्रूषुः श्रुतवाञ् श्रोता ऊहापोहविशारदः।

dhīro marṣī śuciḥ śīghraḥ kāle puruṣakāravit. śuśrūṣuḥ śrutavāñ śrotā ūhāpohaviśāradaḥ.

मेधावी धारणायुक्तो यथान्यायोपपादकः। दान्तः सदा प्रियाभाषी क्षमावांश् च विपर्यये।

medhāvī dhāraṇāyukto yathānyāyopapādakaḥ. dāntaḥ sadā priyābhāṣī kṣamāvāṃś ca viparyaye.

दानाच्छेदे स्वयंकारी सुद्वारः सुखदर्शनः। आर्तहस्तप्रदो नित्यम् आप्तंमन्यो नये रतः।

dānācchede svayaṃkārī sudvāraḥ sukhadarśanaḥ. ārtahastaprado nityam āptaṃmanyo naye rataḥ.

नाहंवादी न निर्द्वंद्वो न यत्किंचनकारकः। कृते कर्मण्य् अमोघानां कर्ता भृत्यजनप्रियः।

nāhaṃvādī na nirdvaṃdvo na yatkiṃcanakārakaḥ. kṛte karmaṇy amoghānāṃ kartā bhṛtyajanapriyaḥ.

संगृहीतजनो ऽस्तब्धः प्रसन्नवदनः सदा। दाता भृत्यजनावेक्षी न क्रोधी सुमहामनाः।

saṃgṛhītajano 'stabdhaḥ prasannavadanaḥ sadā. dātā bhṛtyajanāvekṣī na krodhī sumahāmanāḥ.

युक्तदण्डो न निर्दण्डो धर्मकार्यानुशासकः। चारनेत्रः परावेक्षी धर्मार्थकुशलः सदा।

yuktadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ. cāranetraḥ parāvekṣī dharmārthakuśalaḥ sadā.

राजा गुणशताकीर्ण एष्टव्यस् तादृशो भवेत्। योधाश् चैव मनुष्येन्द्र सर्वैर् गुणगुणैर् वृताः।

rājā guṇaśatākīrṇa eṣṭavyas tādṛśo bhavet. yodhāś caiva manuṣyendra sarvair guṇaguṇair vṛtāḥ.

अन्वेष्टव्याः सुपुरुषाः सहाया राज्यधारणाः। न विमानयितव्याश् च राज्ञा वृद्धिम् अभीप्सता।

anveṣṭavyāḥ supuruṣāḥ sahāyā rājyadhāraṇāḥ. na vimānayitavyāś ca rājñā vṛddhim abhīpsatā.

योधाः समरशौटीराः कृतज्ञाः शस्त्रकोविदाः। धर्मशास्त्रसमायुक्ताः पदातिजनसंयुताः।

yodhāḥ samaraśauṭīrāḥ kṛtajñāḥ śastrakovidāḥ. dharmaśāstrasamāyuktāḥ padātijanasaṃyutāḥ.

अर्थमानविवृद्धाश् च रथचर्याविशारदाः। इष्वस्त्रकुशला यस्य तस्येयं नृपतेर् मही। ज्ञातीनाम् अनवज्ञानं भृत्येष्व् अशठता सदा। नैपुण्यं चार्थचर्यासु यस्यैते तस्य सा मही। आलस्यं चैव निद्रा च व्यसनान्य् अतिहास्यता। यस्यैतानि न विद्यन्ते तस्येयं सुचिरं मही। वृद्धसेवी महोत्साहो वर्णानां चैव रक्षिता। धर्मचर्या सदा यस्य तस्येयं सुचिरं मही। नीतिवर्त्मानुसरणं नित्यम् उत्थानम् एव च। रिपूणाम् अनवज्ञानं तस्येयं सुचिरं मही। उत्थानं चैव दैवं च तयोर् नानात्वम् एव च। मनुना वर्णितं पूर्वं वक्ष्ये शृणु तद् एव हि। उत्थानं हि नरेन्द्राणां बृहस्पतिर् अभाषत। नयानयविधानज्ञः सदा भव कुरूद्वह। दुर्हृदां छिद्रदर्शी यः सुहृदाम् उपकारवान्। विशेषविच् च भृत्यानां स राज्यफलम् अश्नुते।

arthamānavivṛddhāś ca rathacaryāviśāradāḥ. iṣvastrakuśalā yasya tasyeyaṃ nṛpater mahī. jñātīnām anavajñānaṃ bhṛtyeṣv aśaṭhatā sadā. naipuṇyaṃ cārthacaryāsu yasyaite tasya sā mahī. ālasyaṃ caiva nidrā ca vyasanāny atihāsyatā. yasyaitāni na vidyante tasyeyaṃ suciraṃ mahī. vṛddhasevī mahotsāho varṇānāṃ caiva rakṣitā. dharmacaryā sadā yasya tasyeyaṃ suciraṃ mahī. nītivartmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca. ripūṇām anavajñānaṃ tasyeyaṃ suciraṃ mahī. utthānaṃ caiva daivaṃ ca tayor nānātvam eva ca. manunā varṇitaṃ pūrvaṃ vakṣye śṛṇu tad eva hi. utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata. nayānayavidhānajñaḥ sadā bhava kurūdvaha. durhṛdāṃ chidradarśī yaḥ suhṛdām upakāravān. viśeṣavic ca bhṛtyānāṃ sa rājyaphalam aśnute.

सर्वसंग्रहणे युक्तो नृपो भवति यः सदा। उत्थानशीलो मित्राढ्यः स राजा राजसत्तमः।

sarvasaṃgrahaṇe yukto nṛpo bhavati yaḥ sadā. utthānaśīlo mitrāḍhyaḥ sa rājā rājasattamaḥ.

शक्या अश्वसहस्रेण वीरारोहेण भारत। संगृहीतमनुष्येण कृत्स्ना जेतुं वसुंधरा।

śakyā aśvasahasreṇa vīrāroheṇa bhārata. saṃgṛhītamanuṣyeṇa kṛtsnā jetuṃ vasuṃdharā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...