महाभारत 12.108 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 108→

[mh-12-108] • 31 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप। धर्मो वृत्तं च वृत्तिश् च वृत्त्युपायफलानि च।

yudhiṣṭhira uvāca. brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca paraṃtapa. dharmo vṛttaṃ ca vṛttiś ca vṛttyupāyaphalāni ca.

राज्ञां वृत्तं च कोशश् च कोशसंजननं महत्। अमात्यगुणवृद्धिश् च प्रकृतीनां च वर्धनम्।

rājñāṃ vṛttaṃ ca kośaś ca kośasaṃjananaṃ mahat. amātyaguṇavṛddhiś ca prakṛtīnāṃ ca vardhanam.

षाड्गुण्यगुणकल्पश् च सेनानीतिस् तथैव च। दुष्टस्य च परिज्ञानम् अदुष्टस्य च लक्षणम्।

ṣāḍguṇyaguṇakalpaś ca senānītis tathaiva ca. duṣṭasya ca parijñānam aduṣṭasya ca lakṣaṇam.

समहीनाधिकानां च यथावल् लक्षणोच्चयः। मध्यमस्य च तुष्ट्यर्थं यथा स्थेयं विवर्धता।

samahīnādhikānāṃ ca yathāval lakṣaṇoccayaḥ. madhyamasya ca tuṣṭyarthaṃ yathā stheyaṃ vivardhatā.

क्षीणसंग्रहवृत्तिश् च यथावत् संप्रकीर्तिता। लघुनादेशरूपेण ग्रन्थयोगेन भारत।

kṣīṇasaṃgrahavṛttiś ca yathāvat saṃprakīrtitā. laghunādeśarūpeṇa granthayogena bhārata.

विजिगीषोस् तथावृत्तम् उक्तं चैव तथैव ते। गणानां वृत्तिम् इच्छामि श्रोतुं मतिमतां वर।

vijigīṣos tathāvṛttam uktaṃ caiva tathaiva te. gaṇānāṃ vṛttim icchāmi śrotuṃ matimatāṃ vara.

यथा गणाः प्रवर्धन्ते न भिद्यन्ते च भारत। अरीन् हि विजिगीषन्ते सुहृदः प्राप्नुवन्ति च।

yathā gaṇāḥ pravardhante na bhidyante ca bhārata. arīn hi vijigīṣante suhṛdaḥ prāpnuvanti ca.

भेदमूलो विनाशो हि गणानाम् उपलभ्यते। मन्त्रसंवरणं दुःखं बहूनाम् इति मे मतिः।

bhedamūlo vināśo hi gaṇānām upalabhyate. mantrasaṃvaraṇaṃ duḥkhaṃ bahūnām iti me matiḥ.

एतद् इच्छाम्य् अहं श्रोतुं निखिलेन परंतप। यथा च ते न भिद्येरंस् तच् च मे ब्रूहि पार्थिव।

etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ nikhilena paraṃtapa. yathā ca te na bhidyeraṃs tac ca me brūhi pārthiva.

भीष्म उवाच। गणानां च कुलानां च राज्ञां च भरतर्षभ। वैरसंदीपनाव् एतौ लोभामर्षौ जनाधिप।

bhīṣma uvāca. gaṇānāṃ ca kulānāṃ ca rājñāṃ ca bharatarṣabha. vairasaṃdīpanāv etau lobhāmarṣau janādhipa.

लोभम् एको हि वृणुते ततो ऽमर्षम् अनन्तरम्। तौ क्षयव्ययसंयुक्ताव् अन्योन्यजनिताश्रयौ।

lobham eko hi vṛṇute tato 'marṣam anantaram. tau kṣayavyayasaṃyuktāv anyonyajanitāśrayau.

चारमन्त्रबलादानैः सामदानविभेदनैः। क्षयव्ययभयोपायैः कर्शयन्तीतरेतरम्।

cāramantrabalādānaiḥ sāmadānavibhedanaiḥ. kṣayavyayabhayopāyaiḥ karśayantītaretaram.

तत्र दानेन भिद्यन्ते गणाः संघातवृत्तयः। भिन्ना विमनसः सर्वे गच्छन्त्य् अरिवशं भयात्।

tatra dānena bhidyante gaṇāḥ saṃghātavṛttayaḥ. bhinnā vimanasaḥ sarve gacchanty arivaśaṃ bhayāt.

भेदाद् गणा विनश्यन्ति भिन्नाः सूपजपाः परैः। तस्मात् संघातयोगेषु प्रयतेरन् गणाः सदा।

bhedād gaṇā vinaśyanti bhinnāḥ sūpajapāḥ paraiḥ. tasmāt saṃghātayogeṣu prayateran gaṇāḥ sadā.

अर्था ह्य् एवाधिगम्यन्ते संघातबलपौरुषात्। बाह्याश् च मैत्रीं कुर्वन्ति तेषु संघातवृत्तिषु।

arthā hy evādhigamyante saṃghātabalapauruṣāt. bāhyāś ca maitrīṃ kurvanti teṣu saṃghātavṛttiṣu.

ज्ञानवृद्धान् प्रशंसन्तः शुश्रूषन्तः परस्परम्। विनिवृत्ताभिसंधानाः सुखम् एधन्ति सर्वशः।

jñānavṛddhān praśaṃsantaḥ śuśrūṣantaḥ parasparam. vinivṛttābhisaṃdhānāḥ sukham edhanti sarvaśaḥ.

धर्मिष्ठान् व्यवहारांश् च स्थापयन्तश् च शास्त्रतः। यथावत् संप्रवर्तन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः।

dharmiṣṭhān vyavahārāṃś ca sthāpayantaś ca śāstrataḥ. yathāvat saṃpravartanto vivardhante gaṇottamāḥ.

पुत्रान् भ्रातॄन् निगृह्णन्तो विनये च सदा रताः। विनीतांश् च प्रगृह्णन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः।

putrān bhrātṝn nigṛhṇanto vinaye ca sadā ratāḥ. vinītāṃś ca pragṛhṇanto vivardhante gaṇottamāḥ.

चारमन्त्रविधानेषु कोशसंनिचयेषु च। नित्ययुक्ता महाबाहो वर्धन्ते सर्वतो गणाः।

cāramantravidhāneṣu kośasaṃnicayeṣu ca. nityayuktā mahābāho vardhante sarvato gaṇāḥ.

प्राज्ञाञ् शूरान् महेष्वासान् कर्मसु स्थिरपौरुषान्। मानयन्तः सदा युक्ता विवर्धन्ते गणा नृप।

prājñāñ śūrān maheṣvāsān karmasu sthirapauruṣān. mānayantaḥ sadā yuktā vivardhante gaṇā nṛpa.

द्रव्यवन्तश् च शूराश् च शस्त्रज्ञाः शास्त्रपारगाः। कृच्छ्रास्व् आपत्सु संमूढान् गणान् उत्तारयन्ति ते।

dravyavantaś ca śūrāś ca śastrajñāḥ śāstrapāragāḥ. kṛcchrāsv āpatsu saṃmūḍhān gaṇān uttārayanti te.

क्रोधो भेदो भयो दण्डः कर्शनं निग्रहो वधः। नयन्त्य् अरिवशं सद्यो गणान् भरतसत्तम।

krodho bhedo bhayo daṇḍaḥ karśanaṃ nigraho vadhaḥ. nayanty arivaśaṃ sadyo gaṇān bharatasattama.

तस्मान् मानयितव्यास् ते गणमुख्याः प्रधानतः। लोकयात्रा समायत्ता भूयसी तेषु पार्थिव।

tasmān mānayitavyās te gaṇamukhyāḥ pradhānataḥ. lokayātrā samāyattā bhūyasī teṣu pārthiva.

मन्त्रगुप्तिः प्रधानेषु चारश् चामित्रकर्शन। न गणाः कृत्स्नशो मन्त्रं श्रोतुम् अर्हन्ति भारत।

mantraguptiḥ pradhāneṣu cāraś cāmitrakarśana. na gaṇāḥ kṛtsnaśo mantraṃ śrotum arhanti bhārata.

गणमुख्यैस् तु संभूय कार्यं गणहितं मिथः। पृथग् गणस्य भिन्नस्य विमतस्य ततो ऽन्यथा। अर्थाः प्रत्यवसीदन्ति तथानर्था भवन्ति च।

gaṇamukhyais tu saṃbhūya kāryaṃ gaṇahitaṃ mithaḥ. pṛthag gaṇasya bhinnasya vimatasya tato 'nyathā. arthāḥ pratyavasīdanti tathānarthā bhavanti ca.

तेषाम् अन्योन्यभिन्नानां स्वशक्तिम् अनुतिष्ठताम्। निग्रहः पण्डितैः कार्यः क्षिप्रम् एव प्रधानतः।

teṣām anyonyabhinnānāṃ svaśaktim anutiṣṭhatām. nigrahaḥ paṇḍitaiḥ kāryaḥ kṣipram eva pradhānataḥ.

कुलेषु कलहा जाताः कुलवृद्धैर् उपेक्षिताः। गोत्रस्य राजन् कुर्वन्ति गणसंभेदकारिकाम्।

kuleṣu kalahā jātāḥ kulavṛddhair upekṣitāḥ. gotrasya rājan kurvanti gaṇasaṃbhedakārikām.

आभ्यन्तरं भयं रक्ष्यं सुरक्ष्यं बाह्यतो भयम्। अभ्यन्तराद् भयं जातं सद्यो मूलं निकृन्तति।

ābhyantaraṃ bhayaṃ rakṣyaṃ surakṣyaṃ bāhyato bhayam. abhyantarād bhayaṃ jātaṃ sadyo mūlaṃ nikṛntati.

अकस्मात् क्रोधलोभाद् वा मोहाद् वापि स्वभावजात्। अन्योन्यं नाभिभाषन्ते तत् पराभवलक्षणम्।

akasmāt krodhalobhād vā mohād vāpi svabhāvajāt. anyonyaṃ nābhibhāṣante tat parābhavalakṣaṇam.

जात्या च सदृशाः सर्वे कुलेन सदृशास् तथा। न तु शौर्येण बुद्ध्या वा रूपद्रव्येण वा पुनः।

jātyā ca sadṛśāḥ sarve kulena sadṛśās tathā. na tu śauryeṇa buddhyā vā rūpadravyeṇa vā punaḥ.

भेदाच् चैव प्रमादाच् च नाम्यन्ते रिपुभिर् गणाः। तस्मात् संघातम् एवाहुर् गणानां शरणं महत्।

bhedāc caiva pramādāc ca nāmyante ripubhir gaṇāḥ. tasmāt saṃghātam evāhur gaṇānāṃ śaraṇaṃ mahat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...