महाभारत 12.105 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 105→

[mh-12-105] • 53 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। धार्मिको ऽर्थान् असंप्राप्य राजामात्यैः प्रबाधितः। च्युतः कोशाच् च दण्डाच् च सुखम् इच्छन् कथं चरेत्।

yudhiṣṭhira uvāca. dhārmiko 'rthān asaṃprāpya rājāmātyaiḥ prabādhitaḥ. cyutaḥ kośāc ca daṇḍāc ca sukham icchan kathaṃ caret.

भीष्म उवाच। अत्रायं क्षेमदर्शीयम् इतिहासो ऽनुगीयते। तत् ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि तन् निबोध युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atrāyaṃ kṣemadarśīyam itihāso 'nugīyate. tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tan nibodha yudhiṣṭhira.

क्षेमदर्शं नृपसुतं यत्र क्षीणबलं पुरा। मुनिः कालकवृक्षीय आजगामेति नः श्रुतम्। तं पप्रच्छोपसंगृह्य कृच्छ्राम् आपदम् आस्थितः।

kṣemadarśaṃ nṛpasutaṃ yatra kṣīṇabalaṃ purā. muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam. taṃ papracchopasaṃgṛhya kṛcchrām āpadam āsthitaḥ.

अर्थेषु भागी पुरुष ईहमानः पुनः पुनः। अलब्ध्वा मद्विधो राज्यं ब्रह्मन् किं कर्तुम् अर्हति।

artheṣu bhāgī puruṣa īhamānaḥ punaḥ punaḥ. alabdhvā madvidho rājyaṃ brahman kiṃ kartum arhati.

अन्यत्र मरणात् स्तेयाद् अन्यत्र परसंश्रयात्। क्षुद्राद् अन्यत्र चाचारात् तन् ममाचक्ष्व सत्तम।

anyatra maraṇāt steyād anyatra parasaṃśrayāt. kṣudrād anyatra cācārāt tan mamācakṣva sattama.

व्याधिना चाभिपन्नस्य मानसेनेतरेण वा। बहुश्रुतः कृतप्रज्ञस् त्वद्विधः शरणं भवेत्।

vyādhinā cābhipannasya mānasenetareṇa vā. bahuśrutaḥ kṛtaprajñas tvadvidhaḥ śaraṇaṃ bhavet.

निर्विद्य हि नरः कामान् नियम्य सुखम् एधते। त्यक्त्वा प्रीतिं च शोकं च लब्ध्वाप्रीतिमयं वसु।

nirvidya hi naraḥ kāmān niyamya sukham edhate. tyaktvā prītiṃ ca śokaṃ ca labdhvāprītimayaṃ vasu.

सुखम् अर्थाश्रयं येषाम् अनुशोचामि तान् अहम्। मम ह्य् अर्थाः सुबहवो नष्टाः स्वप्न इवागताः।

sukham arthāśrayaṃ yeṣām anuśocāmi tān aham. mama hy arthāḥ subahavo naṣṭāḥ svapna ivāgatāḥ.

दुष्करं बत कुर्वन्ति महतो ऽर्थांस् त्यजन्ति ये। वयं त्व् एनान् परित्यक्तुम् असतो ऽपि न शक्नुमः।

duṣkaraṃ bata kurvanti mahato 'rthāṃs tyajanti ye. vayaṃ tv enān parityaktum asato 'pi na śaknumaḥ.

इमाम् अवस्थां संप्राप्तं दीनम् आर्तं श्रियश् च्युतम्। यद् अन्यत् सुखम् अस्तीह तद् ब्रह्मन्न् अनुशाधि माम्।

imām avasthāṃ saṃprāptaṃ dīnam ārtaṃ śriyaś cyutam. yad anyat sukham astīha tad brahmann anuśādhi mām.

कौसल्येनैवम् उक्तस् तु राजपुत्रेण धीमता। मुनिः कालकवृक्षीयः प्रत्युवाच महाद्युतिः।

kausalyenaivam uktas tu rājaputreṇa dhīmatā. muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ pratyuvāca mahādyutiḥ.

पुरस्ताद् एव ते बुद्धिर् इयं कार्या विजानतः। अनित्यं सर्वम् एवेदम् अहं च मम चास्ति यत्।

purastād eva te buddhir iyaṃ kāryā vijānataḥ. anityaṃ sarvam evedam ahaṃ ca mama cāsti yat.

यत् किं चिन् मन्यसे ऽस्तीति सर्वं नास्तीति विद्धि तत्। एवं न व्यथते प्राज्ञः कृच्छ्राम् अप्य् आपदं गतः।

yat kiṃ cin manyase 'stīti sarvaṃ nāstīti viddhi tat. evaṃ na vyathate prājñaḥ kṛcchrām apy āpadaṃ gataḥ.

यद् धि भूतं भविष्यच् च ध्रुवं तन् न भविष्यति। एवं विदितवेद्यस् त्वम् अधर्मेभ्यः प्रमोक्ष्यसे।

yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca dhruvaṃ tan na bhaviṣyati. evaṃ viditavedyas tvam adharmebhyaḥ pramokṣyase.

यच् च पूर्वे समाहारे यच् च पूर्वतरे परे। सर्वं तन् नास्ति तच् चैव तज् ज्ञात्वा को ऽनुसंज्वरेत्।

yac ca pūrve samāhāre yac ca pūrvatare pare. sarvaṃ tan nāsti tac caiva taj jñātvā ko 'nusaṃjvaret.

भूत्वा च न भवत्य् एतद् अभूत्वा च भवत्य् अपि। शोके न ह्य् अस्ति सामर्थ्यं शोकं कुर्यात् कथं नरः।

bhūtvā ca na bhavaty etad abhūtvā ca bhavaty api. śoke na hy asti sāmarthyaṃ śokaṃ kuryāt kathaṃ naraḥ.

क्व नु ते ऽद्य पिता राजन् क्व नु ते ऽद्य पितामहः। न त्वं पश्यसि तान् अद्य न त्वा पश्यन्ति ते ऽपि च।

kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ. na tvaṃ paśyasi tān adya na tvā paśyanti te 'pi ca.

आत्मनो ऽध्रुवतां पश्यंस् तांस् त्वं किम् अनुशोचसि। बुद्ध्या चैवानुबुध्यस्व ध्रुवं हि न भविष्यसि।

ātmano 'dhruvatāṃ paśyaṃs tāṃs tvaṃ kim anuśocasi. buddhyā caivānubudhyasva dhruvaṃ hi na bhaviṣyasi.

अहं च त्वं च नृपते शत्रवः सुहृदश् च ते। अवश्यं न भविष्यामः सर्वं च न भविष्यति।

ahaṃ ca tvaṃ ca nṛpate śatravaḥ suhṛdaś ca te. avaśyaṃ na bhaviṣyāmaḥ sarvaṃ ca na bhaviṣyati.

ये तु विंशतिवर्षा वै त्रिंशद्वर्षाश् च मानवाः। अर्वाग् एव हि ते सर्वे मरिष्यन्ति शरच्छतात्।

ye tu viṃśativarṣā vai triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ. arvāg eva hi te sarve mariṣyanti śaracchatāt.

अपि चेन् महतो वित्ताद् विप्रमुच्येत पूरुषः। नैतन् ममेति तन् मत्वा कुर्वीत प्रियम् आत्मनः।

api cen mahato vittād vipramucyeta pūruṣaḥ. naitan mameti tan matvā kurvīta priyam ātmanaḥ.

अनागतं यन् न ममेति विद्याद्; अतिक्रान्तं यन् न ममेति विद्यात्। दिष्टं बलीय इति मन्यमानास्; ते पण्डितास् तत् सतां स्थानम् आहुः।

anāgataṃ yan na mameti vidyād; atikrāntaṃ yan na mameti vidyāt. diṣṭaṃ balīya iti manyamānās; te paṇḍitās tat satāṃ sthānam āhuḥ.

अनाढ्याश् चापि जीवन्ति राज्यं चाप्य् अनुशासते। बुद्धिपौरुषसंपन्नास् त्वया तुल्याधिका जनाः।

anāḍhyāś cāpi jīvanti rājyaṃ cāpy anuśāsate. buddhipauruṣasaṃpannās tvayā tulyādhikā janāḥ.

न च त्वम् इव शोचन्ति तस्मात् त्वम् अपि मा शुचः। किं नु त्वं तैर् न वै श्रेयांस् तुल्यो वा बुद्धिपौरुषैः।

na ca tvam iva śocanti tasmāt tvam api mā śucaḥ. kiṃ nu tvaṃ tair na vai śreyāṃs tulyo vā buddhipauruṣaiḥ.

राजपुत्र उवाच। यादृच्छिकं ममासीत् तद् राज्यम् इत्य् एव चिन्तये। ह्रियते सर्वम् एवेदं कालेन महता द्विज।

rājaputra uvāca. yādṛcchikaṃ mamāsīt tad rājyam ity eva cintaye. hriyate sarvam evedaṃ kālena mahatā dvija.

तस्यैवं ह्रियमाणस्य स्रोतसेव तपोधन। फलम् एतत् प्रपश्यामि यथालब्धेन वर्तये।

tasyaivaṃ hriyamāṇasya srotaseva tapodhana. phalam etat prapaśyāmi yathālabdhena vartaye.

मुनिर् उवाच। अनागतम् अतीतं च यथा तथ्यविनिश्चयात्। नानुशोचसि कौसल्य सर्वार्थेषु तथा भव।

munir uvāca. anāgatam atītaṃ ca yathā tathyaviniścayāt. nānuśocasi kausalya sarvārtheṣu tathā bhava.

अवाप्यान् कामयस्वार्थान् नानवाप्यान् कदा चन। प्रत्युत्पन्नान् अनुभवन् मा शुचस् त्वम् अनागतान्।

avāpyān kāmayasvārthān nānavāpyān kadā cana. pratyutpannān anubhavan mā śucas tvam anāgatān.

यथा लब्धोपपन्नार्थस् तथा कौसल्य रंस्यसे। कच्चिच् छुद्धस्वभावेन श्रिया हीनो न शोचसि।

yathā labdhopapannārthas tathā kausalya raṃsyase. kaccic chuddhasvabhāvena śriyā hīno na śocasi.

पुरस्ताद् भूतपूर्वत्वाद् धीनभाग्यो हि दुर्मतिः। धातारं गर्हते नित्यं लब्धार्थांश् च न मृष्यते।

purastād bhūtapūrvatvād dhīnabhāgyo hi durmatiḥ. dhātāraṃ garhate nityaṃ labdhārthāṃś ca na mṛṣyate.

अनर्हान् अपि चैवान्यान् मन्यते श्रीमतो जनान्। एतस्मात् कारणाद् एतद् दुःखं भूयो ऽनुवर्तते।

anarhān api caivānyān manyate śrīmato janān. etasmāt kāraṇād etad duḥkhaṃ bhūyo 'nuvartate.

ईर्ष्यातिच्छेदसंपन्ना राजन् पुरुषमानिनः। कच्चित् त्वं न तथा प्राज्ञ मत्सरी कोसलाधिप।

īrṣyāticchedasaṃpannā rājan puruṣamāninaḥ. kaccit tvaṃ na tathā prājña matsarī kosalādhipa.

सहस्व श्रियम् अन्येषां यद्य् अपि त्वयि नास्ति सा। अन्यत्रापि सतीं लक्ष्मीं कुशला भुञ्जते जनाः। अभिविष्यन्दते श्रीर् हि सत्य् अपि द्विषतो जनात्।

sahasva śriyam anyeṣāṃ yady api tvayi nāsti sā. anyatrāpi satīṃ lakṣmīṃ kuśalā bhuñjate janāḥ. abhiviṣyandate śrīr hi saty api dviṣato janāt.

श्रियं च पुत्रपौत्रं च मनुष्या धर्मचारिणः। त्यागधर्मविदो वीराः स्वयम् एव त्यजन्त्य् उत। त्यक्तं स्वायंभुवे वंशे शुभेन भरतेन च। नानारत्नसमाकीर्णं राज्यं स्फीतम् इति श्रुतिः। तथान्यैर् भूमिपालैश् च त्यक्तं राज्यं महोदयम्। त्यक्त्वा राज्यानि ते सर्वे वने वन्यफलाशिनः। गताश् च तपसः पारं दुःखस्यान्तं च भूमिपाः।

śriyaṃ ca putrapautraṃ ca manuṣyā dharmacāriṇaḥ. tyāgadharmavido vīrāḥ svayam eva tyajanty uta. tyaktaṃ svāyaṃbhuve vaṃśe śubhena bharatena ca. nānāratnasamākīrṇaṃ rājyaṃ sphītam iti śrutiḥ. tathānyair bhūmipālaiś ca tyaktaṃ rājyaṃ mahodayam. tyaktvā rājyāni te sarve vane vanyaphalāśinaḥ. gatāś ca tapasaḥ pāraṃ duḥkhasyāntaṃ ca bhūmipāḥ.

बहु संकसुकं दृष्ट्वा विवित्सासाधनेन च। तथान्ये संत्यजन्त्य् एनं मत्वा परमदुर्लभम्।

bahu saṃkasukaṃ dṛṣṭvā vivitsāsādhanena ca. tathānye saṃtyajanty enaṃ matvā paramadurlabham.

त्वं पुनः प्राज्ञरूपः सन् कृपणं परितप्यसे। अकाम्यान् कामयानो ऽर्थान् पराचीनान् उपद्रुतान्।

tvaṃ punaḥ prājñarūpaḥ san kṛpaṇaṃ paritapyase. akāmyān kāmayāno 'rthān parācīnān upadrutān.

तां बुद्धिम् उपजिज्ञासुस् त्वम् एवैनान् परित्यज। अनर्थांश् चार्थरूपेण अर्थांश् चानर्थरूपतः।

tāṃ buddhim upajijñāsus tvam evainān parityaja. anarthāṃś cārtharūpeṇa arthāṃś cānartharūpataḥ.

अर्थायैव हि केषां चिद् धननाशो भवत्य् उत। अनन्त्यं तं सुखं मत्वा श्रियम् अन्यः परीक्षते।

arthāyaiva hi keṣāṃ cid dhananāśo bhavaty uta. anantyaṃ taṃ sukhaṃ matvā śriyam anyaḥ parīkṣate.

रममाणः श्रिया कश् चिन् नान्यच् छ्रेयो ऽभिमन्यते। तथा तस्येहमानस्य समारम्भो विनश्यति।

ramamāṇaḥ śriyā kaś cin nānyac chreyo 'bhimanyate. tathā tasyehamānasya samārambho vinaśyati.

कृच्छ्राल् लब्धम् अभिप्रेतं यदा कौसल्य नश्यति। तदा निर्विद्यते सो ऽर्थात् परिभग्नक्रमो नरः। अनित्यां तां श्रियं मत्वा श्रियं वा कः परीप्सति।

kṛcchrāl labdham abhipretaṃ yadā kausalya naśyati. tadā nirvidyate so 'rthāt paribhagnakramo naraḥ. anityāṃ tāṃ śriyaṃ matvā śriyaṃ vā kaḥ parīpsati.

धर्मम् एके ऽभिपद्यन्ते कल्याणाभिजना नराः। परत्र सुखम् इच्छन्तो निर्विद्येयुश् च लौकिकात्।

dharmam eke 'bhipadyante kalyāṇābhijanā narāḥ. paratra sukham icchanto nirvidyeyuś ca laukikāt.

जीवितं संत्यजन्त्य् एके धनलोभपरा नराः। न जीवितार्थं मन्यन्ते पुरुषा हि धनाद् ऋते।

jīvitaṃ saṃtyajanty eke dhanalobhaparā narāḥ. na jīvitārthaṃ manyante puruṣā hi dhanād ṛte.

पश्य तेषां कृपणतां पश्य तेषाम् अबुद्धिताम्। अध्रुवे जीविते मोहाद् अर्थतृष्णाम् उपाश्रिताः।

paśya teṣāṃ kṛpaṇatāṃ paśya teṣām abuddhitām. adhruve jīvite mohād arthatṛṣṇām upāśritāḥ.

संचये च विनाशान्ते मरणान्ते च जीविते। संयोगे विप्रयोगान्ते को नु विप्रणयेन् मनः।

saṃcaye ca vināśānte maraṇānte ca jīvite. saṃyoge viprayogānte ko nu vipraṇayen manaḥ.

धनं वा पुरुषं राजन् पुरुषो वा पुनर् धनम्। अवश्यं प्रजहात्य् एतत् तद् विद्वान् को ऽनुसंज्वरेत्। अन्यत्रोपनता ह्य् आपत् पुरुषं तोषयत्य् उत। तेन शान्तिं न लभते नाहम् एवेति कारणात्।

dhanaṃ vā puruṣaṃ rājan puruṣo vā punar dhanam. avaśyaṃ prajahāty etat tad vidvān ko 'nusaṃjvaret. anyatropanatā hy āpat puruṣaṃ toṣayaty uta. tena śāntiṃ na labhate nāham eveti kāraṇāt.

अन्येषाम् अपि नश्यन्ति सुहृदश् च धनानि च। पश्य बुद्ध्या मनुष्याणां राजन्न् आपदम् आत्मनः। नियच्छ यच्छ संयच्छ इन्द्रियाणि मनो गिरम्।

anyeṣām api naśyanti suhṛdaś ca dhanāni ca. paśya buddhyā manuṣyāṇāṃ rājann āpadam ātmanaḥ. niyaccha yaccha saṃyaccha indriyāṇi mano giram.

प्रतिषिद्धान् अवाप्येषु दुर्लभेष्व् अहितेषु च। प्रतिकृष्टेषु भावेषु व्यतिकृष्टेष्व् असंभवे। प्रज्ञानतृप्तो विक्रान्तस् त्वद्विधो नानुशोचति।

pratiṣiddhān avāpyeṣu durlabheṣv ahiteṣu ca. pratikṛṣṭeṣu bhāveṣu vyatikṛṣṭeṣv asaṃbhave. prajñānatṛpto vikrāntas tvadvidho nānuśocati.

अल्पम् इच्छन्न् अचपलो मृदुर् दान्तः सुसंशितः। ब्रह्मचर्योपपन्नश् च त्वद्विधो नैव मुह्यति।

alpam icchann acapalo mṛdur dāntaḥ susaṃśitaḥ. brahmacaryopapannaś ca tvadvidho naiva muhyati.

न त्व् एव जाल्मीं कापालीं वृत्तिम् एषितुम् अर्हसि। नृशंसवृत्तिं पापिष्ठां दुःखां कापुरुषोचिताम्।

na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi. nṛśaṃsavṛttiṃ pāpiṣṭhāṃ duḥkhāṃ kāpuruṣocitām.

अपि मूलफलाजीवो रमस्वैको महावने। वाग्यतः संगृहीतात्मा सर्वभूतदयान्वितः।

api mūlaphalājīvo ramasvaiko mahāvane. vāgyataḥ saṃgṛhītātmā sarvabhūtadayānvitaḥ.

सदृशं पण्डितस्यैतद् ईषादन्तेन दन्तिना। यद् एको रमते ऽरण्ये यच् चाप्य् अल्पेन तुष्यति।

sadṛśaṃ paṇḍitasyaitad īṣādantena dantinā. yad eko ramate 'raṇye yac cāpy alpena tuṣyati.

महाह्रदः संक्षुभित आत्मनैव प्रसीदति। इत्थं नरो ऽप्य् आत्मनैव कृतप्रज्ञः प्रसीदति। एतद् एवंगतस्याहं सुखं पश्यामि केवलम्।

mahāhradaḥ saṃkṣubhita ātmanaiva prasīdati. itthaṃ naro 'py ātmanaiva kṛtaprajñaḥ prasīdati. etad evaṃgatasyāhaṃ sukhaṃ paśyāmi kevalam.

असंभवे श्रियो राजन् हीनस्य सचिवादिभिः। दैवे प्रतिनिविष्टे च किं श्रेयो मन्यते भवान्।

asaṃbhave śriyo rājan hīnasya sacivādibhiḥ. daive pratiniviṣṭe ca kiṃ śreyo manyate bhavān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents