महाभारत 12.104 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 104→

[mh-12-104] • 52 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथं मृदौ कथं तीक्ष्णे महापक्षे च पार्थिव। अरौ वर्तेत नृपतिस् तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ mṛdau kathaṃ tīkṣṇe mahāpakṣe ca pārthiva. arau varteta nṛpatis tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। बृहस्पतेश् च संवादम् इन्द्रस्य च युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. bṛhaspateś ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira.

बृहस्पतिं देवपतिर् अभिवाद्य कृताञ्जलिः। उपसंगम्य पप्रच्छ वासवः परवीरहा।

bṛhaspatiṃ devapatir abhivādya kṛtāñjaliḥ. upasaṃgamya papraccha vāsavaḥ paravīrahā.

अहितेषु कथं ब्रह्मन् वर्तयेयम् अतन्द्रितः। असमुच्छिद्य चैवेनान् नियच्छेयम् उपायतः।

ahiteṣu kathaṃ brahman vartayeyam atandritaḥ. asamucchidya caivenān niyaccheyam upāyataḥ.

सेनयोर् व्यतिषङ्गेण जयः साधारणो भवेत्। किं कुर्वाणं न मां जह्याज् ज्वलिता श्रीः प्रतापिनी।

senayor vyatiṣaṅgeṇa jayaḥ sādhāraṇo bhavet. kiṃ kurvāṇaṃ na māṃ jahyāj jvalitā śrīḥ pratāpinī.

ततो धर्मार्थकामानां कुशलः प्रतिभानवान्। राजधर्मविधानज्ञः प्रत्युवाच पुरंदरम्।

tato dharmārthakāmānāṃ kuśalaḥ pratibhānavān. rājadharmavidhānajñaḥ pratyuvāca puraṃdaram.

न जातु कलहेनेच्छेन् नियन्तुम् अपकारिणः। बालसंसेवितं ह्य् एतद् यद् अमर्षो यद् अक्षमा। न शत्रुर् विवृतः कार्यो वधम् अस्याभिकाङ्क्षता।

na jātu kalahenecchen niyantum apakāriṇaḥ. bālasaṃsevitaṃ hy etad yad amarṣo yad akṣamā. na śatrur vivṛtaḥ kāryo vadham asyābhikāṅkṣatā.

क्रोधं बलम् अमर्षं च नियम्यात्मजम् आत्मनि। अमित्रम् उपसेवेत विश्वस्तवद् अविश्वसन्।

krodhaṃ balam amarṣaṃ ca niyamyātmajam ātmani. amitram upaseveta viśvastavad aviśvasan.

प्रियम् एव वदेन् नित्यं नाप्रियं किं चिद् आचरेत्। विरमेच् छुष्कवैरेभ्यः कण्ठायासं च वर्जयेत्।

priyam eva vaden nityaṃ nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret. viramec chuṣkavairebhyaḥ kaṇṭhāyāsaṃ ca varjayet.

यथा वैतंसिको युक्तो द्विजानां सदृशस्वनः। तान् द्विजान् कुरुते वश्यांस् तथा युक्तो महीपतिः। वशं चोपनयेच् छत्रून् निहन्याच् च पुरंदर।

yathā vaitaṃsiko yukto dvijānāṃ sadṛśasvanaḥ. tān dvijān kurute vaśyāṃs tathā yukto mahīpatiḥ. vaśaṃ copanayec chatrūn nihanyāc ca puraṃdara.

न नित्यं परिभूयारीन् सुखं स्वपिति वासव। जागर्त्य् एव च दुष्टात्मा संकरे ऽग्निर् इवोत्थितः।

na nityaṃ paribhūyārīn sukhaṃ svapiti vāsava. jāgarty eva ca duṣṭātmā saṃkare 'gnir ivotthitaḥ.

न संनिपातः कर्तव्यः सामान्ये विजये सति। विश्वास्यैवोपसंन्यास्यो वशे कृत्वा रिपुः प्रभो। वशे कुर्यान् न शमयेत् तीक्ष्णान् कर्कशपीडनैः। स यथा नेष्यते राज्ञस् तीक्ष्णोपकरणक्षयः। हेताव् ईर्षुः फलेनेर्षुः स्याच् छक्र व्यवसायवित्। दोषेण गुणरूपेण द्विषतो यो जयेत् सदा।

na saṃnipātaḥ kartavyaḥ sāmānye vijaye sati. viśvāsyaivopasaṃnyāsyo vaśe kṛtvā ripuḥ prabho. vaśe kuryān na śamayet tīkṣṇān karkaśapīḍanaiḥ. sa yathā neṣyate rājñas tīkṣṇopakaraṇakṣayaḥ. hetāv īrṣuḥ phalenerṣuḥ syāc chakra vyavasāyavit. doṣeṇa guṇarūpeṇa dviṣato yo jayet sadā.

संप्रधार्य सहामात्यैर् मन्त्रविद्भिर् महात्मभिः। उपेक्षमाणो ऽवज्ञाते हृदयेनापराजितः।

saṃpradhārya sahāmātyair mantravidbhir mahātmabhiḥ. upekṣamāṇo 'vajñāte hṛdayenāparājitaḥ.

अथास्य प्रहरेत् काले किं चिद् विचलिते पदे। दण्डं च दूषयेद् अस्य पुरुषैर् आप्तकारिभिः।

athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade. daṇḍaṃ ca dūṣayed asya puruṣair āptakāribhiḥ.

आदिमध्यावसानज्ञः प्रच्छन्नं च विचारयेत्। बलानि दूषयेद् अस्य जानंश् चैव प्रमाणतः।

ādimadhyāvasānajñaḥ pracchannaṃ ca vicārayet. balāni dūṣayed asya jānaṃś caiva pramāṇataḥ.

भेदेनोपप्रदानेन संसृजन्न् औषधैस् तथा। न त्व् एव चेलसंसर्गं रचयेद् अरिभिः सह।

bhedenopapradānena saṃsṛjann auṣadhais tathā. na tv eva celasaṃsargaṃ racayed aribhiḥ saha.

दीर्घकालम् अपि क्षान्त्वा विहन्याद् एव शात्रवान्। कालाकाङ्क्षी यामयेच् च यथा विस्रम्भम् आप्नुयुः। उपासीत शचीपते। तथा प्रियं च वक्तव्यं।

dīrghakālam api kṣāntvā vihanyād eva śātravān. kālākāṅkṣī yāmayec ca yathā visrambham āpnuyuḥ. upāsīta śacīpate. tathā priyaṃ ca vaktavyaṃ.

न सद्यो ऽरीन् विनिर्हन्याद् दृष्टस्य विजयो ऽज्वरः। न यः शल्यं घट्टयति नवं च कुरुते व्रणम्।

na sadyo 'rīn vinirhanyād dṛṣṭasya vijayo 'jvaraḥ. na yaḥ śalyaṃ ghaṭṭayati navaṃ ca kurute vraṇam.

प्राप्ते च प्रहरेत् काले न स संवर्तते पुनः। हन्तुकामस्य देवेन्द्र पुरुषस्य रिपुं प्रति।

prāpte ca praharet kāle na sa saṃvartate punaḥ. hantukāmasya devendra puruṣasya ripuṃ prati.

यः कालो हि व्यतिक्रामेत् पुरुषं कालकाङ्क्षिणम्। दुर्लभः स पुनः कालः कालधर्मचिकीर्षुणा।

yaḥ kālo hi vyatikrāmet puruṣaṃ kālakāṅkṣiṇam. durlabhaḥ sa punaḥ kālaḥ kāladharmacikīrṣuṇā.

और्जस्थ्यं विजयेद् एवं संगृह्णन् साधुसंमतान्। कालेन साधयेन् नित्यं नाप्राप्ते ऽभिनिपीडयेत्।

aurjasthyaṃ vijayed evaṃ saṃgṛhṇan sādhusaṃmatān. kālena sādhayen nityaṃ nāprāpte 'bhinipīḍayet.

विहाय कामं क्रोधं च तथाहंकारम् एव च। युक्तो विवरम् अन्विच्छेद् अहितानां पुरंदर।

vihāya kāmaṃ krodhaṃ ca tathāhaṃkāram eva ca. yukto vivaram anvicched ahitānāṃ puraṃdara.

मार्दवं दण्ड आलस्यं प्रमादश् च सुरोत्तम। मायाश् च विविधाः शक्र साधयन्त्य् अविचक्षणम्।

mārdavaṃ daṇḍa ālasyaṃ pramādaś ca surottama. māyāś ca vividhāḥ śakra sādhayanty avicakṣaṇam.

निहत्यैतानि चत्वारि मायां प्रतिविधाय च। ततः शक्नोति शत्रूणां प्रहर्तुम् अविचारयन्।

nihatyaitāni catvāri māyāṃ pratividhāya ca. tataḥ śaknoti śatrūṇāṃ prahartum avicārayan.

यदैवैकेन शक्येत गुह्यं कर्तुं तदाचरेत्। यच्छन्ति सचिवा गुह्यं मिथो विद्रावयन्त्य् अपि।

yadaivaikena śakyeta guhyaṃ kartuṃ tadācaret. yacchanti sacivā guhyaṃ mitho vidrāvayanty api.

अशक्यम् इति कृत्वा वा ततो ऽन्यैः संविदं चरेत्। ब्रह्मदण्डम् अदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम्।

aśakyam iti kṛtvā vā tato 'nyaiḥ saṃvidaṃ caret. brahmadaṇḍam adṛṣṭeṣu dṛṣṭeṣu caturaṅgiṇīm.

भेदं च प्रथमं युञ्ज्यात् तूष्णींदण्डं तथैव च। काले प्रयोजयेद् राजा तस्मिंस् तस्मिंस् तदा तदा।

bhedaṃ ca prathamaṃ yuñjyāt tūṣṇīṃdaṇḍaṃ tathaiva ca. kāle prayojayed rājā tasmiṃs tasmiṃs tadā tadā.

प्रणिपातं च गच्छेत काले शत्रोर् बलीयसः। युक्तो ऽस्य वधम् अन्विच्छेद् अप्रमत्तः प्रमाद्यतः।

praṇipātaṃ ca gaccheta kāle śatror balīyasaḥ. yukto 'sya vadham anvicched apramattaḥ pramādyataḥ.

प्रणिपातेन दानेन वाचा मधुरया ब्रुवन्। अमित्रम् उपसेवेत न तु जातु विशङ्कयेत्।

praṇipātena dānena vācā madhurayā bruvan. amitram upaseveta na tu jātu viśaṅkayet.

स्थानानि शङ्कितानां च नित्यम् एव विवर्जयेत्। न च तेष्व् आश्वसेद् द्रुग्ध्वा जाग्रतीह निराकृताः।

sthānāni śaṅkitānāṃ ca nityam eva vivarjayet. na ca teṣv āśvased drugdhvā jāgratīha nirākṛtāḥ.

न ह्य् अतो दुष्करं कर्म किं चिद् अस्ति सुरोत्तम। यथा विविधवृत्तानाम् ऐश्वर्यम् अमराधिप।

na hy ato duṣkaraṃ karma kiṃ cid asti surottama. yathā vividhavṛttānām aiśvaryam amarādhipa.

तथा विविधशीलानाम् अपि संभव उच्यते। यतेत योगम् आस्थाय मित्रामित्रान् अवारयन्।

tathā vividhaśīlānām api saṃbhava ucyate. yateta yogam āsthāya mitrāmitrān avārayan.

मृदुम् अप्य् अवमन्यन्ते तीक्ष्णाद् उद्विजते जनः। मातीक्ष्णो मामृदुर् भूस् त्वं तीक्ष्णो भव मृदुर् भव।

mṛdum apy avamanyante tīkṣṇād udvijate janaḥ. mātīkṣṇo māmṛdur bhūs tvaṃ tīkṣṇo bhava mṛdur bhava.

यथा वप्रे वेगवति सर्वतःसंप्लुतोदके। नित्यं विवरणाद् बाधस् तथा राज्यं प्रमाद्यतः।

yathā vapre vegavati sarvataḥsaṃplutodake. nityaṃ vivaraṇād bādhas tathā rājyaṃ pramādyataḥ.

न बनून् अभियुञ्जीत यौगपद्येन शात्रवान्। साम्ना दानेन भेदेन दण्डेन च पुरंदर।

na banūn abhiyuñjīta yaugapadyena śātravān. sāmnā dānena bhedena daṇḍena ca puraṃdara.

एकैकम् एषां निष्पिंषञ् शिष्टेषु निपुणं चरेत्। न च शक्तो ऽपि मेधावी सर्वान् एवारभेन् नृपः।

ekaikam eṣāṃ niṣpiṃṣañ śiṣṭeṣu nipuṇaṃ caret. na ca śakto 'pi medhāvī sarvān evārabhen nṛpaḥ.

यदा स्यान् महती सेना हयनागरथाकुला। पदातियन्त्रबहुला स्वनुरक्ता षडङ्गिनी।

yadā syān mahatī senā hayanāgarathākulā. padātiyantrabahulā svanuraktā ṣaḍaṅginī.

यदा बहुविधां वृद्धिं मन्यते प्रतिलोमतः। तदा विवृत्य प्रहरेद् दस्यूनाम् अविचारयन्।

yadā bahuvidhāṃ vṛddhiṃ manyate pratilomataḥ. tadā vivṛtya prahared dasyūnām avicārayan.

न साम दण्डोपनिषत् प्रशस्यते; न मार्दवं शत्रुषु यात्रिकं सदा। न सस्यघातो न च संकरक्रिया; न चापि भूयः प्रकृतेर् विचारणा।

na sāma daṇḍopaniṣat praśasyate; na mārdavaṃ śatruṣu yātrikaṃ sadā. na sasyaghāto na ca saṃkarakriyā; na cāpi bhūyaḥ prakṛter vicāraṇā.

मायाविभेदानुपसर्जनानि; पापं तथैव स्पशसंप्रयोगात्। आप्तैर् मनुष्यैर् उपचारयेत; पुरेषु राष्ट्रेषु च संप्रयुक्तः।

māyāvibhedānupasarjanāni; pāpaṃ tathaiva spaśasaṃprayogāt. āptair manuṣyair upacārayeta; pureṣu rāṣṭreṣu ca saṃprayuktaḥ.

पुराणि चैषाम् अनुसृत्य भूमिपाः; पुरेषु भोगान् निखिलान् इहाजयन्। पुरेषु नीतिं विहितां यथाविधि; प्रयोजयन्तो बलवृत्रसूदन।

purāṇi caiṣām anusṛtya bhūmipāḥ; pureṣu bhogān nikhilān ihājayan. pureṣu nītiṃ vihitāṃ yathāvidhi; prayojayanto balavṛtrasūdana.

प्रदाय गूढानि वसूनि नाम; प्रच्छिद्य भोगान् अवधाय च स्वान्। दुष्टाः स्वदोषैर् इति कीर्तयित्वा; पुरेषु राष्ट्रेषु च योजयन्ति।

pradāya gūḍhāni vasūni nāma; pracchidya bhogān avadhāya ca svān. duṣṭāḥ svadoṣair iti kīrtayitvā; pureṣu rāṣṭreṣu ca yojayanti.

तथैव चान्यै रतिशास्त्रवेदिभिः; स्वलंकृतैः शास्त्रविधानदृष्टिभिः। सुशिक्षितैर् भाष्यकथाविशारदैः; परेषु कृत्यान् उपधारयस्व।

tathaiva cānyai ratiśāstravedibhiḥ; svalaṃkṛtaiḥ śāstravidhānadṛṣṭibhiḥ. suśikṣitair bhāṣyakathāviśāradaiḥ; pareṣu kṛtyān upadhārayasva.

इन्द्र उवाच। कानि लिङ्गानि दुष्टस्य भवन्ति द्विजसत्तम। कथं दुष्टं विजानीयाद् एतत् पृष्टो ब्रवीहि मे।

indra uvāca. kāni liṅgāni duṣṭasya bhavanti dvijasattama. kathaṃ duṣṭaṃ vijānīyād etat pṛṣṭo bravīhi me.

बृहस्पतिर् उवाच। परोक्षम् अगुणान् आह सद्गुणान् अभ्यसूयति। परैर् वा कीर्त्यमानेषु तूष्णीम् आस्ते पराङ्मुखः।

bṛhaspatir uvāca. parokṣam aguṇān āha sadguṇān abhyasūyati. parair vā kīrtyamāneṣu tūṣṇīm āste parāṅmukhaḥ.

तूष्णींभावे ऽपि हि ज्ञानं न चेद् भवति कारणम्। विश्वासम् ओष्ठसंदंशं शिरसश् च प्रकम्पनम्।

tūṣṇīṃbhāve 'pi hi jñānaṃ na ced bhavati kāraṇam. viśvāsam oṣṭhasaṃdaṃśaṃ śirasaś ca prakampanam.

करोत्य् अभीक्ष्णं संसृष्टम् असंसृष्टश् च भाषते। अदृष्टितो विकुरुते दृष्ट्वा वा नाभिभाषते।

karoty abhīkṣṇaṃ saṃsṛṣṭam asaṃsṛṣṭaś ca bhāṣate. adṛṣṭito vikurute dṛṣṭvā vā nābhibhāṣate.

पृथग् एत्य समश्नाति नेदम् अद्य यथाविधि। आसने शयने याने भावा लक्ष्या विशेषतः।

pṛthag etya samaśnāti nedam adya yathāvidhi. āsane śayane yāne bhāvā lakṣyā viśeṣataḥ.

आर्तिर् आर्ते प्रिये प्रीतिर् एतावन् मित्रलक्षणम्। विपरीतं तु बोद्धव्यम् अरिलक्षणम् एव तत्।

ārtir ārte priye prītir etāvan mitralakṣaṇam. viparītaṃ tu boddhavyam arilakṣaṇam eva tat.

एतान्य् एवं यथोक्तानि बुध्येथास् त्रिदशाधिप। पुरुषाणां प्रदुष्टानां स्वभावो बलवत्तरः।

etāny evaṃ yathoktāni budhyethās tridaśādhipa. puruṣāṇāṃ praduṣṭānāṃ svabhāvo balavattaraḥ.

इति दुष्टस्य विज्ञानम् उक्तं ते सुरसत्तम। निशाम्य शास्त्रतत्त्वार्थं यथावद् अमरेश्वर।

iti duṣṭasya vijñānam uktaṃ te surasattama. niśāmya śāstratattvārthaṃ yathāvad amareśvara.

भीष्म उवाच। स तद् वचः शत्रुनिबर्हणे रतस्; तथा चकारावितथं बृहस्पतेः। चचार काले विजयाय चारिहा; वशं च शत्रून् अनयत् पुरंदरः।

bhīṣma uvāca. sa tad vacaḥ śatrunibarhaṇe ratas; tathā cakārāvitathaṃ bṛhaspateḥ. cacāra kāle vijayāya cārihā; vaśaṃ ca śatrūn anayat puraṃdaraḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...