महाभारत 12.103 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 103→

[mh-12-103] • 41 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। जैत्र्या वा कानि रूपाणि भवन्ति पुरुषर्षभ। पृतनायाः प्रशस्तानि तानीहेच्छामि वेदितुम्।

yudhiṣṭhira uvāca. jaitryā vā kāni rūpāṇi bhavanti puruṣarṣabha. pṛtanāyāḥ praśastāni tānīhecchāmi veditum.

भीष्म उवाच। जैत्र्या वा यानि रूपाणि भवन्ति पुरुषर्षभ। पृतनायाः प्रशस्तानि तानि वक्ष्यामि सर्वशः।

bhīṣma uvāca. jaitryā vā yāni rūpāṇi bhavanti puruṣarṣabha. pṛtanāyāḥ praśastāni tāni vakṣyāmi sarvaśaḥ.

दैवं पूर्वं विकुरुते मानुषे कालचोदिते। तद् विद्वांसो ऽनुपश्यन्ति ज्ञानदीर्घेण चक्षुषा।

daivaṃ pūrvaṃ vikurute mānuṣe kālacodite. tad vidvāṃso 'nupaśyanti jñānadīrgheṇa cakṣuṣā.

प्रायश्चित्तविधिं चात्र जपहोमांश् च तद्विदः। मङ्गलानि च कुर्वन्तः शमयन्त्य् अहितान्य् अपि।

prāyaścittavidhiṃ cātra japahomāṃś ca tadvidaḥ. maṅgalāni ca kurvantaḥ śamayanty ahitāny api.

उदीर्णमनसो योधा वाहनानि च भारत। यस्यां भवन्ति सेनायां ध्रुवं तस्यां जयं वदेत्।

udīrṇamanaso yodhā vāhanāni ca bhārata. yasyāṃ bhavanti senāyāṃ dhruvaṃ tasyāṃ jayaṃ vadet.

अन्व् एनां वायवो वान्ति तथैवेन्द्रधनूंषि च। अनुप्लवन्ते मेघाश् च तथादित्यस्य रश्मयः।

anv enāṃ vāyavo vānti tathaivendradhanūṃṣi ca. anuplavante meghāś ca tathādityasya raśmayaḥ.

गोमायवश् चानुलोमा वडा गृध्राश् च सर्वशः। आचरेयुर् यदा सेनां तदा सिद्धिर् अनुत्तमा।

gomāyavaś cānulomā vaḍā gṛdhrāś ca sarvaśaḥ. ācareyur yadā senāṃ tadā siddhir anuttamā.

प्रसन्नभाः पावक ऊर्ध्वरश्मिः; प्रदक्षिणावर्तशिखो विधूमः। पुण्या गन्धाश् चाहुतीनां प्रवान्ति; जयस्यैतद् भाविनो रूपम् आहुः।

prasannabhāḥ pāvaka ūrdhvaraśmiḥ; pradakṣiṇāvartaśikho vidhūmaḥ. puṇyā gandhāś cāhutīnāṃ pravānti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ.

गम्भीरशब्दाश् च महास्वनाश् च; शङ्खाश् च भेर्यश् च नदन्ति यत्र। युयुत्सवश् चाप्रतीपा भवन्ति; जयस्यैतद् भाविनो रूपम् आहुः।

gambhīraśabdāś ca mahāsvanāś ca; śaṅkhāś ca bheryaś ca nadanti yatra. yuyutsavaś cāpratīpā bhavanti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ.

इष्टा मृगाः पृष्ठतो वामतश् च; संप्रस्थितानां च गमिष्यतां च। जिघांसतां दक्षिणाः सिद्धिम् आहुर्; ये त्व् अग्रतस् ते प्रतिषेधयन्ति।

iṣṭā mṛgāḥ pṛṣṭhato vāmataś ca; saṃprasthitānāṃ ca gamiṣyatāṃ ca. jighāṃsatāṃ dakṣiṇāḥ siddhim āhur; ye tv agratas te pratiṣedhayanti.

मङ्गल्यशब्दाः शकुना वदन्ति; हंसाः क्रौञ्चाः शतपत्राश् च चाषाः। हृष्टा योधाः सत्त्ववन्तो भवन्ति; जयस्यैतद् भाविनो रूपम् आहुः।

maṅgalyaśabdāḥ śakunā vadanti; haṃsāḥ krauñcāḥ śatapatrāś ca cāṣāḥ. hṛṣṭā yodhāḥ sattvavanto bhavanti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ.

शस्त्रैः पत्रैः कवचैः केतुभिश् च; सुभानुभिर् मुखवर्णैश् च यूनाम्। तथा गजैर् वाजिभिर् हेषमाणैः। भ्राजिष्मती दुष्प्रतिप्रेक्षणीया; येषां चमूस् ते ऽभिभवन्ति शत्रून्।

śastraiḥ patraiḥ kavacaiḥ ketubhiś ca; subhānubhir mukhavarṇaiś ca yūnām. tathā gajair vājibhir heṣamāṇaiḥ. bhrājiṣmatī duṣpratiprekṣaṇīyā; yeṣāṃ camūs te 'bhibhavanti śatrūn.

शुश्रूषवश् चानभिमानिनश् च; परस्परं सौहृदम् आस्थिताश् च। येषां योधाः शौचम् अनुष्ठिताश् च; जयस्यैतद् भाविनो रूपम् आहुः।

śuśrūṣavaś cānabhimāninaś ca; parasparaṃ sauhṛdam āsthitāś ca. yeṣāṃ yodhāḥ śaucam anuṣṭhitāś ca; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ.

शब्दाः स्पर्शास् तथा गन्धा विचरन्ति मनःप्रियाः। धैर्यं चाविशते योधान् विजयस्य मुखं तु तत्।

śabdāḥ sparśās tathā gandhā vicaranti manaḥpriyāḥ. dhairyaṃ cāviśate yodhān vijayasya mukhaṃ tu tat.

इष्टो वामः प्रविष्टस्य दक्षिणः प्रविविक्षतः। पश्चात् संसाधयत्य् अर्थं पुरस्तात् प्रतिषेधति।

iṣṭo vāmaḥ praviṣṭasya dakṣiṇaḥ pravivikṣataḥ. paścāt saṃsādhayaty arthaṃ purastāt pratiṣedhati.

संभृत्य महतीं सेनां चतुरङ्गां युधिष्ठिर। साम्नैवावर्तने पूर्वं प्रयतेथास् तथो युधि।

saṃbhṛtya mahatīṃ senāṃ caturaṅgāṃ yudhiṣṭhira. sāmnaivāvartane pūrvaṃ prayatethās tatho yudhi.

जघन्य एष विजयो यद् युद्धं नाम भारत। यादृच्छिको युधि जयो दैवो वेति विचारणम्।

jaghanya eṣa vijayo yad yuddhaṃ nāma bhārata. yādṛcchiko yudhi jayo daivo veti vicāraṇam.

अपाम् इव महावेगस् त्रस्ता मृगगणा इव। दुर्निवार्यतमा चैव प्रभग्ना महती चमूः।

apām iva mahāvegas trastā mṛgagaṇā iva. durnivāryatamā caiva prabhagnā mahatī camūḥ.

भग्ना इत्य् एव भज्यन्ते विद्वांसो ऽपि नकारणम्। उदारसारा महती रुरुसंघोपमा चमूः।

bhagnā ity eva bhajyante vidvāṃso 'pi nakāraṇam. udārasārā mahatī rurusaṃghopamā camūḥ.

परस्परज्ञाः संहृष्टास् त्यक्तप्राणाः सुनिश्चिताः। अपि पञ्चाशतिः शूरा मृद्नन्ति परवाहिनीम्।

parasparajñāḥ saṃhṛṣṭās tyaktaprāṇāḥ suniścitāḥ. api pañcāśatiḥ śūrā mṛdnanti paravāhinīm.

अथ वा पञ्च षट् सप्त सहिताः कृतनिश्चयाः। कुलीनाः पूजिताः सम्यग् विजयन्तीह शात्रवान्।

atha vā pañca ṣaṭ sapta sahitāḥ kṛtaniścayāḥ. kulīnāḥ pūjitāḥ samyag vijayantīha śātravān.

संनिपातो न गन्तव्यः शक्ये सति कथं चन। सान्त्वभेदप्रदानानां युद्धम् उत्तरम् उच्यते।

saṃnipāto na gantavyaḥ śakye sati kathaṃ cana. sāntvabhedapradānānāṃ yuddham uttaram ucyate.

संसर्पणाद् धि सेनाया भयं भीरून् प्रबाधते। वज्राद् इव प्रज्वलिताद् इयं क्व नु पतिष्यति।

saṃsarpaṇād dhi senāyā bhayaṃ bhīrūn prabādhate. vajrād iva prajvalitād iyaṃ kva nu patiṣyati.

अभिप्रयातां समितिं ज्ञात्वा ये प्रतियान्त्य् अथ। तेषां स्पन्दन्ति गात्राणि योधानां विषयस्य च।

abhiprayātāṃ samitiṃ jñātvā ye pratiyānty atha. teṣāṃ spandanti gātrāṇi yodhānāṃ viṣayasya ca.

विषयो व्यथते राजन् सर्वः सस्थाणुजङ्गमः। शस्त्रप्रतापतप्तानां मज्जा सीदति देहिनाम्।

viṣayo vyathate rājan sarvaḥ sasthāṇujaṅgamaḥ. śastrapratāpataptānāṃ majjā sīdati dehinām.

तेषां सान्त्वं क्रूरमिश्रं प्रणेतव्यं पुनः पुनः। संपीड्यमाना हि परे योगम् आयान्ति सर्वशः।

teṣāṃ sāntvaṃ krūramiśraṃ praṇetavyaṃ punaḥ punaḥ. saṃpīḍyamānā hi pare yogam āyānti sarvaśaḥ.

अन्तराणां च भेदार्थं चारान् अभ्यवचारयेत्। यश् च तस्मात् परो राजा तेन संधिः प्रशस्यते।

antarāṇāṃ ca bhedārthaṃ cārān abhyavacārayet. yaś ca tasmāt paro rājā tena saṃdhiḥ praśasyate.

न हि तस्यान्यथा पीडा शक्या कर्तुं तथाविधा। यथा सार्धम् अमित्रेण सर्वतः प्रतिबाधनम्।

na hi tasyānyathā pīḍā śakyā kartuṃ tathāvidhā. yathā sārdham amitreṇa sarvataḥ pratibādhanam.

क्षमा वै साधुमाया हि न हि साध्व् अक्षमा सदा। क्षमायाश् चाक्षमायाश् च विद्धि पार्थ प्रयोजनम्।

kṣamā vai sādhumāyā hi na hi sādhv akṣamā sadā. kṣamāyāś cākṣamāyāś ca viddhi pārtha prayojanam.

विजित्य क्षममाणस्य यशो राज्ञो ऽभिवर्धते। महापराधा ह्य् अप्य् अस्मिन् विश्वसन्ति हि शत्रवः।

vijitya kṣamamāṇasya yaśo rājño 'bhivardhate. mahāparādhā hy apy asmin viśvasanti hi śatravaḥ.

मन्यते कर्शयित्वा तु क्षमा साध्व् इति शम्बरः। असंतप्तं तु यद् दारु प्रत्येति प्रकृतिं पुनः।

manyate karśayitvā tu kṣamā sādhv iti śambaraḥ. asaṃtaptaṃ tu yad dāru pratyeti prakṛtiṃ punaḥ.

नैतत् प्रशंसन्त्य् आचार्या न च साधु निदर्शनम्। अक्लेशेनाविनाशेन नियन्तव्याः स्वपुत्रवत्।

naitat praśaṃsanty ācāryā na ca sādhu nidarśanam. akleśenāvināśena niyantavyāḥ svaputravat.

द्वेष्यो भवति भूतानाम् उग्रो राजा युधिष्ठिर। मृदुम् अप्य् अवमन्यन्ते तस्माद् उभयभाग् भवेत्।

dveṣyo bhavati bhūtānām ugro rājā yudhiṣṭhira. mṛdum apy avamanyante tasmād ubhayabhāg bhavet.

प्रहरिष्यन् प्रियं ब्रूयात् प्रहरन्न् अपि भारत। प्रहृत्य च कृपायेत शोचन्न् इव रुदन्न् इव।

prahariṣyan priyaṃ brūyāt praharann api bhārata. prahṛtya ca kṛpāyeta śocann iva rudann iva.

न मे प्रियं यत् स हतः संप्राहैवं पुरो वचः। न चकर्थ च मे वाक्यम् उच्यमानः पुनः पुनः।

na me priyaṃ yat sa hataḥ saṃprāhaivaṃ puro vacaḥ. na cakartha ca me vākyam ucyamānaḥ punaḥ punaḥ.

अहो जीवितम् आकाङ्क्षे नेदृशो वधम् अर्हति। सुदुर्लभाः सुपुरुषाः संग्रामेष्व् अपलायिनः।

aho jīvitam ākāṅkṣe nedṛśo vadham arhati. sudurlabhāḥ supuruṣāḥ saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ.

कृतं ममाप्रियं तेन येनायं निहतो मृधे। इति वाचा वदन् हन्तॄन् पूजयेत रहोगतः।

kṛtaṃ mamāpriyaṃ tena yenāyaṃ nihato mṛdhe. iti vācā vadan hantṝn pūjayeta rahogataḥ.

हन्तॄणां चाहतानां च यत् कुर्युर् अपराधिनः। क्रोशेद् बाहुं प्रगृह्यापि चिकीर्षञ् जनसंग्रहम्।

hantṝṇāṃ cāhatānāṃ ca yat kuryur aparādhinaḥ. krośed bāhuṃ pragṛhyāpi cikīrṣañ janasaṃgraham.

एवं सर्वास्व् अवस्थासु सान्त्वपूर्वं समाचरन्। प्रियो भवति भूतानां धर्मज्ञो वीतभीर् नृपः।

evaṃ sarvāsv avasthāsu sāntvapūrvaṃ samācaran. priyo bhavati bhūtānāṃ dharmajño vītabhīr nṛpaḥ.

विश्वासं चात्र गच्छन्ति सर्वभूतानि भारत। विश्वस्तः शक्यते भोक्तुं यथाकामम् उपस्थितः।

viśvāsaṃ cātra gacchanti sarvabhūtāni bhārata. viśvastaḥ śakyate bhoktuṃ yathākāmam upasthitaḥ.

तस्माद् विश्वासयेद् राजा सर्वभूतान्य् अमायया। सर्वतः परिरक्षेच् च यो महीं भोक्तुम् इच्छति।

tasmād viśvāsayed rājā sarvabhūtāny amāyayā. sarvataḥ parirakṣec ca yo mahīṃ bhoktum icchati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...