महाभारत 12.101 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 101→

[mh-12-101] • 47 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। यथा जयार्थिनः सेनां नयन्ति भरतर्षभ। ईषद् धर्मं प्रपीड्यापि तन् मे ब्रूहि पितामह।

yudhiṣṭhira uvāca. yathā jayārthinaḥ senāṃ nayanti bharatarṣabha. īṣad dharmaṃ prapīḍyāpi tan me brūhi pitāmaha.

भीष्म उवाच। सत्येन हि स्थिता धर्मा उपपत्त्या तथापरे। साध्वाचारतया के चित् तथैवौपयिका अपि। उपायधर्मान् वक्ष्यामि सिद्धार्थान् अर्थधर्मयोः।

bhīṣma uvāca. satyena hi sthitā dharmā upapattyā tathāpare. sādhvācāratayā ke cit tathaivaupayikā api. upāyadharmān vakṣyāmi siddhārthān arthadharmayoḥ.

निर्मर्यादा दस्यवस् तु भवन्ति परिपन्थिनः। तेषां प्रतिविघातार्थं प्रवक्ष्याम्य् अथ नैगमम्। कार्याणां संप्रसिद्ध्यर्थं तान् उपायान् निबोध मे।

nirmaryādā dasyavas tu bhavanti paripanthinaḥ. teṣāṃ prativighātārthaṃ pravakṣyāmy atha naigamam. kāryāṇāṃ saṃprasiddhyarthaṃ tān upāyān nibodha me.

उभे प्रज्ञे वेदितव्ये ऋज्वी वक्रा च भारत। जानन् वक्रां न सेवेत प्रतिबाधेत चागताम्।

ubhe prajñe veditavye ṛjvī vakrā ca bhārata. jānan vakrāṃ na seveta pratibādheta cāgatām.

अमित्रा एव राजानं भेदेनोपचरन्त्य् उत। तां राजा निकृतिं जानन् यथामित्रान् प्रबाधते।

amitrā eva rājānaṃ bhedenopacaranty uta. tāṃ rājā nikṛtiṃ jānan yathāmitrān prabādhate.

गजानां पार्श्वचर्माणि गोवृषाजगराणि च। शल्यकङ्कटलोहानि तनुत्राणि मतानि च।

gajānāṃ pārśvacarmāṇi govṛṣājagarāṇi ca. śalyakaṅkaṭalohāni tanutrāṇi matāni ca.

शितपीतानि शस्त्राणि संनाहाः पीतलोहिताः। नानारञ्जनरक्ताः स्युः पताकाः केतवश् च ते।

śitapītāni śastrāṇi saṃnāhāḥ pītalohitāḥ. nānārañjanaraktāḥ syuḥ patākāḥ ketavaś ca te.

ऋष्टयस् तोमराः खड्गा निशिताश् च परश्वधाः। फलकान्य् अथ चर्माणि प्रतिकल्प्यान्य् अनेकशः। अभिनीतानि शस्त्राणि योधाश् च कृतनिश्रमाः।

ṛṣṭayas tomarāḥ khaḍgā niśitāś ca paraśvadhāḥ. phalakāny atha carmāṇi pratikalpyāny anekaśaḥ. abhinītāni śastrāṇi yodhāś ca kṛtaniśramāḥ.

चैत्र्यां वा मार्गशीर्ष्यां वा सेनायोगः प्रशस्यते। पक्वसस्या हि पृथिवी भवत्य् अम्बुमती तथा।

caitryāṃ vā mārgaśīrṣyāṃ vā senāyogaḥ praśasyate. pakvasasyā hi pṛthivī bhavaty ambumatī tathā.

नैवातिशीतो नात्युष्णः कालो भवति भारत। तस्मात् तदा योजयेत परेषां व्यसनेषु वा। एतेषु योगाः सेनायाः प्रशस्ताः परबाधने।

naivātiśīto nātyuṣṇaḥ kālo bhavati bhārata. tasmāt tadā yojayeta pareṣāṃ vyasaneṣu vā. eteṣu yogāḥ senāyāḥ praśastāḥ parabādhane.

जलवांस् तृणवान् मार्गः समो गम्यः प्रशस्यते। चारैर् हि विहिताभ्यासः कुशलैर् वनगोचरैः।

jalavāṃs tṛṇavān mārgaḥ samo gamyaḥ praśasyate. cārair hi vihitābhyāsaḥ kuśalair vanagocaraiḥ.

नव्यारण्यैर् न शक्येत गन्तुं मृगगणैर् इव। तस्मात् सर्वासु सेनासु योजयन्ति जयार्थिनः। अग्रतः पुरुषानीकं शक्तं भक्तं कुलोद्गतम्।

navyāraṇyair na śakyeta gantuṃ mṛgagaṇair iva. tasmāt sarvāsu senāsu yojayanti jayārthinaḥ. agrataḥ puruṣānīkaṃ śaktaṃ bhaktaṃ kulodgatam.

आवासस् तोयवान् दुर्गः पर्याकाशः प्रशस्यते। परेषाम् उपसर्पाणां प्रतिषेधस् तथा भवेत्।

āvāsas toyavān durgaḥ paryākāśaḥ praśasyate. pareṣām upasarpāṇāṃ pratiṣedhas tathā bhavet.

आकाशं तु वनाभ्याशे मन्यन्ते गुणवत्तरम्। बहुभिर् गुणजातैस् तु ये युद्धकुशला जनाः। उपन्यासो भवेत् तत्र बलानां नातिदूरतः।

ākāśaṃ tu vanābhyāśe manyante guṇavattaram. bahubhir guṇajātais tu ye yuddhakuśalā janāḥ. upanyāso bhavet tatra balānāṃ nātidūrataḥ.

उपन्यासो ऽपसर्पाणां पदातीनां च गूहनम्। अथ शत्रुप्रतीघातम् आपदर्थं परायणम्।

upanyāso 'pasarpāṇāṃ padātīnāṃ ca gūhanam. atha śatrupratīghātam āpadarthaṃ parāyaṇam.

सप्तर्षीन् पृष्ठतः कृत्वा युध्येरन्न् अचला इव। अनेन विधिना राजञ् जिगीषेतापि दुर्जयान्।

saptarṣīn pṛṣṭhataḥ kṛtvā yudhyerann acalā iva. anena vidhinā rājañ jigīṣetāpi durjayān.

यतो वायुर् यतः सूर्यो यतः शुक्रस् ततो जयः। पूर्वं पूर्वं ज्याय एषां संनिपाते युधिष्ठिर।

yato vāyur yataḥ sūryo yataḥ śukras tato jayaḥ. pūrvaṃ pūrvaṃ jyāya eṣāṃ saṃnipāte yudhiṣṭhira.

अकर्दमाम् अनुदकाम् अमर्यादाम् अलोष्टकाम्। अश्वभूमिं प्रशंसन्ति ये युद्धकुशला जनाः।

akardamām anudakām amaryādām aloṣṭakām. aśvabhūmiṃ praśaṃsanti ye yuddhakuśalā janāḥ.

समा निरुदकाकाशा रथभूमिः प्रशस्यते। नीचद्रुमा महाकक्षा सोदका हस्तियोधिनाम्।

samā nirudakākāśā rathabhūmiḥ praśasyate. nīcadrumā mahākakṣā sodakā hastiyodhinām.

बहुदुर्गा महावृक्षा वेत्रवेणुभिर् आस्तृता। पदातीनां क्षमा भूमिः पर्वतोपवनानि च।

bahudurgā mahāvṛkṣā vetraveṇubhir āstṛtā. padātīnāṃ kṣamā bhūmiḥ parvatopavanāni ca.

पदातिबहुला सेना दृढा भवति भारत। रथाश्वबहुला सेना सुदिनेषु प्रशस्यते।

padātibahulā senā dṛḍhā bhavati bhārata. rathāśvabahulā senā sudineṣu praśasyate.

पदातिनागबहुला प्रावृट्काले प्रशस्यते। गुणान् एतान् प्रसंख्याय देशकालौ प्रयोजयेत्।

padātināgabahulā prāvṛṭkāle praśasyate. guṇān etān prasaṃkhyāya deśakālau prayojayet.

एवं संचिन्त्य यो याति तिथिनक्षत्रपूजितः। विजयं लभते नित्यं सेनां सम्यक् प्रयोजयन्।

evaṃ saṃcintya yo yāti tithinakṣatrapūjitaḥ. vijayaṃ labhate nityaṃ senāṃ samyak prayojayan.

प्रसुप्तांस् तृषिताञ् श्रान्तान् प्रकीर्णान् नाभिघातयेत्। मोक्षे प्रयाणे चलने पानभोजनकालयोः।

prasuptāṃs tṛṣitāñ śrāntān prakīrṇān nābhighātayet. mokṣe prayāṇe calane pānabhojanakālayoḥ.

अतिक्षिप्तान् व्यतिक्षिप्तान् विहतान् प्रतनूकृतान्। सुविस्रम्भान् कृतारम्भान् उपन्यासप्रतापितान्। बहिश्चरान् उपन्यासान् कृत्वा वेश्मानुसारिणः।

atikṣiptān vyatikṣiptān vihatān pratanūkṛtān. suvisrambhān kṛtārambhān upanyāsapratāpitān. bahiścarān upanyāsān kṛtvā veśmānusāriṇaḥ.

पारंपर्यागते द्वारे ये के चिद् अनुवर्तिनः। परिचर्यावरोद्धारो ये च के चन वल्गिनः।

pāraṃparyāgate dvāre ye ke cid anuvartinaḥ. paricaryāvaroddhāro ye ca ke cana valginaḥ.

अनीकं ये प्रभिन्दन्ति भिन्नं ये स्थगयन्ति च। समानाशनपानास् ते कार्या द्विगुणवेतनाः। जातिगोत्रं च विज्ञाय कर्म चानुत्तमं शुभम्। समानदेहरक्षार्थे कार्या द्विगुणवेतनाः। त्रिगुणं चतुर्गुणं चैव वेतनं तेषु कारयेत्।

anīkaṃ ye prabhindanti bhinnaṃ ye sthagayanti ca. samānāśanapānās te kāryā dviguṇavetanāḥ. jātigotraṃ ca vijñāya karma cānuttamaṃ śubham. samānadeharakṣārthe kāryā dviguṇavetanāḥ. triguṇaṃ caturguṇaṃ caiva vetanaṃ teṣu kārayet.

दशाधिपतयः कार्याः शताधिपतयस् तथा। तेषां सहस्राधिपतिं कुर्याच् छूरम् अतन्द्रितम्।

daśādhipatayaḥ kāryāḥ śatādhipatayas tathā. teṣāṃ sahasrādhipatiṃ kuryāc chūram atandritam.

यथामुख्यं संनिपात्य वक्तव्याः स्म शपामहे। यथा जयार्थं संग्रामे न जह्याम परस्परम्।

yathāmukhyaṃ saṃnipātya vaktavyāḥ sma śapāmahe. yathā jayārthaṃ saṃgrāme na jahyāma parasparam.

इहैव ते निवर्तन्तां ये नः के चन भीरवः। न घातयेयुः प्रदरं कुर्वाणास् तुमुले सति। न संनिपाते प्रदरं वधं वा कुर्युर् ईदृशाः।

ihaiva te nivartantāṃ ye naḥ ke cana bhīravaḥ. na ghātayeyuḥ pradaraṃ kurvāṇās tumule sati. na saṃnipāte pradaraṃ vadhaṃ vā kuryur īdṛśāḥ.

आत्मानं च स्वपक्षं च पलायन् हन्ति संयुगे। द्रव्यनाशो वधो ऽकीर्तिर् अयशश् च पलायने।

ātmānaṃ ca svapakṣaṃ ca palāyan hanti saṃyuge. dravyanāśo vadho 'kīrtir ayaśaś ca palāyane.

अमनोज्ञासुखा वाचः पुरुषस्य पलायतः। प्रतिस्पन्दौष्ठदन्तस्य न्यस्तसर्वायुधस्य च।

amanojñāsukhā vācaḥ puruṣasya palāyataḥ. pratispandauṣṭhadantasya nyastasarvāyudhasya ca.

हित्वा पलायमानस्य सहायान् प्राणसंशये। अमित्रैर् अनुबद्धस्य द्विषताम् अस्तु नस् तथा।

hitvā palāyamānasya sahāyān prāṇasaṃśaye. amitrair anubaddhasya dviṣatām astu nas tathā.

मनुष्यापसदा ह्य् एते ये भवन्ति पराङ्मुखाः। राशिवर्धनमात्रास् ते नैव ते प्रेत्य नो इह।

manuṣyāpasadā hy ete ye bhavanti parāṅmukhāḥ. rāśivardhanamātrās te naiva te pretya no iha.

अमित्रा हृष्टमनसः प्रत्युद्यान्ति पलायिनम्। जयिनं सुहृदस् तात वन्दनैर् मङ्गलेन च।

amitrā hṛṣṭamanasaḥ pratyudyānti palāyinam. jayinaṃ suhṛdas tāta vandanair maṅgalena ca.

यस्य स्म व्यसने राजन्न् अनुमोदन्ति शत्रवः। तद् असह्यतरं दुःखम् अहं मन्ये वधाद् अपि।

yasya sma vyasane rājann anumodanti śatravaḥ. tad asahyataraṃ duḥkham ahaṃ manye vadhād api.

श्रियं जानीत धर्मस्य मूलं सर्वसुखस्य च। सा भीरूणां परान् याति शूरस् ताम् अधिगच्छति।

śriyaṃ jānīta dharmasya mūlaṃ sarvasukhasya ca. sā bhīrūṇāṃ parān yāti śūras tām adhigacchati.

ते वयं स्वर्गम् इच्छन्तः संग्रामे त्यक्तजीविताः। जयन्तो वध्यमाना वा प्राप्तुम् अर्हाम सद्गतिम्।

te vayaṃ svargam icchantaḥ saṃgrāme tyaktajīvitāḥ. jayanto vadhyamānā vā prāptum arhāma sadgatim.

एवं संशप्तशपथाः समभित्यक्तजीविताः। अमित्रवाहिनीं वीराः संप्रगाहन्त्य् अभीरवः।

evaṃ saṃśaptaśapathāḥ samabhityaktajīvitāḥ. amitravāhinīṃ vīrāḥ saṃpragāhanty abhīravaḥ.

अग्रतः पुरुषानीकम् असिचर्मवतां भवेत्। पृष्ठतः शकटानीकं कलत्रं मध्यतस् तथा।

agrataḥ puruṣānīkam asicarmavatāṃ bhavet. pṛṣṭhataḥ śakaṭānīkaṃ kalatraṃ madhyatas tathā.

परेषां प्रतिघातार्थं पदातीनां च गूहनम्। अपि ह्य् अस्मिन् परे गृद्धा भवेयुर् ये पुरोगमाः।

pareṣāṃ pratighātārthaṃ padātīnāṃ ca gūhanam. api hy asmin pare gṛddhā bhaveyur ye purogamāḥ.

ये पुरस्ताद् अभिमताः सत्त्ववन्तो मनस्विनः। ते पूर्वम् अभिवर्तेरंस् तान् अन्वग् इतरे जनाः।

ye purastād abhimatāḥ sattvavanto manasvinaḥ. te pūrvam abhivarteraṃs tān anvag itare janāḥ.

अपि चोद्धर्षणं कार्यं भीरूणाम् अपि यत्नतः। स्कन्धदर्शनमात्रं तु तिष्ठेयुर् वा समीपतः।

api coddharṣaṇaṃ kāryaṃ bhīrūṇām api yatnataḥ. skandhadarśanamātraṃ tu tiṣṭheyur vā samīpataḥ.

संहतान् योधयेद् अल्पान् कामं विस्तारयेद् बहून्। सूचीमुखम् अनीकं स्याद् अल्पानां बहुभिः सह।

saṃhatān yodhayed alpān kāmaṃ vistārayed bahūn. sūcīmukham anīkaṃ syād alpānāṃ bahubhiḥ saha.

संप्रयुद्धे प्रहृष्टे वा सत्यं वा यदि वानृतम्। प्रगृह्य बाहून् क्रोशेत भग्ना भग्नाः परा इति।

saṃprayuddhe prahṛṣṭe vā satyaṃ vā yadi vānṛtam. pragṛhya bāhūn krośeta bhagnā bhagnāḥ parā iti.

आगतं नो मित्रबलं प्रहरध्वम् अभीतवत्। शब्दवन्तो ऽनुधावेयुः कुर्वन्तो भैरवं रवम्।

āgataṃ no mitrabalaṃ praharadhvam abhītavat. śabdavanto 'nudhāveyuḥ kurvanto bhairavaṃ ravam.

क्ष्वेडाः किलकिलाः शङ्खाः क्रकचा गोविषाणिकान्। भेरीमृदङ्गपणवान् नादयेयुश् च कुञ्जरान्।

kṣveḍāḥ kilakilāḥ śaṅkhāḥ krakacā goviṣāṇikān. bherīmṛdaṅgapaṇavān nādayeyuś ca kuñjarān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents