महाभारत 11.8 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←स्त्री पर्व→

←अध्याय 8→

[mh-11-8] • 48 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। विदुरस्य तु तद् वाक्यं निशम्य कुरुसत्तमः। पुत्रशोकाभिसंतप्तः पपात भुवि मूर्छितः।

vaiśaṃpāyana uvāca. vidurasya tu tad vākyaṃ niśamya kurusattamaḥ. putraśokābhisaṃtaptaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ.

तं तथा पतितं भूमौ निःसंज्ञं प्रेक्ष्य बान्धवाः। कृष्णद्वैपायनश् चैव क्षत्ता च विदुरस् तथा।

taṃ tathā patitaṃ bhūmau niḥsaṃjñaṃ prekṣya bāndhavāḥ. kṛṣṇadvaipāyanaś caiva kṣattā ca viduras tathā.

संजयः सुहृदश् चान्ये द्वाःस्था ये चास्य संमताः। जलेन सुखशीतेन तालवृन्तैश् च भारत।

saṃjayaḥ suhṛdaś cānye dvāḥsthā ye cāsya saṃmatāḥ. jalena sukhaśītena tālavṛntaiś ca bhārata.

पस्पृशुश् च करैर् गात्रं वीजमानाश् च यत्नतः। अन्वासन् सुचिरं कालं धृतराष्ट्रं तथागतम्।

paspṛśuś ca karair gātraṃ vījamānāś ca yatnataḥ. anvāsan suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭraṃ tathāgatam.

अथ दीर्घस्य कालस्य लब्धसंज्ञो महीपतिः। विललाप चिरं कालं पुत्राधिभिर् अभिप्लुतः।

atha dīrghasya kālasya labdhasaṃjño mahīpatiḥ. vilalāpa ciraṃ kālaṃ putrādhibhir abhiplutaḥ.

धिग् अस्तु खलु मानुष्यं मानुष्ये च परिग्रहम्। यतोमूलानि दुःखानि संभवन्ति मुहुर् मुहुः।

dhig astu khalu mānuṣyaṃ mānuṣye ca parigraham. yatomūlāni duḥkhāni saṃbhavanti muhur muhuḥ.

पुत्रनाशे ऽर्थनाशे च ज्ञातिसंबन्धिनाम् अपि। प्राप्यते सुमहद् दुःखं विषाग्निप्रतिमं विभो।

putranāśe 'rthanāśe ca jñātisaṃbandhinām api. prāpyate sumahad duḥkhaṃ viṣāgnipratimaṃ vibho.

येन दह्यन्ति गात्राणि येन प्रज्ञा विनश्यति। येनाभिभूतः पुरुषो मरणं बहु मन्यते।

yena dahyanti gātrāṇi yena prajñā vinaśyati. yenābhibhūtaḥ puruṣo maraṇaṃ bahu manyate.

तद् इदं व्यसनं प्राप्तं मया भाग्यविपर्ययात्। तस्यान्तं नाधिगच्छामि ऋते प्राणविपर्ययात्। तच् चैवाहं करिष्यामि अद्यैव द्विजसत्तम।

tad idaṃ vyasanaṃ prāptaṃ mayā bhāgyaviparyayāt. tasyāntaṃ nādhigacchāmi ṛte prāṇaviparyayāt. tac caivāhaṃ kariṣyāmi adyaiva dvijasattama.

इत्य् उक्त्वा तु महात्मानं पितरं ब्रह्मवित्तमम्। धृतराष्ट्रो ऽभवन् मूढः शोकं च परमं गतः। अभूच् च तूष्णीं राजासौ ध्यायमानो महीपते।

ity uktvā tu mahātmānaṃ pitaraṃ brahmavittamam. dhṛtarāṣṭro 'bhavan mūḍhaḥ śokaṃ ca paramaṃ gataḥ. abhūc ca tūṣṇīṃ rājāsau dhyāyamāno mahīpate.

तस्य तद् वचनं श्रुत्वा कृष्णद्वैपायनः प्रभुः। पुत्रशोकाभिसंतप्तं पुत्रं वचनम् अब्रवीत्।

tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ. putraśokābhisaṃtaptaṃ putraṃ vacanam abravīt.

धृतराष्ट्र महाबाहो यत् त्वां वक्ष्यामि तच् छृणु। श्रुतवान् असि मेधावी धर्मार्थकुशलस् तथा।

dhṛtarāṣṭra mahābāho yat tvāṃ vakṣyāmi tac chṛṇu. śrutavān asi medhāvī dharmārthakuśalas tathā.

न ते ऽस्त्य् अविदितं किं चिद् वेदितव्यं परंतप। अनित्यतां हि मर्त्यानां विजानासि न संशयः।

na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid veditavyaṃ paraṃtapa. anityatāṃ hi martyānāṃ vijānāsi na saṃśayaḥ.

अध्रुवे जीवलोके च स्थाने वाशाश्वते सति। जीविते मरणान्ते च कस्माच् छोचसि भारत।

adhruve jīvaloke ca sthāne vāśāśvate sati. jīvite maraṇānte ca kasmāc chocasi bhārata.

प्रत्यक्षं तव राजेन्द्र वैरस्यास्य समुद्भवः। पुत्रं ते कारणं कृत्वा कालयोगेन कारितः।

pratyakṣaṃ tava rājendra vairasyāsya samudbhavaḥ. putraṃ te kāraṇaṃ kṛtvā kālayogena kāritaḥ.

अवश्यं भवितव्ये च कुरूणां वैशसे नृप। कस्माच् छोचसि ताञ् शूरान् गतान् परमिकां गतिम्।

avaśyaṃ bhavitavye ca kurūṇāṃ vaiśase nṛpa. kasmāc chocasi tāñ śūrān gatān paramikāṃ gatim.

जानता च महाबाहो विदुरेण महात्मना। यतितं सर्वयत्नेन शमं प्रति जनेश्वर।

jānatā ca mahābāho vidureṇa mahātmanā. yatitaṃ sarvayatnena śamaṃ prati janeśvara.

न च दैवकृतो मार्गः शक्यो भूतेन केन चित्। घटतापि चिरं कालं नियन्तुम् इति मे मतिः।

na ca daivakṛto mārgaḥ śakyo bhūtena kena cit. ghaṭatāpi ciraṃ kālaṃ niyantum iti me matiḥ.

देवतानां हि यत् कार्यं मया प्रत्यक्षतः श्रुतम्। तत् ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि कथं स्थैर्यं भवेत् तव।

devatānāṃ hi yat kāryaṃ mayā pratyakṣataḥ śrutam. tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi kathaṃ sthairyaṃ bhavet tava.

पुराहं त्वरितो यातः सभाम् ऐन्द्रीं जितक्लमः। अपश्यं तत्र च तदा समवेतान् दिवौकसः। नारदप्रमुखांश् चापि सर्वान् देवऋषींस् तथा।

purāhaṃ tvarito yātaḥ sabhām aindrīṃ jitaklamaḥ. apaśyaṃ tatra ca tadā samavetān divaukasaḥ. nāradapramukhāṃś cāpi sarvān devaṛṣīṃs tathā.

तत्र चापि मया दृष्टा पृथिवी पृथिवीपते। कार्यार्थम् उपसंप्राप्ता देवतानां समीपतः।

tatra cāpi mayā dṛṣṭā pṛthivī pṛthivīpate. kāryārtham upasaṃprāptā devatānāṃ samīpataḥ.

उपगम्य तदा धात्री देवान् आह समागतान्। यत् कार्यं मम युष्माभिर् ब्रह्मणः सदने तदा। प्रतिज्ञातं महाभागास् तच् छीघ्रं संविधीयताम्।

upagamya tadā dhātrī devān āha samāgatān. yat kāryaṃ mama yuṣmābhir brahmaṇaḥ sadane tadā. pratijñātaṃ mahābhāgās tac chīghraṃ saṃvidhīyatām.

तस्यास् तद् वचनं श्रुत्वा विष्णुर् लोकनमस्कृतः। उवाच प्रहसन् वाक्यं पृथिवीं देवसंसदि।

tasyās tad vacanaṃ śrutvā viṣṇur lokanamaskṛtaḥ. uvāca prahasan vākyaṃ pṛthivīṃ devasaṃsadi.

धृतराष्ट्रस्य पुत्राणां यस् तु ज्येष्ठः शतस्य वै। दुर्योधन इति ख्यातः स ते कार्यं करिष्यति। तं च प्राप्य महीपालं कृतकृत्या भविष्यसि।

dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ yas tu jyeṣṭhaḥ śatasya vai. duryodhana iti khyātaḥ sa te kāryaṃ kariṣyati. taṃ ca prāpya mahīpālaṃ kṛtakṛtyā bhaviṣyasi.

तस्यार्थे पृथिवीपालाः कुरुक्षेत्रे समागताः। अन्योन्यं घातयिष्यन्ति दृढैः शस्त्रैः प्रहारिणः।

tasyārthe pṛthivīpālāḥ kurukṣetre samāgatāḥ. anyonyaṃ ghātayiṣyanti dṛḍhaiḥ śastraiḥ prahāriṇaḥ.

ततस् ते भविता देवि भारस्य युधि नाशनम्। गच्छ शीघ्रं स्वकं स्थानं लोकान् धारय शोभने।

tatas te bhavitā devi bhārasya yudhi nāśanam. gaccha śīghraṃ svakaṃ sthānaṃ lokān dhāraya śobhane.

स एष ते सुतो राजंल् लोकसंहारकारणात्। कलेर् अंशः समुत्पन्नो गान्धार्या जठरे नृप।

sa eṣa te suto rājaṃl lokasaṃhārakāraṇāt. kaler aṃśaḥ samutpanno gāndhāryā jaṭhare nṛpa.

अमर्षी चपलश् चापि क्रोधनो दुष्प्रसाधनः। दैवयोगात् समुत्पन्ना भ्रातरश् चास्य तादृशाः।

amarṣī capalaś cāpi krodhano duṣprasādhanaḥ. daivayogāt samutpannā bhrātaraś cāsya tādṛśāḥ.

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयम् उदीरयेत्। शकुनिर् मातुलश् चैव कर्णश् च परमः सखा। समुत्पन्ना विनाशार्थं पृथिव्यां सहिता नृपाः। यादृशो जायते राजा तादृशो ऽस्य जनो भवेत्। अधर्मो धर्मतां याति स्वामी चेद् धार्मिको भवेत्। स्वामिनो गुणदोषाभ्यां भृत्याः स्युर् नात्र संशयः। दुष्टं राजानम् आसाद्य गतास् ते तनया नृप। एतम् अर्थं महाबाहो नारदो वेद तत्त्वतः।

nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam. devīṃ sarasvatīṃ vyāsaṃ tato jayam udīrayet. śakunir mātulaś caiva karṇaś ca paramaḥ sakhā. samutpannā vināśārthaṃ pṛthivyāṃ sahitā nṛpāḥ. yādṛśo jāyate rājā tādṛśo 'sya jano bhavet. adharmo dharmatāṃ yāti svāmī ced dhārmiko bhavet. svāmino guṇadoṣābhyāṃ bhṛtyāḥ syur nātra saṃśayaḥ. duṣṭaṃ rājānam āsādya gatās te tanayā nṛpa. etam arthaṃ mahābāho nārado veda tattvataḥ.

आत्मापराधात् पुत्रास् ते विनष्टाः पृथिवीपते। मा ताञ् शोचस्व राजेन्द्र न हि शोके ऽस्ति कारणम्।

ātmāparādhāt putrās te vinaṣṭāḥ pṛthivīpate. mā tāñ śocasva rājendra na hi śoke 'sti kāraṇam.

न हि ते पाण्डवाः स्वल्पम् अपराध्यन्ति भारत। पुत्रास् तव दुरात्मानो यैर् इयं घातिता मही।

na hi te pāṇḍavāḥ svalpam aparādhyanti bhārata. putrās tava durātmāno yair iyaṃ ghātitā mahī.

नारदेन च भद्रं ते पूर्वम् एव न संशयः। युधिष्ठिरस्य समितौ राजसूये निवेदितम्।

nāradena ca bhadraṃ te pūrvam eva na saṃśayaḥ. yudhiṣṭhirasya samitau rājasūye niveditam.

पाण्डवाः कौरवाश् चैव समासाद्य परस्परम्। न भविष्यन्ति कौन्तेय यत् ते कृत्यं तद् आचर।

pāṇḍavāḥ kauravāś caiva samāsādya parasparam. na bhaviṣyanti kaunteya yat te kṛtyaṃ tad ācara.

नारदस्य वचः श्रुत्वा तदाशोचन्त पाण्डवाः। एतत् ते सर्वम् आख्यातं देवगुह्यं सनातनम्।

nāradasya vacaḥ śrutvā tadāśocanta pāṇḍavāḥ. etat te sarvam ākhyātaṃ devaguhyaṃ sanātanam.

कथं ते शोकनाशः स्यात् प्राणेषु च दया प्रभो। स्नेहश् च पाण्डुपुत्रेषु ज्ञात्वा दैवकृतं विधिम्।

kathaṃ te śokanāśaḥ syāt prāṇeṣu ca dayā prabho. snehaś ca pāṇḍuputreṣu jñātvā daivakṛtaṃ vidhim.

एष चार्थो महाबाहो पूर्वम् एव मया श्रुतः। कथितो धर्मराजस्य राजसूये क्रतूत्तमे।

eṣa cārtho mahābāho pūrvam eva mayā śrutaḥ. kathito dharmarājasya rājasūye kratūttame.

यतितं धर्मपुत्रेण मया गुह्ये निवेदिते। अविग्रहे कौरवाणां दैवं तु बलवत्तरम्।

yatitaṃ dharmaputreṇa mayā guhye nivedite. avigrahe kauravāṇāṃ daivaṃ tu balavattaram.

अनतिक्रमणीयो हि विधी राजन् कथं चन। कृतान्तस्य हि भूतेन स्थावरेण त्रसेन च।

anatikramaṇīyo hi vidhī rājan kathaṃ cana. kṛtāntasya hi bhūtena sthāvareṇa trasena ca.

भवान् कर्मपरो यत्र बुद्धिश्रेष्ठश् च भारत। मुह्यते प्राणिनां ज्ञात्वा गतिं चागतिम् एव च।

bhavān karmaparo yatra buddhiśreṣṭhaś ca bhārata. muhyate prāṇināṃ jñātvā gatiṃ cāgatim eva ca.

त्वां तु शोकेन संतप्तं मुह्यमानं मुहुर् मुहुः। ज्ञात्वा युधिष्ठिरो राजा प्राणान् अपि परित्यजेत्।

tvāṃ tu śokena saṃtaptaṃ muhyamānaṃ muhur muhuḥ. jñātvā yudhiṣṭhiro rājā prāṇān api parityajet.

कृपालुर् नित्यशो वीरस् तिर्यग्योनिगतेष्व् अपि। स कथं त्वयि राजेन्द्र कृपां वै न करिष्यति।

kṛpālur nityaśo vīras tiryagyonigateṣv api. sa kathaṃ tvayi rājendra kṛpāṃ vai na kariṣyati.

मम चैव नियोगेन विधेश् चाप्य् अनिवर्तनात्। पाण्डवानां च कारुण्यात् प्राणान् धारय भारत।

mama caiva niyogena vidheś cāpy anivartanāt. pāṇḍavānāṃ ca kāruṇyāt prāṇān dhāraya bhārata.

एवं ते वर्तमानस्य लोके कीर्तिर् भविष्यति। धर्मश् च सुमहांस् तात तप्तं स्याच् च तपश् चिरात्।

evaṃ te vartamānasya loke kīrtir bhaviṣyati. dharmaś ca sumahāṃs tāta taptaṃ syāc ca tapaś cirāt.

पुत्रशोकसमुत्पन्नं हुताशं ज्वलितं यथा। प्रज्ञाम्भसा महाराज निर्वापय सदा सदा।

putraśokasamutpannaṃ hutāśaṃ jvalitaṃ yathā. prajñāmbhasā mahārāja nirvāpaya sadā sadā.

एतच् छ्रुत्वा तु वचनं व्यासस्यामिततेजसः। मुहूर्तं समनुध्याय धृतराष्ट्रो ऽभ्यभाषत।

etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsasyāmitatejasaḥ. muhūrtaṃ samanudhyāya dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata.

महता शोकजालेन प्रणुन्नो ऽस्मि द्विजोत्तम। नात्मानम् अवबुध्यामि मुह्यमानो मुहुर् मुहुः।

mahatā śokajālena praṇunno 'smi dvijottama. nātmānam avabudhyāmi muhyamāno muhur muhuḥ.

इदं तु वचनं श्रुत्वा तव दैवनियोगजम्। धारयिष्याम्य् अहं प्राणान् यतिष्ये च नशोचितुम्।

idaṃ tu vacanaṃ śrutvā tava daivaniyogajam. dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān yatiṣye ca naśocitum.

एतच् छ्रुत्वा तु वचनं व्यासः सत्यवतीसुतः। धृतराष्ट्रस्य राजेन्द्र तत्रैवान्तरधीयत।

etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsaḥ satyavatīsutaḥ. dhṛtarāṣṭrasya rājendra tatraivāntaradhīyata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...