महाभारत 11.16 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←स्त्री पर्व→

←अध्याय 16→

[mh-11-16] • 59 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्त्वा तु गान्धारी कुरूणाम् आविकर्तनम्। अपश्यत् तत्र तिष्ठन्ती सर्वं दिव्येन चक्षुषा।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktvā tu gāndhārī kurūṇām āvikartanam. apaśyat tatra tiṣṭhantī sarvaṃ divyena cakṣuṣā.

पतिव्रता महाभागा समानव्रतचारिणी। उग्रेण तपसा युक्ता सततं सत्यवादिनी।

pativratā mahābhāgā samānavratacāriṇī. ugreṇa tapasā yuktā satataṃ satyavādinī.

वरदानेन कृष्णस्य महर्षेः पुण्यकर्मणः। दिव्यज्ञानबलोपेता विविधं पर्यदेवयत्।

varadānena kṛṣṇasya maharṣeḥ puṇyakarmaṇaḥ. divyajñānabalopetā vividhaṃ paryadevayat.

ददर्श सा बुद्धिमती दूराद् अपि यथान्तिके। रणाजिरं नृवीराणाम् अद्भुतं लोमहर्षणम्।

dadarśa sā buddhimatī dūrād api yathāntike. raṇājiraṃ nṛvīrāṇām adbhutaṃ lomaharṣaṇam.

अस्थिकेशपरिस्तीर्णं शोणितौघपरिप्लुतम्। शरीरैर् बहुसाहस्रैर् विनिकीर्णं समन्ततः।

asthikeśaparistīrṇaṃ śoṇitaughapariplutam. śarīrair bahusāhasrair vinikīrṇaṃ samantataḥ.

गजाश्वरथयोधानाम् आवृतं रुधिराविलैः। शरीरैर् अशिरस्कैश् च विदेहैश् च शिरोगणैः।

gajāśvarathayodhānām āvṛtaṃ rudhirāvilaiḥ. śarīrair aśiraskaiś ca videhaiś ca śirogaṇaiḥ.

गजाश्वनरवीराणां निःसत्त्वैर् अभिसंवृतम्। सृगालबडकाकोलकङ्ककाकनिषेवितम्।

gajāśvanaravīrāṇāṃ niḥsattvair abhisaṃvṛtam. sṛgālabaḍakākolakaṅkakākaniṣevitam.

रक्षसां पुरुषादानां मोदनं कुरराकुलम्। अशिवाभिः शिवाभिश् च नादितं गृध्रसेवितम्।

rakṣasāṃ puruṣādānāṃ modanaṃ kurarākulam. aśivābhiḥ śivābhiś ca nāditaṃ gṛdhrasevitam.

ततो व्यासाभ्यनुज्ञातो धृतराष्ट्रो महीपतिः। पाण्डुपुत्राश् च ते सर्वे युधिष्ठिरपुरोगमाः।

tato vyāsābhyanujñāto dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ. pāṇḍuputrāś ca te sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ.

वासुदेवं पुरस्कृत्य हतबन्धुं च पार्थिवम्। कुरुस्त्रियः समासाद्य जग्मुर् आयोधनं प्रति।

vāsudevaṃ puraskṛtya hatabandhuṃ ca pārthivam. kurustriyaḥ samāsādya jagmur āyodhanaṃ prati.

समासाद्य कुरुक्षेत्रं ताः स्त्रियो निहतेश्वराः। अपश्यन्त हतांस् तत्र पुत्रान् भ्रातॄन् पितॄन् पतीन्।

samāsādya kurukṣetraṃ tāḥ striyo nihateśvarāḥ. apaśyanta hatāṃs tatra putrān bhrātṝn pitṝn patīn.

क्रव्यादैर् भक्ष्यमाणान् वै गोमायुबडवायसैः। भूतैः पिशाचै रक्षोभिर् विविधैश् च निशाचरैः।

kravyādair bhakṣyamāṇān vai gomāyubaḍavāyasaiḥ. bhūtaiḥ piśācai rakṣobhir vividhaiś ca niśācaraiḥ.

रुद्राक्रीडनिभं दृष्ट्वा तदा विशसनं स्त्रियः। महार्हेभ्यो ऽथ यानेभ्यो विक्रोशन्त्यो निपेतिरे।

rudrākrīḍanibhaṃ dṛṣṭvā tadā viśasanaṃ striyaḥ. mahārhebhyo 'tha yānebhyo vikrośantyo nipetire.

अदृष्टपूर्वं पश्यन्त्यो दुःखार्ता भरतस्त्रियः। शरीरेष्व् अस्खलन्न् अन्या न्यपतंश् चापरा भुवि।

adṛṣṭapūrvaṃ paśyantyo duḥkhārtā bharatastriyaḥ. śarīreṣv askhalann anyā nyapataṃś cāparā bhuvi.

श्रान्तानां चाप्य् अनाथानां नासीत् का चन चेतना। पाञ्चालकुरुयोषाणां कृपणं तद् अभून् महत्।

śrāntānāṃ cāpy anāthānāṃ nāsīt kā cana cetanā. pāñcālakuruyoṣāṇāṃ kṛpaṇaṃ tad abhūn mahat.

दुःखोपहतचित्ताभिः समन्ताद् अनुनादितम्। दृष्ट्वायोधनम् अत्युग्रं धर्मज्ञा सुबलात्मजा।

duḥkhopahatacittābhiḥ samantād anunāditam. dṛṣṭvāyodhanam atyugraṃ dharmajñā subalātmajā.

ततः सा पुण्डरीकाक्षम् आमन्त्र्य पुरुषोत्तमम्। कुरूणां वैशसं दृष्ट्वा दुःखाद् वचनम् अब्रवीत्।

tataḥ sā puṇḍarīkākṣam āmantrya puruṣottamam. kurūṇāṃ vaiśasaṃ dṛṣṭvā duḥkhād vacanam abravīt.

पश्यैताः पुण्डरीकाक्ष स्नुषा मे निहतेश्वराः। प्रकीर्णकेशाः क्रोशन्तीः कुररीर् इव माधव।

paśyaitāḥ puṇḍarīkākṣa snuṣā me nihateśvarāḥ. prakīrṇakeśāḥ krośantīḥ kurarīr iva mādhava.

अमूस् त्व् अभिसमागम्य स्मरन्त्यो भरतर्षभान्। पृथग् एवाभ्यधावन्त पुत्रान् भ्रातॄन् पितॄन् पतीन्।

amūs tv abhisamāgamya smarantyo bharatarṣabhān. pṛthag evābhyadhāvanta putrān bhrātṝn pitṝn patīn.

वीरसूभिर् महाबाहो हतपुत्राभिर् आवृतम्। क्व चिच् च वीरपत्नीभिर् हतवीराभिर् आकुलम्।

vīrasūbhir mahābāho hataputrābhir āvṛtam. kva cic ca vīrapatnībhir hatavīrābhir ākulam.

शोभितं पुरुषव्याघ्रैर् भीष्मकर्णाभिमन्युभिः। द्रोणद्रुपदशल्यैश् च ज्वलद्भिर् इव पावकैः।

śobhitaṃ puruṣavyāghrair bhīṣmakarṇābhimanyubhiḥ. droṇadrupadaśalyaiś ca jvaladbhir iva pāvakaiḥ.

काञ्चनैः कवचैर् निष्कैर् मणिभिश् च महात्मनाम्। अङ्गदैर् हस्तकेयूरैः स्रग्भिश् च समलंकृतम्।

kāñcanaiḥ kavacair niṣkair maṇibhiś ca mahātmanām. aṅgadair hastakeyūraiḥ sragbhiś ca samalaṃkṛtam.

वीरबाहुविसृष्टाभिः शक्तिभिः परिघैर् अपि। खड्गैश् च विमलैस् तीक्ष्णैः सशरैश् च शरासनैः।

vīrabāhuvisṛṣṭābhiḥ śaktibhiḥ parighair api. khaḍgaiś ca vimalais tīkṣṇaiḥ saśaraiś ca śarāsanaiḥ.

क्रव्यादसंघैर् मुदितैस् तिष्ठद्भिः सहितैः क्व चित्। क्व चिद् आक्रीडमानैश् च शयानैर् अपरैः क्व चित्।

kravyādasaṃghair muditais tiṣṭhadbhiḥ sahitaiḥ kva cit. kva cid ākrīḍamānaiś ca śayānair aparaiḥ kva cit.

एतद् एवंविधं वीर संपश्यायोधनं विभो। त्वया तु साधितं कर्म पुष्कराक्ष महाद्युते। पश्यमाना च दह्यामि शोकेनाहं जनार्दन।

etad evaṃvidhaṃ vīra saṃpaśyāyodhanaṃ vibho. tvayā tu sādhitaṃ karma puṣkarākṣa mahādyute. paśyamānā ca dahyāmi śokenāhaṃ janārdana.

पाञ्चालानां कुरूणां च विनाशं मधुसूदन। पञ्चानाम् इव भूतानां नाहं वधम् अचिन्तयम्।

pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca vināśaṃ madhusūdana. pañcānām iva bhūtānāṃ nāhaṃ vadham acintayam.

तान् सुपर्णाश् च गृध्राश् च निष्कर्षन्त्य् असृगुक्षितान्। निगृह्य कवचेषूग्रा भक्षयन्ति सहस्रशः।

tān suparṇāś ca gṛdhrāś ca niṣkarṣanty asṛgukṣitān. nigṛhya kavaceṣūgrā bhakṣayanti sahasraśaḥ.

जयद्रथस्य कर्णस्य तथैव द्रोणभीष्मयोः। अभिमन्योर् विनाशं च कश् चिन्तयितुम् अर्हति।

jayadrathasya karṇasya tathaiva droṇabhīṣmayoḥ. abhimanyor vināśaṃ ca kaś cintayitum arhati.

अवध्यकल्पान् निहतान् दृष्ट्वाहं मधुसूदन। गृध्रकङ्कबडश्येनश्वसृगालादनीकृतान्।

avadhyakalpān nihatān dṛṣṭvāhaṃ madhusūdana. gṛdhrakaṅkabaḍaśyenaśvasṛgālādanīkṛtān.

अमर्षवशम् आपन्नान् दुर्योधनवशे स्थितान्। पश्येमान् पुरुषव्याघ्रान् संशान्तान् पावकान् इव।

amarṣavaśam āpannān duryodhanavaśe sthitān. paśyemān puruṣavyāghrān saṃśāntān pāvakān iva.

शयनान्य् उचिताः सर्वे मृदूनि विमलानि च। विपन्नास् ते ऽद्य वसुधां विवृताम् अधिशेरते।

śayanāny ucitāḥ sarve mṛdūni vimalāni ca. vipannās te 'dya vasudhāṃ vivṛtām adhiśerate.

बन्दिभिः सततं काले स्तुवद्भिर् अभिनन्दिताः। शिवानाम् अशिवा घोराः शृण्वन्ति विविधा गिरः।

bandibhiḥ satataṃ kāle stuvadbhir abhinanditāḥ. śivānām aśivā ghorāḥ śṛṇvanti vividhā giraḥ.

ये पुरा शेरते वीराः शयनेषु यशस्विनः। चन्दनागुरुदिग्धाङ्गास् ते ऽद्य पांसुषु शेरते।

ye purā śerate vīrāḥ śayaneṣu yaśasvinaḥ. candanāgurudigdhāṅgās te 'dya pāṃsuṣu śerate.

तेषाम् आभरणान्य् एते गृध्रगोमायुवायसाः। आक्षिपन्त्य् अशिवा घोरा विनदन्तः पुनः पुनः।

teṣām ābharaṇāny ete gṛdhragomāyuvāyasāḥ. ākṣipanty aśivā ghorā vinadantaḥ punaḥ punaḥ.

चापानि विशिखान् पीतान् निस्त्रिंशान् विमला गदाः। युद्धाभिमानिनः प्रीता जीवन्त इव बिभ्रति।

cāpāni viśikhān pītān nistriṃśān vimalā gadāḥ. yuddhābhimāninaḥ prītā jīvanta iva bibhrati.

सुरूपवर्णा बहवः क्रव्यादैर् अवघट्टिताः। ऋषभप्रतिरूपाक्षाः शेरते हरितस्रजः।

surūpavarṇā bahavaḥ kravyādair avaghaṭṭitāḥ. ṛṣabhapratirūpākṣāḥ śerate haritasrajaḥ.

अपरे पुनर् आलिङ्ग्य गदाः परिघबाहवः। शेरते ऽभिमुखाः शूरा दयिता इव योषितः।

apare punar āliṅgya gadāḥ parighabāhavaḥ. śerate 'bhimukhāḥ śūrā dayitā iva yoṣitaḥ.

बिभ्रतः कवचान्य् अन्ये विमलान्य् आयुधानि च। न धर्षयन्ति क्रव्यादा जीवन्तीति जनार्दन।

bibhrataḥ kavacāny anye vimalāny āyudhāni ca. na dharṣayanti kravyādā jīvantīti janārdana.

क्रव्यादैः कृष्यमाणानाम् अपरेषां महात्मनाम्। शातकौम्भ्यः स्रजश् चित्रा विप्रकीर्णाः समन्ततः।

kravyādaiḥ kṛṣyamāṇānām apareṣāṃ mahātmanām. śātakaumbhyaḥ srajaś citrā viprakīrṇāḥ samantataḥ.

एते गोमायवो भीमा निहतानां यशस्विनाम्। कण्ठान्तरगतान् हारान् आक्षिपन्ति सहस्रशः।

ete gomāyavo bhīmā nihatānāṃ yaśasvinām. kaṇṭhāntaragatān hārān ākṣipanti sahasraśaḥ.

सर्वेष्व् अपररात्रेषु यान् अनन्दन्त बन्दिनः। स्तुतिभिश् च परार्ध्याभिर् उपचारैश् च शिक्षिताः।

sarveṣv apararātreṣu yān anandanta bandinaḥ. stutibhiś ca parārdhyābhir upacāraiś ca śikṣitāḥ.

तान् इमाः परिदेवन्ति दुःखार्ताः परमाङ्गनाः। कृपणं वृष्णिशार्दूल दुःखशोकार्दिता भृशम्।

tān imāḥ paridevanti duḥkhārtāḥ paramāṅganāḥ. kṛpaṇaṃ vṛṣṇiśārdūla duḥkhaśokārditā bhṛśam.

रक्तोत्पलवनानीव विभान्ति रुचिराणि वै। मुखानि परमस्त्रीणां परिशुष्काणि केशव।

raktotpalavanānīva vibhānti rucirāṇi vai. mukhāni paramastrīṇāṃ pariśuṣkāṇi keśava.

रुदितोपरता ह्य् एता ध्यायन्त्यः संपरिप्लुताः। कुरुस्त्रियो ऽभिगच्छन्ति तेन तेनैव दुःखिताः।

ruditoparatā hy etā dhyāyantyaḥ saṃpariplutāḥ. kurustriyo 'bhigacchanti tena tenaiva duḥkhitāḥ.

एतान्य् आदित्यवर्णानि तपनीयनिभानि च। रोषरोदनताम्राणि वक्त्राणि कुरुयोषिताम्। श्यामानां वरवर्णानां गौरीणाम् एकवाससाम्। दुर्योधनवरस्त्रीणां पश्य वृन्दानि केशव। अश्रुलालाम्बुभिः सिक्तं सिक्तं शीकरवारिभिः। दुर्योधनवरस्त्रीणां सिच्यते नयनाम्बुभिः।

etāny ādityavarṇāni tapanīyanibhāni ca. roṣarodanatāmrāṇi vaktrāṇi kuruyoṣitām. śyāmānāṃ varavarṇānāṃ gaurīṇām ekavāsasām. duryodhanavarastrīṇāṃ paśya vṛndāni keśava. aśrulālāmbubhiḥ siktaṃ siktaṃ śīkaravāribhiḥ. duryodhanavarastrīṇāṃ sicyate nayanāmbubhiḥ.

आसाम् अपरिपूर्णार्थं निशम्य परिदेवितम्। इतरेतरसंक्रन्दान् न विजानन्ति योषितः।

āsām aparipūrṇārthaṃ niśamya paridevitam. itaretarasaṃkrandān na vijānanti yoṣitaḥ.

एता दीर्घम् इवोच्छ्वस्य विक्रुश्य च विलप्य च। विस्पन्दमाना दुःखेन वीरा जहति जीवितम्।

etā dīrgham ivocchvasya vikruśya ca vilapya ca. vispandamānā duḥkhena vīrā jahati jīvitam.

बह्व्यो दृष्ट्वा शरीराणि क्रोशन्ति विलपन्ति च। पाणिभिश् चापरा घ्नन्ति शिरांसि मृदुपाणयः।

bahvyo dṛṣṭvā śarīrāṇi krośanti vilapanti ca. pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi mṛdupāṇayaḥ.

शिरोभिः पतितैर् हस्तैः सर्वाङ्गैर् यूथशः कृतैः। इतरेतरसंपृक्तैर् आकीर्णा भाति मेदिनी।

śirobhiḥ patitair hastaiḥ sarvāṅgair yūthaśaḥ kṛtaiḥ. itaretarasaṃpṛktair ākīrṇā bhāti medinī.

विशिरस्कान् अथो कायान् दृष्ट्वा घोराभिनन्दिनः। मुह्यन्त्य् अनुचिता नार्यो विदेहानि शिरांसि च।

viśiraskān atho kāyān dṛṣṭvā ghorābhinandinaḥ. muhyanty anucitā nāryo videhāni śirāṃsi ca.

शिरः कायेन संधाय प्रेक्षमाणा विचेतसः। अपश्यन्त्यो परं तत्र नेदम् अस्येति दुःखिताः।

śiraḥ kāyena saṃdhāya prekṣamāṇā vicetasaḥ. apaśyantyo paraṃ tatra nedam asyeti duḥkhitāḥ.

बाहूरुचरणान् अन्यान् विशिखोन्मथितान् पृथक्। संदधत्यो ऽसुखाविष्टा मूर्छन्त्य् एताः पुनः पुनः।

bāhūrucaraṇān anyān viśikhonmathitān pṛthak. saṃdadhatyo 'sukhāviṣṭā mūrchanty etāḥ punaḥ punaḥ.

उत्कृत्तशिरसश् चान्यान् विजग्धान् मृगपक्षिभिः। दृष्ट्वा काश् चिन् न जानन्ति भर्तॄन् भरतयोषितः।

utkṛttaśirasaś cānyān vijagdhān mṛgapakṣibhiḥ. dṛṣṭvā kāś cin na jānanti bhartṝn bharatayoṣitaḥ.

पाणिभिश् चापरा घ्नन्ति शिरांसि मधुसूदन। प्रेक्ष्य भ्रातॄन् पितॄन् पुत्रान् पतींश् च निहतान् परैः।

pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi madhusūdana. prekṣya bhrātṝn pitṝn putrān patīṃś ca nihatān paraiḥ.

बाहुभिश् च सखड्गैश् च शिरोभिश् च सकुण्डलैः। अगम्यकल्पा पृथिवी मांसशोणितकर्दमा। बभूव भरतश्रेष्ठ प्राणिभिर् गतजीवितैः।

bāhubhiś ca sakhaḍgaiś ca śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ. agamyakalpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā. babhūva bharataśreṣṭha prāṇibhir gatajīvitaiḥ.

न दुःखेषूचिताः पूर्वं दुःखं गाहन्त्य् अनिन्दिताः। भ्रातृभिः पितृभिः पुत्रैर् उपकीर्णां वसुंधराम्।

na duḥkheṣūcitāḥ pūrvaṃ duḥkhaṃ gāhanty aninditāḥ. bhrātṛbhiḥ pitṛbhiḥ putrair upakīrṇāṃ vasuṃdharām.

यूथानीव किशोरीणां सुकेशीनां जनार्दन। स्नुषाणां धृतराष्ट्रस्य पश्य वृन्दान्य् अनेकशः।

yūthānīva kiśorīṇāṃ sukeśīnāṃ janārdana. snuṣāṇāṃ dhṛtarāṣṭrasya paśya vṛndāny anekaśaḥ.

अतो दुःखतरं किं नु केशव प्रतिभाति मे। यद् इमाः कुर्वते सर्वा रूपम् उच्चावचं स्त्रियः।

ato duḥkhataraṃ kiṃ nu keśava pratibhāti me. yad imāḥ kurvate sarvā rūpam uccāvacaṃ striyaḥ.

नूनम् आचरितं पापं मया पूर्वेषु जन्मसु। या पश्यामि हतान् पुत्रान् पौत्रान् भ्रातॄंश् च केशव। एवम् आर्ता विलपती ददर्श निहतं सुतम्। समाभाष्य जनार्दनम्। गान्धारी पुत्रशोकार्ता। गान्धारी दुःखकर्शिता। शयानं वीरशयने।

nūnam ācaritaṃ pāpaṃ mayā pūrveṣu janmasu. yā paśyāmi hatān putrān pautrān bhrātṝṃś ca keśava. evam ārtā vilapatī dadarśa nihataṃ sutam. samābhāṣya janārdanam. gāndhārī putraśokārtā. gāndhārī duḥkhakarśitā. śayānaṃ vīraśayane.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...