महाभारत 10.2 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←सौप्तिक पर्व→

←अध्याय 2→

[mh-10-2] • 33 श्लोकाः

कृप उवाच। श्रुतं ते वचनं सर्वं हेतुयुक्तं मया विभो। ममापि तु वचः किं चिच् छृणुष्वाद्य महाभुज।

kṛpa uvāca. śrutaṃ te vacanaṃ sarvaṃ hetuyuktaṃ mayā vibho. mamāpi tu vacaḥ kiṃ cic chṛṇuṣvādya mahābhuja.

आबद्धा मानुषाः सर्वे निर्बन्धाः कर्मणोर् द्वयोः। दैवे पुरुषकारे च परं ताभ्यां न विद्यते।

ābaddhā mānuṣāḥ sarve nirbandhāḥ karmaṇor dvayoḥ. daive puruṣakāre ca paraṃ tābhyāṃ na vidyate.

न हि दैवेन सिध्यन्ति कर्माण्य् एकेन सत्तम। न चापि कर्मणैकेन द्वाभ्यां सिद्धिस् तु योगतः।

na hi daivena sidhyanti karmāṇy ekena sattama. na cāpi karmaṇaikena dvābhyāṃ siddhis tu yogataḥ.

ताभ्याम् उभाभ्यां सर्वार्था निबद्धा ह्य् अधमोत्तमाः। प्रवृत्ताश् चैव दृश्यन्ते निवृत्ताश् चैव सर्वशः। न वा पुरुषकारेण संसिद्धिश् चैव सर्वशः।

tābhyām ubhābhyāṃ sarvārthā nibaddhā hy adhamottamāḥ. pravṛttāś caiva dṛśyante nivṛttāś caiva sarvaśaḥ. na vā puruṣakāreṇa saṃsiddhiś caiva sarvaśaḥ.

पर्जन्यः पर्वते वर्षन् किं नु साधयते फलम्। कृष्टे क्षेत्रे तथावर्षन् किं नु साधयते फलम्।

parjanyaḥ parvate varṣan kiṃ nu sādhayate phalam. kṛṣṭe kṣetre tathāvarṣan kiṃ nu sādhayate phalam.

उत्थानं चाप्य् अदैवस्य ह्य् अनुत्थानस्य दैवतम्। व्यर्थं भवति सर्वत्र पूर्वं कस् तत्र निश्चयः।

utthānaṃ cāpy adaivasya hy anutthānasya daivatam. vyarthaṃ bhavati sarvatra pūrvaṃ kas tatra niścayaḥ.

प्रवृष्टे च यथा देवे सम्यक् क्षेत्रे च कर्षिते। बीजं महागुणं भूयात् तथा सिद्धिर् हि मानुषी।

pravṛṣṭe ca yathā deve samyak kṣetre ca karṣite. bījaṃ mahāguṇaṃ bhūyāt tathā siddhir hi mānuṣī.

तयोर् दैवं विनिश्चित्य स्ववशेनैव वर्तते। प्राज्ञाः पुरुषकारं तु घटन्ते दाक्ष्यम् आस्थिताः।

tayor daivaṃ viniścitya svavaśenaiva vartate. prājñāḥ puruṣakāraṃ tu ghaṭante dākṣyam āsthitāḥ.

ताभ्यां सर्वे हि कार्यार्था मनुष्याणां नरर्षभ। विचेष्टन्तश् च दृश्यन्ते निवृत्ताश् च तथैव हि।

tābhyāṃ sarve hi kāryārthā manuṣyāṇāṃ nararṣabha. viceṣṭantaś ca dṛśyante nivṛttāś ca tathaiva hi.

कृतः पुरुषकारः सन् सो ऽपि दैवेन सिध्यति। तथास्य कर्मणः कर्तुर् अभिनिर्वर्तते फलम्।

kṛtaḥ puruṣakāraḥ san so 'pi daivena sidhyati. tathāsya karmaṇaḥ kartur abhinirvartate phalam.

उत्थानं तु मनुष्याणां दक्षाणां दैववर्जितम्। अफलं दृश्यते लोके सम्यग् अप्य् उपपादितम्।

utthānaṃ tu manuṣyāṇāṃ dakṣāṇāṃ daivavarjitam. aphalaṃ dṛśyate loke samyag apy upapāditam.

तत्रालसा मनुष्याणां ये भवन्त्य् अमनस्विनः। उत्थानं ते विगर्हन्ति प्राज्ञानां तन् न रोचते।

tatrālasā manuṣyāṇāṃ ye bhavanty amanasvinaḥ. utthānaṃ te vigarhanti prājñānāṃ tan na rocate.

प्रायशो हि कृतं कर्म अफलं दृश्यते भुवि। अकृत्वा च पुनर् दुःखं कर्म दृश्येन् महाफलम्।

prāyaśo hi kṛtaṃ karma aphalaṃ dṛśyate bhuvi. akṛtvā ca punar duḥkhaṃ karma dṛśyen mahāphalam.

चेष्टाम् अकुर्वंल् लभते यदि किं चिद् यदृच्छया। यो वा न लभते कृत्वा दुर्दशौ ताव् उभाव् अपि।

ceṣṭām akurvaṃl labhate yadi kiṃ cid yadṛcchayā. yo vā na labhate kṛtvā durdaśau tāv ubhāv api.

शक्नोति जीवितुं दक्षो नालसः सुखम् एधते। दृश्यन्ते जीवलोके ऽस्मिन् दक्षाः प्रायो हितैषिणः।

śaknoti jīvituṃ dakṣo nālasaḥ sukham edhate. dṛśyante jīvaloke 'smin dakṣāḥ prāyo hitaiṣiṇaḥ.

यदि दक्षः समारम्भात् कर्मणां नाश्नुते फलम्। नास्य वाच्यं भवेत् किं चित् तत्त्वं चाप्य् अधिगच्छति।

yadi dakṣaḥ samārambhāt karmaṇāṃ nāśnute phalam. nāsya vācyaṃ bhavet kiṃ cit tattvaṃ cāpy adhigacchati.

अकृत्वा कर्म यो लोके फलं विन्दति विष्टितः। स तु वक्तव्यतां याति द्वेष्यो भवति प्रायशः।

akṛtvā karma yo loke phalaṃ vindati viṣṭitaḥ. sa tu vaktavyatāṃ yāti dveṣyo bhavati prāyaśaḥ.

एवम् एतद् अनादृत्य वर्तते यस् त्व् अतो ऽन्यथा। स करोत्य् आत्मनो ऽनर्थान् नैष बुद्धिमतां नयः।

evam etad anādṛtya vartate yas tv ato 'nyathā. sa karoty ātmano 'narthān naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ.

हीनं पुरुषकारेण यदा दैवेन वा पुनः। कारणाभ्याम् अथैताभ्याम् उत्थानम् अफलं भवेत्। हीनं पुरुषकारेण कर्म त्व् इह न सिध्यति।

hīnaṃ puruṣakāreṇa yadā daivena vā punaḥ. kāraṇābhyām athaitābhyām utthānam aphalaṃ bhavet. hīnaṃ puruṣakāreṇa karma tv iha na sidhyati.

दैवतेभ्यो नमस्कृत्य यस् त्व् अर्थान् सम्यग् ईहते। दक्षो दाक्षिण्यसंपन्नो न स मोघं विहन्यते।

daivatebhyo namaskṛtya yas tv arthān samyag īhate. dakṣo dākṣiṇyasaṃpanno na sa moghaṃ vihanyate.

सम्यग् ईहा पुनर् इयं यो वृद्धान् उपसेवते। आपृच्छति च यच् छ्रेयः करोति च हितं वचः।

samyag īhā punar iyaṃ yo vṛddhān upasevate. āpṛcchati ca yac chreyaḥ karoti ca hitaṃ vacaḥ.

उत्थायोत्थाय हि सदा प्रष्टव्या वृद्धसंमताः। ते ऽस्य योगे परं मूलं तन्मूला सिद्धिर् उच्यते।

utthāyotthāya hi sadā praṣṭavyā vṛddhasaṃmatāḥ. te 'sya yoge paraṃ mūlaṃ tanmūlā siddhir ucyate.

वृद्धानां वचनं श्रुत्वा यो ह्य् उत्थानं प्रयोजयेत्। उत्थानस्य फलं सम्यक् तदा स लभते ऽचिरात्।

vṛddhānāṃ vacanaṃ śrutvā yo hy utthānaṃ prayojayet. utthānasya phalaṃ samyak tadā sa labhate 'cirāt.

रागात् क्रोधाद् भयाल् लोभाद् यो ऽर्थान् ईहेत मानवः। अनीशश् चावमानी च स शीघ्रं भ्रश्यते श्रियः।

rāgāt krodhād bhayāl lobhād yo 'rthān īheta mānavaḥ. anīśaś cāvamānī ca sa śīghraṃ bhraśyate śriyaḥ.

सो ऽयं दुर्योधनेनार्थो लुब्धेनादीर्घदर्शिना। असमर्थ्य समारब्धो मूढत्वाद् अविचिन्तितः।

so 'yaṃ duryodhanenārtho lubdhenādīrghadarśinā. asamarthya samārabdho mūḍhatvād avicintitaḥ.

हितबुद्धीन् अनादृत्य संमन्त्र्यासाधुभिः सह। वार्यमाणो ऽकरोद् वैरं पाण्डवैर् गुणवत्तरैः।

hitabuddhīn anādṛtya saṃmantryāsādhubhiḥ saha. vāryamāṇo 'karod vairaṃ pāṇḍavair guṇavattaraiḥ.

पूर्वम् अप्य् अतिदुःशीलो न दैन्यं कर्तुम् अर्हति। तपत्य् अर्थे विपन्ने हि मित्राणाम् अकृतं वचः।

pūrvam apy atiduḥśīlo na dainyaṃ kartum arhati. tapaty arthe vipanne hi mitrāṇām akṛtaṃ vacaḥ.

अन्वावर्तामहि वयं यत् तु तं पापपूरुषम्। अस्मान् अप्य् अनयस् तस्मात् प्राप्तो ऽयं दारुणो महान्।

anvāvartāmahi vayaṃ yat tu taṃ pāpapūruṣam. asmān apy anayas tasmāt prāpto 'yaṃ dāruṇo mahān.

अनेन तु ममाद्यापि व्यसनेनोपतापिता। बुद्धिश् चिन्तयतः किं चित् स्वं श्रेयो नावबुध्यते।

anena tu mamādyāpi vyasanenopatāpitā. buddhiś cintayataḥ kiṃ cit svaṃ śreyo nāvabudhyate.

मुह्यता तु मनुष्येण प्रष्टव्याः सुहृदो बुधाः। तत्रास्य बुद्धिर् विनयस् तत्र श्रेयश् च पश्यति। ततो ऽस्य मूलं कार्याणां बुद्ध्या निश्चित्य वै बुधाः। ते च पृष्टा यथा ब्रूयुस् तत् कर्तव्यं तथा भवेत्।

muhyatā tu manuṣyeṇa praṣṭavyāḥ suhṛdo budhāḥ. tatrāsya buddhir vinayas tatra śreyaś ca paśyati. tato 'sya mūlaṃ kāryāṇāṃ buddhyā niścitya vai budhāḥ. te ca pṛṣṭā yathā brūyus tat kartavyaṃ tathā bhavet.

ते वयं धृतराष्ट्रं च गान्धारीं च समेत्य ह। उपपृच्छामहे गत्वा विदुरं च महामतिम्।

te vayaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca gāndhārīṃ ca sametya ha. upapṛcchāmahe gatvā viduraṃ ca mahāmatim.

ते पृष्टाश् च वदेयुर् यच् छ्रेयो नः समनन्तरम्। तद् अस्माभिः पुनः कार्यम् इति मे नैष्ठिकी मतिः।

te pṛṣṭāś ca vadeyur yac chreyo naḥ samanantaram. tad asmābhiḥ punaḥ kāryam iti me naiṣṭhikī matiḥ.

अनारम्भात् तु कार्याणां नार्थः संपद्यते क्व चित्। कृते पुरुषकारे च येषां कार्यं न सिध्यति। दैवेनोपहतास् ते तु नात्र कार्या विचारणा।

anārambhāt tu kāryāṇāṃ nārthaḥ saṃpadyate kva cit. kṛte puruṣakāre ca yeṣāṃ kāryaṃ na sidhyati. daivenopahatās te tu nātra kāryā vicāraṇā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...