महाभारत 10.1 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←सौप्तिक पर्व→

अध्याय 1→

[mh-10-1] • 66 श्लोकाः

संजय उवाच। ततस् ते सहिता वीराः प्रयाता दक्षिणामुखाः। उपास्तमयवेलायां शिबिराभ्याशम् आगताः। सर्वे सुमनसस् तदा। समीपे पाण्डवाव् एत्य वासुदेवो ऽब्रवीद् इदम्।

saṃjaya uvāca. tatas te sahitā vīrāḥ prayātā dakṣiṇāmukhāḥ. upāstamayavelāyāṃ śibirābhyāśam āgatāḥ. sarve sumanasas tadā. samīpe pāṇḍavāv etya vāsudevo 'bravīd idam.

विमुच्य वाहांस् त्वरिता भीताः समभवंस् तदा। गहनं देशम् आसाद्य प्रच्छन्ना न्यविशन्त ते।

vimucya vāhāṃs tvaritā bhītāḥ samabhavaṃs tadā. gahanaṃ deśam āsādya pracchannā nyaviśanta te.

सेनानिवेशम् अभितो नातिदूरम् अवस्थिताः। निकृत्ता निशितैः शस्त्रैः समन्तात् क्षतविक्षताः।

senāniveśam abhito nātidūram avasthitāḥ. nikṛttā niśitaiḥ śastraiḥ samantāt kṣatavikṣatāḥ.

दीर्घम् उष्णं च निःश्वस्य पाण्डवान् अन्वचिन्तयन्। श्रुत्वा च निनदं घोरं पाण्डवानां जयैषिणाम्।

dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya pāṇḍavān anvacintayan. śrutvā ca ninadaṃ ghoraṃ pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām.

अनुसारभयाद् भीताः प्राङ्मुखाः प्राद्रवन् पुनः। ते मुहूर्तं ततो गत्वा श्रान्तवाहाः पिपासिताः।

anusārabhayād bhītāḥ prāṅmukhāḥ prādravan punaḥ. te muhūrtaṃ tato gatvā śrāntavāhāḥ pipāsitāḥ.

नामृष्यन्त महेष्वासाः क्रोधामर्षवशं गताः। राज्ञो वधेन संतप्ता मुहूर्तं समवस्थिताः।

nāmṛṣyanta maheṣvāsāḥ krodhāmarṣavaśaṃ gatāḥ. rājño vadhena saṃtaptā muhūrtaṃ samavasthitāḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। अश्रद्धेयम् इदं कर्म कृतं भीमेन संजय। यत् स नागायुतप्राणः पुत्रो मम निपातितः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. aśraddheyam idaṃ karma kṛtaṃ bhīmena saṃjaya. yat sa nāgāyutaprāṇaḥ putro mama nipātitaḥ.

अवध्यः सर्वभूतानां वज्रसंहननो युवा। पाण्डवैः समरे पुत्रो निहतो मम संजय।

avadhyaḥ sarvabhūtānāṃ vajrasaṃhanano yuvā. pāṇḍavaiḥ samare putro nihato mama saṃjaya.

न दिष्टम् अभ्यतिक्रान्तुं शक्यं गावल्गणे नरैः। यत् समेत्य रणे पार्थैः पुत्रो मम निपातितः।

na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ gāvalgaṇe naraiḥ. yat sametya raṇe pārthaiḥ putro mama nipātitaḥ.

अद्रिसारमयं नूनं हृदयं मम संजय। हतं पुत्रशतं श्रुत्वा यन् न दीर्णं सहस्रधा।

adrisāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ mama saṃjaya. hataṃ putraśataṃ śrutvā yan na dīrṇaṃ sahasradhā.

कथं हि वृद्धमिथुनं हतपुत्रं भविष्यति। न ह्य् अहं पाण्डवेयस्य विषये वस्तुम् उत्सहे।

kathaṃ hi vṛddhamithunaṃ hataputraṃ bhaviṣyati. na hy ahaṃ pāṇḍaveyasya viṣaye vastum utsahe.

कथं राज्ञः पिता भूत्वा स्वयं राजा च संजय। प्रेष्यभूतः प्रवर्तेयं पाण्डवेयस्य शासनात्।

kathaṃ rājñaḥ pitā bhūtvā svayaṃ rājā ca saṃjaya. preṣyabhūtaḥ pravarteyaṃ pāṇḍaveyasya śāsanāt.

आज्ञाप्य पृथिवीं सर्वां स्थित्वा मूर्ध्नि च संजय। कथम् अद्य भविष्यामि प्रेष्यभूतो दुरन्तकृत्।

ājñāpya pṛthivīṃ sarvāṃ sthitvā mūrdhni ca saṃjaya. katham adya bhaviṣyāmi preṣyabhūto durantakṛt.

कथं भीमस्य वाक्यानि श्रोतुं शक्ष्यामि संजय। येन पुत्रशतं पूर्णम् एकेन निहतं मम।

kathaṃ bhīmasya vākyāni śrotuṃ śakṣyāmi saṃjaya. yena putraśataṃ pūrṇam ekena nihataṃ mama.

कृतं सत्यं वचस् तस्य विदुरस्य महात्मनः। अकुर्वता वचस् तेन मम पुत्रेण संजय।

kṛtaṃ satyaṃ vacas tasya vidurasya mahātmanaḥ. akurvatā vacas tena mama putreṇa saṃjaya.

अधर्मेण हते तात पुत्रे दुर्योधने मम। कृतवर्मा कृपो द्रौणिः किम् अकुर्वत संजय।

adharmeṇa hate tāta putre duryodhane mama. kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ kim akurvata saṃjaya.

संजय उवाच। गत्वा तु तावका राजन् नातिदूरम् अवस्थिताः। अपश्यन्त वनं घोरं नानाद्रुमलताकुलम्।

saṃjaya uvāca. gatvā tu tāvakā rājan nātidūram avasthitāḥ. apaśyanta vanaṃ ghoraṃ nānādrumalatākulam.

ते मुहूर्तं तु विश्रम्य लब्धतोयैर् हयोत्तमैः। सूर्यास्तमयवेलायाम् आसेदुः सुमहद् वनम्।

te muhūrtaṃ tu viśramya labdhatoyair hayottamaiḥ. sūryāstamayavelāyām āseduḥ sumahad vanam.

नानामृगगणैर् जुष्टं नानापक्षिसमाकुलम्। नानाद्रुमलताच्छन्नं नानाव्यालनिषेवितम्।

nānāmṛgagaṇair juṣṭaṃ nānāpakṣisamākulam. nānādrumalatācchannaṃ nānāvyālaniṣevitam.

नानातोयसमाकीर्णं तडागैर् उपशोभितम्। पद्मिनीशतसंछन्नं नीलोत्पलसमायुतम्।

nānātoyasamākīrṇaṃ taḍāgair upaśobhitam. padminīśatasaṃchannaṃ nīlotpalasamāyutam.

प्रविश्य तद् वनं घोरं वीक्षमाणाः समन्ततः। शाखासहस्रसंछन्नं न्यग्रोधं ददृशुस् ततः।

praviśya tad vanaṃ ghoraṃ vīkṣamāṇāḥ samantataḥ. śākhāsahasrasaṃchannaṃ nyagrodhaṃ dadṛśus tataḥ.

उपेत्य तु तदा राजन् न्यग्रोधं ते महारथाः। ददृशुर् द्विपदां श्रेष्ठाः श्रेष्ठं तं वै वनस्पतिम्।

upetya tu tadā rājan nyagrodhaṃ te mahārathāḥ. dadṛśur dvipadāṃ śreṣṭhāḥ śreṣṭhaṃ taṃ vai vanaspatim.

ते ऽवतीर्य रथेभ्यस् तु विप्रमुच्य च वाजिनः। उपस्पृश्य यथान्यायं संध्याम् अन्वासत प्रभो।

te 'vatīrya rathebhyas tu vipramucya ca vājinaḥ. upaspṛśya yathānyāyaṃ saṃdhyām anvāsata prabho.

ततो ऽस्तं पर्वतश्रेष्ठम् अनुप्राप्ते दिवाकरे। सर्वस्य जगतो धात्री शर्वरी समपद्यत।

tato 'staṃ parvataśreṣṭham anuprāpte divākare. sarvasya jagato dhātrī śarvarī samapadyata.

ग्रहनक्षत्रताराभिः प्रकीर्णाभिर् अलंकृतम्। नभो ऽंशुकम् इवाभाति प्रेक्षणीयं समन्ततः।

grahanakṣatratārābhiḥ prakīrṇābhir alaṃkṛtam. nabho 'ṃśukam ivābhāti prekṣaṇīyaṃ samantataḥ.

ईषच् चापि प्रवल्गन्ति ये सत्त्वा रात्रिचारिणः। दिवाचराश् च ये सत्त्वास् ते निद्रावशम् आगताः।

īṣac cāpi pravalganti ye sattvā rātricāriṇaḥ. divācarāś ca ye sattvās te nidrāvaśam āgatāḥ.

रात्रिंचराणां सत्त्वानां निनादो ऽभूत् सुदारुणः। क्रव्यादाश् च प्रमुदिता घोरा प्राप्ता च शर्वरी।

rātriṃcarāṇāṃ sattvānāṃ ninādo 'bhūt sudāruṇaḥ. kravyādāś ca pramuditā ghorā prāptā ca śarvarī.

तस्मिन् रात्रिमुखे घोरे दुःखशोकसमन्विताः। कृतवर्मा कृपो द्रौणिर् उपोपविविशुः समम्।

tasmin rātrimukhe ghore duḥkhaśokasamanvitāḥ. kṛtavarmā kṛpo drauṇir upopaviviśuḥ samam.

तत्रोपविष्टाः शोचन्तो न्यग्रोधस्य समन्ततः। तम् एवार्थम् अतिक्रान्तं कुरुपाण्डवयोः क्षयम्।

tatropaviṣṭāḥ śocanto nyagrodhasya samantataḥ. tam evārtham atikrāntaṃ kurupāṇḍavayoḥ kṣayam.

निद्रया च परीताङ्गा निषेदुर् धरणीतले। श्रमेण सुदृढं युक्ता विक्षता विविधैः शरैः।

nidrayā ca parītāṅgā niṣedur dharaṇītale. śrameṇa sudṛḍhaṃ yuktā vikṣatā vividhaiḥ śaraiḥ.

ततो निद्रावशं प्राप्तौ कृपभोजौ महारथौ। सुखोचिताव् अदुःखार्हौ निषण्णौ धरणीतले। महार्हशयनोपेतौ भूमाव् एव ह्य् अनाथवत्। तौ तु सुप्तौ महाराज श्रमशोकसमन्वितौ।

tato nidrāvaśaṃ prāptau kṛpabhojau mahārathau. sukhocitāv aduḥkhārhau niṣaṇṇau dharaṇītale. mahārhaśayanopetau bhūmāv eva hy anāthavat. tau tu suptau mahārāja śramaśokasamanvitau.

क्रोधामर्षवशं प्राप्तो द्रोणपुत्रस् तु भारत। नैव स्म स जगामाथ निद्रां सर्प इव श्वसन्।

krodhāmarṣavaśaṃ prāpto droṇaputras tu bhārata. naiva sma sa jagāmātha nidrāṃ sarpa iva śvasan.

न लेभे स तु निद्रां वै दह्यमानो ऽतिमन्युना। वीक्षां चक्रे महाबाहुस् तद् वनं घोरदर्शनम्।

na lebhe sa tu nidrāṃ vai dahyamāno 'timanyunā. vīkṣāṃ cakre mahābāhus tad vanaṃ ghoradarśanam.

वीक्षमाणो वनोद्देशं नानासत्त्वैर् निषेवितम्। अपश्यत महाबाहुर् न्यग्रोधं वायसायुतम्।

vīkṣamāṇo vanoddeśaṃ nānāsattvair niṣevitam. apaśyata mahābāhur nyagrodhaṃ vāyasāyutam.

तत्र काकसहस्राणि तां निशां पर्यणामयन्। सुखं स्वपन्तः कौरव्य पृथक् पृथग् अपाश्रयाः।

tatra kākasahasrāṇi tāṃ niśāṃ paryaṇāmayan. sukhaṃ svapantaḥ kauravya pṛthak pṛthag apāśrayāḥ.

सुप्तेषु तेषु काकेषु विस्रब्धेषु समन्ततः। सो ऽपश्यत् सहसायान्तम् उलूकं घोरदर्शनम्।

supteṣu teṣu kākeṣu visrabdheṣu samantataḥ. so 'paśyat sahasāyāntam ulūkaṃ ghoradarśanam.

महास्वनं महाकायं हर्यक्षं बभ्रुपिङ्गलम्। सुदीर्घघोणानखरं सुपर्णम् इव वेगिनम्।

mahāsvanaṃ mahākāyaṃ haryakṣaṃ babhrupiṅgalam. sudīrghaghoṇānakharaṃ suparṇam iva veginam.

सो ऽथ शब्दं मृदुं कृत्वा लीयमान इवाण्डजः। न्यग्रोधस्य ततः शाखां प्रार्थयाम् आस भारत।

so 'tha śabdaṃ mṛduṃ kṛtvā līyamāna ivāṇḍajaḥ. nyagrodhasya tataḥ śākhāṃ prārthayām āsa bhārata.

संनिपत्य तु शाखायां न्यग्रोधस्य विहंगमः। सुप्ताञ् जघान सुबहून् वायसान् वायसान्तकः।

saṃnipatya tu śākhāyāṃ nyagrodhasya vihaṃgamaḥ. suptāñ jaghāna subahūn vāyasān vāyasāntakaḥ.

केषां चिद् अच्छिनत् पक्षाञ् शिरांसि च चकर्त ह। चरणांश् चैव केषां चिद् बभञ्ज चरणायुधः।

keṣāṃ cid acchinat pakṣāñ śirāṃsi ca cakarta ha. caraṇāṃś caiva keṣāṃ cid babhañja caraṇāyudhaḥ.

क्षणेनाहन् स बलवान् ये ऽस्य दृष्टिपथे स्थिताः। तेषां शरीरावयवैः शरीरैश् च विशां पते। न्यग्रोधमण्डलं सर्वं संछन्नं सर्वतो ऽभवत्।

kṣaṇenāhan sa balavān ye 'sya dṛṣṭipathe sthitāḥ. teṣāṃ śarīrāvayavaiḥ śarīraiś ca viśāṃ pate. nyagrodhamaṇḍalaṃ sarvaṃ saṃchannaṃ sarvato 'bhavat.

तांस् तु हत्वा ततः काकान् कौशिको मुदितो ऽभवत्। प्रतिकृत्य यथाकामं शत्रूणां शत्रुसूदनः।

tāṃs tu hatvā tataḥ kākān kauśiko mudito 'bhavat. pratikṛtya yathākāmaṃ śatrūṇāṃ śatrusūdanaḥ.

तद् दृष्ट्वा सोपधं कर्म कौशिकेन कृतं निशि। तद्भावकृतसंकल्पो द्रौणिर् एको व्यचिन्तयत्।

tad dṛṣṭvā sopadhaṃ karma kauśikena kṛtaṃ niśi. tadbhāvakṛtasaṃkalpo drauṇir eko vyacintayat.

उपदेशः कृतो ऽनेन पक्षिणा मम संयुगे। शत्रूणां क्षपणे युक्तः प्राप्तकालश् च मे मतः।

upadeśaḥ kṛto 'nena pakṣiṇā mama saṃyuge. śatrūṇāṃ kṣapaṇe yuktaḥ prāptakālaś ca me mataḥ.

नाद्य शक्या मया हन्तुं पाण्डवा जितकाशिनः। बलवन्तः कृतोत्साहा लब्धलक्षाः प्रहारिणः। राज्ञः सकाशे तेषां च प्रतिज्ञातो वधो मया।

nādya śakyā mayā hantuṃ pāṇḍavā jitakāśinaḥ. balavantaḥ kṛtotsāhā labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ. rājñaḥ sakāśe teṣāṃ ca pratijñāto vadho mayā.

पतंगाग्निसमां वृत्तिम् आस्थायात्मविनाशिनीम्। न्यायतो युध्यमानस्य प्राणत्यागो न संशयः। छद्मना तु भवेत् सिद्धिः शत्रूणां च क्षयो महान्।

pataṃgāgnisamāṃ vṛttim āsthāyātmavināśinīm. nyāyato yudhyamānasya prāṇatyāgo na saṃśayaḥ. chadmanā tu bhavet siddhiḥ śatrūṇāṃ ca kṣayo mahān.

तत्र संशयिताद् अर्थाद् यो ऽर्थो निःसंशयो भवेत्। तं जना बहु मन्यन्ते ये ऽर्थशास्त्रविशारदाः।

tatra saṃśayitād arthād yo 'rtho niḥsaṃśayo bhavet. taṃ janā bahu manyante ye 'rthaśāstraviśāradāḥ.

यच् चाप्य् अत्र भवेद् वाच्यं गर्हितं लोकनिन्दितम्। कर्तव्यं तन् मनुष्येण क्षत्रधर्मेण वर्तता।

yac cāpy atra bhaved vācyaṃ garhitaṃ lokaninditam. kartavyaṃ tan manuṣyeṇa kṣatradharmeṇa vartatā.

निन्दितानि च सर्वाणि कुत्सितानि पदे पदे। सोपधानि कृतान्य् एव पाण्डवैर् अकृतात्मभिः।

ninditāni ca sarvāṇi kutsitāni pade pade. sopadhāni kṛtāny eva pāṇḍavair akṛtātmabhiḥ.

अस्मिन्न् अर्थे पुरा गीतौ श्रूयेते धर्मचिन्तकैः। श्लोकौ न्यायम् अवेक्षद्भिस् तत्त्वार्थं तत्त्वदर्शिभिः।

asminn arthe purā gītau śrūyete dharmacintakaiḥ. ślokau nyāyam avekṣadbhis tattvārthaṃ tattvadarśibhiḥ.

परिश्रान्ते विदीर्णे च भुञ्जाने चापि शत्रुभिः। प्रस्थाने च प्रवेशे च प्रहर्तव्यं रिपोर् बलम्।

pariśrānte vidīrṇe ca bhuñjāne cāpi śatrubhiḥ. prasthāne ca praveśe ca prahartavyaṃ ripor balam.

निद्रार्तम् अर्धरात्रे च तथा नष्टप्रणायकम्। भिन्नयोधं बलं यच् च द्विधा युक्तं च यद् भवेत्। न शत्रुघाते विद्वद्भिर् धर्मो द्रष्टव्य इत्य् उत। येन केन प्रकारेण रिपुं हन्यात् तद् आचरेत्। न च वध्यः कदा चिद् धि रिपुर् न्यायम् अवेक्षता। यदि शक्यो भवेत् कश् चिच् छेत्तुम् आमूलतो रिपुः। तत्र यत्नः प्रकर्तव्यस् तस्य सिद्धिर् भवेद् यथा।

nidrārtam ardharātre ca tathā naṣṭapraṇāyakam. bhinnayodhaṃ balaṃ yac ca dvidhā yuktaṃ ca yad bhavet. na śatrughāte vidvadbhir dharmo draṣṭavya ity uta. yena kena prakāreṇa ripuṃ hanyāt tad ācaret. na ca vadhyaḥ kadā cid dhi ripur nyāyam avekṣatā. yadi śakyo bhavet kaś cic chettum āmūlato ripuḥ. tatra yatnaḥ prakartavyas tasya siddhir bhaved yathā.

इत्य् एवं निश्चयं चक्रे सुप्तानां युधि मारणे। पाण्डूनां सह पाञ्चालैर् द्रोणपुत्रः प्रतापवान्। तौ प्रबुद्धौ महात्मानौ कृपभोजौ महाबलौ।

ity evaṃ niścayaṃ cakre suptānāṃ yudhi māraṇe. pāṇḍūnāṃ saha pāñcālair droṇaputraḥ pratāpavān. tau prabuddhau mahātmānau kṛpabhojau mahābalau.

स क्रूरां मतिम् आस्थाय विनिश्चित्य मुहुर् मुहुः। सुप्तौ प्राबोधयत् तौ तु मातुलं भोजम् एव च।

sa krūrāṃ matim āsthāya viniścitya muhur muhuḥ. suptau prābodhayat tau tu mātulaṃ bhojam eva ca.

नोत्तरं प्रतिपेदे च तत्र युक्तं ह्रिया वृतः। स मुहूर्तम् इव ध्यात्वा बाष्पविह्वलम् अब्रवीत्।

nottaraṃ pratipede ca tatra yuktaṃ hriyā vṛtaḥ. sa muhūrtam iva dhyātvā bāṣpavihvalam abravīt.

हतो दुर्योधनो राजा एकवीरो महाबलः। यस्यार्थे वैरम् अस्माभिर् आसक्तं पाण्डवैः सह।

hato duryodhano rājā ekavīro mahābalaḥ. yasyārthe vairam asmābhir āsaktaṃ pāṇḍavaiḥ saha.

एकाकी बहुभिः क्षुद्रैर् आहवे शुद्धविक्रमः। पातितो भीमसेनेन एकादशचमूपतिः।

ekākī bahubhiḥ kṣudrair āhave śuddhavikramaḥ. pātito bhīmasenena ekādaśacamūpatiḥ.

वृकोदरेण क्षुद्रेण सुनृशंसम् इदं कृतम्। मूर्धाभिषिक्तस्य शिरः पादेन परिमृद्नता।

vṛkodareṇa kṣudreṇa sunṛśaṃsam idaṃ kṛtam. mūrdhābhiṣiktasya śiraḥ pādena parimṛdnatā.

विनर्दन्ति स्म पाञ्चालाः क्ष्वेडन्ति च हसन्ति च। धमन्ति शङ्खाञ् शतशो हृष्टा घ्नन्ति च दुन्दुभीन्।

vinardanti sma pāñcālāḥ kṣveḍanti ca hasanti ca. dhamanti śaṅkhāñ śataśo hṛṣṭā ghnanti ca dundubhīn.

वादित्रघोषस् तुमुलो विमिश्रः शङ्खनिस्वनैः। अनिलेनेरितो घोरो दिशः पूरयतीव हि।

vāditraghoṣas tumulo vimiśraḥ śaṅkhanisvanaiḥ. anilenerito ghoro diśaḥ pūrayatīva hi.

अश्वानां हेषमाणानां गजानां चैव बृंहताम्। सिंहनादश् च शूराणां श्रूयते सुमहान् अयम्।

aśvānāṃ heṣamāṇānāṃ gajānāṃ caiva bṛṃhatām. siṃhanādaś ca śūrāṇāṃ śrūyate sumahān ayam.

दिशं प्राचीं समाश्रित्य हृष्टानां गर्जतां भृशम्। रथनेमिस्वनाश् चैव श्रूयन्ते लोमहर्षणाः।

diśaṃ prācīṃ samāśritya hṛṣṭānāṃ garjatāṃ bhṛśam. rathanemisvanāś caiva śrūyante lomaharṣaṇāḥ.

पाण्डवैर् धार्तराष्ट्राणां यद् इदं कदनं कृतम्। वयम् एव त्रयः शिष्टास् तस्मिन् महति वैशसे।

pāṇḍavair dhārtarāṣṭrāṇāṃ yad idaṃ kadanaṃ kṛtam. vayam eva trayaḥ śiṣṭās tasmin mahati vaiśase.

के चिन् नागशतप्राणाः के चित् सर्वास्त्रकोविदाः। निहताः पाण्डवेयैः स्म मन्ये कालस्य पर्ययम्।

ke cin nāgaśataprāṇāḥ ke cit sarvāstrakovidāḥ. nihatāḥ pāṇḍaveyaiḥ sma manye kālasya paryayam.

एवम् एतेन भाव्यं हि नूनं कार्येण तत्त्वतः। यथा ह्य् अस्येदृशी निष्ठा कृते कार्ये ऽपि दुष्करे।

evam etena bhāvyaṃ hi nūnaṃ kāryeṇa tattvataḥ. yathā hy asyedṛśī niṣṭhā kṛte kārye 'pi duṣkare.

भवतोस् तु यदि प्रज्ञा न मोहाद् अपचीयते। व्यापन्ने ऽस्मिन् महत्य् अर्थे यन् नः श्रेयस् तद् उच्यताम्।

bhavatos tu yadi prajñā na mohād apacīyate. vyāpanne 'smin mahaty arthe yan naḥ śreyas tad ucyatām.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents