महाभारत 1.99 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 99→

[mh-1-99] • 49 श्लोकाः

भीष्म उवाच। पुनर् भरतवंशस्य हेतुं संतानवृद्धये। वक्ष्यामि नियतं मातस् तन् मे निगदतः शृणु।

bhīṣma uvāca. punar bharatavaṃśasya hetuṃ saṃtānavṛddhaye. vakṣyāmi niyataṃ mātas tan me nigadataḥ śṛṇu.

ब्राह्मणो गुणवान् कश् चिद् धनेनोपनिमन्त्र्यताम्। विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु यः समुत्पादयेत् प्रजाः।

brāhmaṇo guṇavān kaś cid dhanenopanimantryatām. vicitravīryakṣetreṣu yaḥ samutpādayet prajāḥ.

वैशंपायन उवाच। ततः सत्यवती भीष्मं वाचा संसज्जमानया। विहसन्तीव सव्रीडम् इदं वचनम् अब्रवीत्। सत्यवती। भीष्मः। सत्यवती। भीष्मः। वैशंपायनः। भीष्मस्य तु वचः श्रुत्वा धर्म्यं हेत्वर्थसंहितम्। माता सत्यवती भीष्मं पुनर् एवाभ्यभाषत। औचथ्यम् अधिकृत्येदम् अङ्गं च यद् उदाहृतम्। पौराणी श्रुतिर् इत्य् एषा प्राप्तकालम् इदं कुरु। त्वं हि पुत्र कुलस्यास्य ज्येष्ठः श्रेष्ठश् च भारत। यथा च ते पितुर् वाक्यं मम कार्यं तवानघ। मम पुत्रस् तव भ्राता यवीयान् सुप्रियश् च ते। बाल एव गतः स्वर्गं भारतो भरतर्षभ। इमे महिष्यौ तस्येह काशिराजसुते उभे। रूपयौवनसंपन्ने पुत्रकामे च भारत। धर्मम् एतत् परं ज्ञात्वा संतानाय कुलस्य च। आभ्यां मम नियोगात् तु धर्मं चरितुम् अर्हसि। असंशयं परो धर्मस् त्वया मातः प्रकीर्तितः। त्वम् अप्य् एतां प्रतिज्ञां तु वेत्थ या परमा मयि। जानीषे यत् तदा वृत्तं शुल्कहेतोस् त्वदन्तरे। तत् सत्यवति सत्यं वै पुनर् एव ब्रवीमि ते। तन् न जात्व् अन्यथा कार्यं लोकानाम् अपि संक्षये। परित्यजेयं त्रैलोक्यं राज्यं देवेषु वा पुनः। यद् वाभ्यधिकम् एताभ्यां न तु सत्यं परित्यजे। त्यजेच् च पृथिवी गन्धम् आपश् च रसम् उत्तमम्। ज्योतिश् च परमं रूपं वायुः स्पर्शगुणं त्यजेत्। त्यजेच् च घोषम् आकाशः सोमः शीतत्वम् उत्सृजेत्। प्रभां समुत्सृजेद् अर्को धूमकेतुर् अथोष्णताम्। वृत्रहा विक्रमं जह्याद् धर्मं जह्याच् च धर्मराट्। अमरत्वस्य वा हेतोस् त्रैलोक्यसदनस्य वा। उत्सृजेयम् अहं प्राणान् न तु सत्यं कथं चन। जानामि त्वयि धर्मज्ञ सत्यं सत्यवतां वर। इच्छंस् त्वम् इह लोकांस् त्रीन् सृजेर् अन्यान् अरिंदम। यथा तु वः कुलं चैव धर्मश् च न पराभवेत्। सुहृदश् च सुहृष्टाः स्युस् तथा त्वं कर्तुम् अर्हसि। त्वम् एव कुलवृद्धासि गौरवं तु परं त्वयि। सोपायं कुलसंताने वक्तुम् अर्हसि नः परम्। स्त्रियो हि परमं गुह्यं धारयन्ति कुले कुले। पुरुषांश् चापि मायाभिर् बह्वीभिर् उपगृह्णते। सा सत्यवति संपश्य धर्मं सत्यपरायणे। यथा न जह्यां सत्यं च न सीदेच् च कुलं हि नः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ satyavatī bhīṣmaṃ vācā saṃsajjamānayā. vihasantīva savrīḍam idaṃ vacanam abravīt. satyavatī. bhīṣmaḥ. satyavatī. bhīṣmaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. bhīṣmasya tu vacaḥ śrutvā dharmyaṃ hetvarthasaṃhitam. mātā satyavatī bhīṣmaṃ punar evābhyabhāṣata. aucathyam adhikṛtyedam aṅgaṃ ca yad udāhṛtam. paurāṇī śrutir ity eṣā prāptakālam idaṃ kuru. tvaṃ hi putra kulasyāsya jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca bhārata. yathā ca te pitur vākyaṃ mama kāryaṃ tavānagha. mama putras tava bhrātā yavīyān supriyaś ca te. bāla eva gataḥ svargaṃ bhārato bharatarṣabha. ime mahiṣyau tasyeha kāśirājasute ubhe. rūpayauvanasaṃpanne putrakāme ca bhārata. dharmam etat paraṃ jñātvā saṃtānāya kulasya ca. ābhyāṃ mama niyogāt tu dharmaṃ caritum arhasi. asaṃśayaṃ paro dharmas tvayā mātaḥ prakīrtitaḥ. tvam apy etāṃ pratijñāṃ tu vettha yā paramā mayi. jānīṣe yat tadā vṛttaṃ śulkahetos tvadantare. tat satyavati satyaṃ vai punar eva bravīmi te. tan na jātv anyathā kāryaṃ lokānām api saṃkṣaye. parityajeyaṃ trailokyaṃ rājyaṃ deveṣu vā punaḥ. yad vābhyadhikam etābhyāṃ na tu satyaṃ parityaje. tyajec ca pṛthivī gandham āpaś ca rasam uttamam. jyotiś ca paramaṃ rūpaṃ vāyuḥ sparśaguṇaṃ tyajet. tyajec ca ghoṣam ākāśaḥ somaḥ śītatvam utsṛjet. prabhāṃ samutsṛjed arko dhūmaketur athoṣṇatām. vṛtrahā vikramaṃ jahyād dharmaṃ jahyāc ca dharmarāṭ. amaratvasya vā hetos trailokyasadanasya vā. utsṛjeyam ahaṃ prāṇān na tu satyaṃ kathaṃ cana. jānāmi tvayi dharmajña satyaṃ satyavatāṃ vara. icchaṃs tvam iha lokāṃs trīn sṛjer anyān ariṃdama. yathā tu vaḥ kulaṃ caiva dharmaś ca na parābhavet. suhṛdaś ca suhṛṣṭāḥ syus tathā tvaṃ kartum arhasi. tvam eva kulavṛddhāsi gauravaṃ tu paraṃ tvayi. sopāyaṃ kulasaṃtāne vaktum arhasi naḥ param. striyo hi paramaṃ guhyaṃ dhārayanti kule kule. puruṣāṃś cāpi māyābhir bahvībhir upagṛhṇate. sā satyavati saṃpaśya dharmaṃ satyaparāyaṇe. yathā na jahyāṃ satyaṃ ca na sīdec ca kulaṃ hi naḥ.

सत्यम् एतन् महाबाहो यथा वदसि भारत। विश्वासात् ते प्रवक्ष्यामि संतानाय कुलस्य च। वैशंपायनः। एवम् उक्त्वा ततो भीष्मं तं माता प्रत्यभाषत। रोचते मे वचस् तुभ्यं ममापि वचनं शृणु। न ते शक्यम् अनाख्यातुम् आपद् धीयं तथाविधा।

satyam etan mahābāho yathā vadasi bhārata. viśvāsāt te pravakṣyāmi saṃtānāya kulasya ca. vaiśaṃpāyanaḥ. evam uktvā tato bhīṣmaṃ taṃ mātā pratyabhāṣata. rocate me vacas tubhyaṃ mamāpi vacanaṃ śṛṇu. na te śakyam anākhyātum āpad dhīyaṃ tathāvidhā.

त्वम् एव नः कुले धर्मस् त्वं सत्यं त्वं परा गतिः। यत् त्वं वक्ष्यसि तत् कार्यम् अस्माभिर् इति मे मतिः। यन् मे बाल्ये पुरा वृत्तं कुमार्यास् तच् छृणुष्व मे। तस्मान् निशम्य वाक्यं मे कुरुष्व यद् अनन्तरम्। शृणु भीष्म वचो मह्यं धर्मार्थसहितं हितम्। न च विस्रम्भकथितं भवान् सूचितुम् अर्हति। यस् तु राजा वसुर् नाम श्रुतस् ते भरतर्षभ। तस्य शुक्लाद् अहं मत्स्या धृता कुक्षौ पुरा किल। मातरं मे जलाद् धृत्वा दाशः परमधर्मवित्। मां तु स्वगृहम् आनीय दुहितृत्वे ह्य् अकल्पयत्।

tvam eva naḥ kule dharmas tvaṃ satyaṃ tvaṃ parā gatiḥ. yat tvaṃ vakṣyasi tat kāryam asmābhir iti me matiḥ. yan me bālye purā vṛttaṃ kumāryās tac chṛṇuṣva me. tasmān niśamya vākyaṃ me kuruṣva yad anantaram. śṛṇu bhīṣma vaco mahyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam. na ca visrambhakathitaṃ bhavān sūcitum arhati. yas tu rājā vasur nāma śrutas te bharatarṣabha. tasya śuklād ahaṃ matsyā dhṛtā kukṣau purā kila. mātaraṃ me jalād dhṛtvā dāśaḥ paramadharmavit. māṃ tu svagṛham ānīya duhitṛtve hy akalpayat.

धर्मयुक्तस्य धर्मात्मन् पितुर् आसीत् तरी मम। सा कदा चिद् अहं तत्र गता प्रथमयौवने। अतारयं जनं तत्र पारगामिनम् अञ्जसा।

dharmayuktasya dharmātman pitur āsīt tarī mama. sā kadā cid ahaṃ tatra gatā prathamayauvane. atārayaṃ janaṃ tatra pāragāminam añjasā.

अथ धर्मभृतां श्रेष्ठः परमर्षिः पराशरः। आजगाम तरीं धीमांस् तरिष्यन् यमुनां नदीम्।

atha dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ paramarṣiḥ parāśaraḥ. ājagāma tarīṃ dhīmāṃs tariṣyan yamunāṃ nadīm.

स तार्यमाणो यमुनां माम् उपेत्याब्रवीत् तदा। सान्त्वपूर्वं मुनिश्रेष्ठः कामार्तो मधुरं बहु। उक्त्वा जन्मकुलं मह्यं नासि दाशसुतेति च।

sa tāryamāṇo yamunāṃ mām upetyābravīt tadā. sāntvapūrvaṃ muniśreṣṭhaḥ kāmārto madhuraṃ bahu. uktvā janmakulaṃ mahyaṃ nāsi dāśasuteti ca.

तम् अहं शापभीता च पितुर् भीता च भारत। वरैर् असुलभैर् उक्ता न प्रत्याख्यातुम् उत्सहे। प्रेक्ष्य तांस् तु महाभागान् परे पारे ऋषीन् स्थितान्। यमुनातीरविन्यस्तान् प्रदीप्तान् इव पावकान्। पुरस्ताद् अरुणश् चैव तरुणः संप्रकाशते। येनैषा ताम्रवस्त्रेव द्यौः कृता प्रविजृम्भिता। उक्तमात्रो मया तत्र नीहारम् असृजत् प्रभुः। पराशरः सत्यधृतिर् द्वीपे च यमुनाम्भसि।

tam ahaṃ śāpabhītā ca pitur bhītā ca bhārata. varair asulabhair uktā na pratyākhyātum utsahe. prekṣya tāṃs tu mahābhāgān pare pāre ṛṣīn sthitān. yamunātīravinyastān pradīptān iva pāvakān. purastād aruṇaś caiva taruṇaḥ saṃprakāśate. yenaiṣā tāmravastreva dyauḥ kṛtā pravijṛmbhitā. uktamātro mayā tatra nīhāram asṛjat prabhuḥ. parāśaraḥ satyadhṛtir dvīpe ca yamunāmbhasi.

अभिभूय स मां बालां तेजसा वशम् आनयत्। तमसा लोकम् आवृत्य नौगताम् एव भारत।

abhibhūya sa māṃ bālāṃ tejasā vaśam ānayat. tamasā lokam āvṛtya naugatām eva bhārata.

मत्स्यगन्धो महान् आसीत् पुरा मम जुगुप्सितः। तम् अपास्य शुभं गन्धम् इमं प्रादात् स मे मुनिः। कन्यात्वं च ददौ प्रीतः पुनर् विद्वांस् तपोधनः। तस्य वीर्यम् अहं दृष्ट्वा तथा युक्तं महात्मनः। विस्मिता व्यथिता चैव प्रादाम् आत्मानम् एव च। वसिष्ठेन समानीता याज्ञवल्क्यादयो द्विजाः। कृत्वा विवाहं मे सर्वे प्रतिजग्मुर् यथागतम्। ततस् तदा महात्मा स कन्यायां मयि भारत। प्रहृष्टो ऽजनयत् पुत्रं द्वीप एव पराशरः। हिमं चैवासृजद् धीमान् द्वीपं च यमुनाम्भसि। ततः पिता वसुश् चैव पितरश् च तपोधनाः।

matsyagandho mahān āsīt purā mama jugupsitaḥ. tam apāsya śubhaṃ gandham imaṃ prādāt sa me muniḥ. kanyātvaṃ ca dadau prītaḥ punar vidvāṃs tapodhanaḥ. tasya vīryam ahaṃ dṛṣṭvā tathā yuktaṃ mahātmanaḥ. vismitā vyathitā caiva prādām ātmānam eva ca. vasiṣṭhena samānītā yājñavalkyādayo dvijāḥ. kṛtvā vivāhaṃ me sarve pratijagmur yathāgatam. tatas tadā mahātmā sa kanyāyāṃ mayi bhārata. prahṛṣṭo 'janayat putraṃ dvīpa eva parāśaraḥ. himaṃ caivāsṛjad dhīmān dvīpaṃ ca yamunāmbhasi. tataḥ pitā vasuś caiva pitaraś ca tapodhanāḥ.

ततो माम् आह स मुनिर् गर्भम् उत्सृज्य मामकम्। द्वीपे ऽस्या एव सरितः कन्यैव त्वं भविष्यसि। एवम् उक्त्वा गतः सो ऽथ ऋषिः परमधर्मवित्। ममापि प्रसवो जातस् तत्क्षणाद् एव भारत।

tato mām āha sa munir garbham utsṛjya māmakam. dvīpe 'syā eva saritaḥ kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi. evam uktvā gataḥ so 'tha ṛṣiḥ paramadharmavit. mamāpi prasavo jātas tatkṣaṇād eva bhārata.

पाराशर्यो महायोगी स बभूव महान् ऋषिः। कन्यापुत्रो मम पुरा द्वैपायन इति स्मृतः।

pārāśaryo mahāyogī sa babhūva mahān ṛṣiḥ. kanyāputro mama purā dvaipāyana iti smṛtaḥ.

यो व्यस्य वेदांश् चतुरस् तपसा भगवान् ऋषिः। लोके व्यासत्वम् आपेदे कार्ष्ण्यात् कृष्णत्वम् एव च।

yo vyasya vedāṃś caturas tapasā bhagavān ṛṣiḥ. loke vyāsatvam āpede kārṣṇyāt kṛṣṇatvam eva ca.

सत्यवादी शमपरस् तपस्वी दग्धकिल्बिषः। सद्योत्पन्नः स तु महान् सह पित्रा ततो गतः। स नियुक्तो मया व्यक्तं त्वया च अमितद्युते। भ्रातुः क्षेत्रेषु कल्याणम् अपत्यं जनयिष्यति।

satyavādī śamaparas tapasvī dagdhakilbiṣaḥ. sadyotpannaḥ sa tu mahān saha pitrā tato gataḥ. sa niyukto mayā vyaktaṃ tvayā ca amitadyute. bhrātuḥ kṣetreṣu kalyāṇam apatyaṃ janayiṣyati.

स हि माम् उक्तवांस् तत्र स्मरेः कृत्येषु माम् इति। तं स्मरिष्ये महाबाहो यदि भीष्म त्वम् इच्छसि। तव चानुमते कामम् आभ्याम् उत्पादयेत् प्रजाः।

sa hi mām uktavāṃs tatra smareḥ kṛtyeṣu mām iti. taṃ smariṣye mahābāho yadi bhīṣma tvam icchasi. tava cānumate kāmam ābhyām utpādayet prajāḥ.

तव ह्य् अनुमते भीष्म नियतं स महातपाः। विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु पुत्रान् उत्पादयिष्यति।

tava hy anumate bhīṣma niyataṃ sa mahātapāḥ. vicitravīryakṣetreṣu putrān utpādayiṣyati.

इत्य् उक्तमात्रे भीष्मस् तु मूर्ध्न्य् अञ्जलिकृतो ऽहृषत्। सर्ववित् सर्वकर्ता च यद्य् एतत् तत् करोति च। महर्षेः कीर्तने तस्य भीष्मः प्राञ्जलिर् अब्रवीत्। देशकालौ तु जानामि क्रियताम् अर्थसिद्धये। धर्मम् अर्थं च कामं च त्रीन् एतान् यो ऽनुपश्यति।

ity uktamātre bhīṣmas tu mūrdhny añjalikṛto 'hṛṣat. sarvavit sarvakartā ca yady etat tat karoti ca. maharṣeḥ kīrtane tasya bhīṣmaḥ prāñjalir abravīt. deśakālau tu jānāmi kriyatām arthasiddhaye. dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca trīn etān yo 'nupaśyati.

अर्थम् अर्थानुबन्धं च धर्मं धर्मानुबन्धनम्। कामं कामानुबन्धं च विपरीतान् पृथक् पृथक्। शुभं शुभानुबंधं च तांश् चैव त्रिविधान् पुनः। यो विचिन्त्य धिया सम्यग् व्यवस्यति स बुद्धिमान्। पुनः पुनर् यो विचिन्त्य धिया सम्यग् व्यवस्यति। स बुद्धिमान् मनुष्येषु स नरः कृत्स्नकर्मकृत्।

artham arthānubandhaṃ ca dharmaṃ dharmānubandhanam. kāmaṃ kāmānubandhaṃ ca viparītān pṛthak pṛthak. śubhaṃ śubhānubaṃdhaṃ ca tāṃś caiva trividhān punaḥ. yo vicintya dhiyā samyag vyavasyati sa buddhimān. punaḥ punar yo vicintya dhiyā samyag vyavasyati. sa buddhimān manuṣyeṣu sa naraḥ kṛtsnakarmakṛt.

तद् इदं धर्मयुक्तं च हितं चैव कुलस्य नः। उक्तं भवत्या यच् छ्रेयः परमं रोचते मम।

tad idaṃ dharmayuktaṃ ca hitaṃ caiva kulasya naḥ. uktaṃ bhavatyā yac chreyaḥ paramaṃ rocate mama.

ततस् तस्मिन् प्रतिज्ञाते भीष्मेण कुरुनन्दन। कृष्णद्वैपायनं काली चिन्तयाम् आस वै मुनिम्। तस्याः स चिन्तितं ज्ञात्वा सत्यवत्या महातपाः।

tatas tasmin pratijñāte bhīṣmeṇa kurunandana. kṛṣṇadvaipāyanaṃ kālī cintayām āsa vai munim. tasyāḥ sa cintitaṃ jñātvā satyavatyā mahātapāḥ.

स वेदान् विब्रुवन् धीमान् मातुर् विज्ञाय चिन्तितम्। प्रादुर्बभूवाविदितः क्षणेन कुरुनन्दन।

sa vedān vibruvan dhīmān mātur vijñāya cintitam. prādurbabhūvāviditaḥ kṣaṇena kurunandana.

तस्मै पूजां तदा दत्त्वा सुताय विधिपूर्वकम्। परिष्वज्य च बाहुभ्यां प्रस्नवैर् अभिषिच्य च। मुमोच बाष्पं दाशेयी पुत्रं दृष्ट्वा चिरस्य तम्।

tasmai pūjāṃ tadā dattvā sutāya vidhipūrvakam. pariṣvajya ca bāhubhyāṃ prasnavair abhiṣicya ca. mumoca bāṣpaṃ dāśeyī putraṃ dṛṣṭvā cirasya tam.

ताम् अद्भिः परिषिच्यार्तां महर्षिर् अभिवाद्य च। मातरं पूर्वजः पुत्रो व्यासो वचनम् अब्रवीत्।

tām adbhiḥ pariṣicyārtāṃ maharṣir abhivādya ca. mātaraṃ pūrvajaḥ putro vyāso vacanam abravīt.

भवत्या यद् अभिप्रेतं तद् अहं कर्तुम् आगतः। शाधि मां धर्मतत्त्वज्ञे करवाणि प्रियं तव।

bhavatyā yad abhipretaṃ tad ahaṃ kartum āgataḥ. śādhi māṃ dharmatattvajñe karavāṇi priyaṃ tava.

तस्मै पूजां ततो ऽकार्षीत् पुरोधाः परमर्षये। स च तां प्रतिजग्राह विधिवन् मन्त्रपूर्वकम्। पूजितो मन्त्रपूर्वं तु विधिवत् प्रीतिम् आप सः।

tasmai pūjāṃ tato 'kārṣīt purodhāḥ paramarṣaye. sa ca tāṃ pratijagrāha vidhivan mantrapūrvakam. pūjito mantrapūrvaṃ tu vidhivat prītim āpa saḥ.

तम् आसनगतं माता पृष्ट्वा कुशलम् अव्ययम्। आचचक्षे क्रमेणास्मै तदर्थम् अभिचिन्तितम्। सत्यवत्य् अभिवीक्ष्यैनम् उवाचेदम् अनन्तरम्।

tam āsanagataṃ mātā pṛṣṭvā kuśalam avyayam. ācacakṣe krameṇāsmai tadartham abhicintitam. satyavaty abhivīkṣyainam uvācedam anantaram.

मातापित्रोः प्रजायन्ते पुत्राः साधारणाः कवे। तेषां पिता यथा स्वामी तथा माता न संशयः।

mātāpitroḥ prajāyante putrāḥ sādhāraṇāḥ kave. teṣāṃ pitā yathā svāmī tathā mātā na saṃśayaḥ.

विधातृविहितः स त्वं यथा मे प्रथमः सुतः। विचित्रवीर्यो ब्रह्मर्षे तथा मे ऽवरजः सुतः।

vidhātṛvihitaḥ sa tvaṃ yathā me prathamaḥ sutaḥ. vicitravīryo brahmarṣe tathā me 'varajaḥ sutaḥ.

यथैव पितृतो भीष्मस् तथा त्वम् अपि मातृतः। भ्राता विचित्रवीर्यस्य यथा वा पुत्र मन्यसे।

yathaiva pitṛto bhīṣmas tathā tvam api mātṛtaḥ. bhrātā vicitravīryasya yathā vā putra manyase.

अयं शांतनवः सत्यं पालयन् सत्यविक्रमः। बुद्धिं न कुरुते ऽपत्ये तथा राज्यानुशासने।

ayaṃ śāṃtanavaḥ satyaṃ pālayan satyavikramaḥ. buddhiṃ na kurute 'patye tathā rājyānuśāsane.

स त्वं व्यपेक्षया भ्रातुः संतानाय कुलस्य च। भीष्मस्य चास्य वचनान् नियोगाच् च ममानघ।

sa tvaṃ vyapekṣayā bhrātuḥ saṃtānāya kulasya ca. bhīṣmasya cāsya vacanān niyogāc ca mamānagha.

अनुक्रोशाच् च भूतानां सर्वेषां रक्षणाय च। आनृशंस्येन यद् ब्रूयां तच् छ्रुत्वा कर्तुम् अर्हसि।

anukrośāc ca bhūtānāṃ sarveṣāṃ rakṣaṇāya ca. ānṛśaṃsyena yad brūyāṃ tac chrutvā kartum arhasi.

यवीयसस् तव भ्रातुर् भार्ये सुरसुतोपमे। रूपयौवनसंपन्ने पुत्रकामे च धर्मतः।

yavīyasas tava bhrātur bhārye surasutopame. rūpayauvanasaṃpanne putrakāme ca dharmataḥ.

तयोर् उत्पादयापत्यं समर्थो ह्य् असि पुत्रक। अनुरूपं कुलस्यास्य संतत्याः प्रसवस्य च।

tayor utpādayāpatyaṃ samartho hy asi putraka. anurūpaṃ kulasyāsya saṃtatyāḥ prasavasya ca.

व्यास उवाच। वेत्थ धर्मं सत्यवति परं चापरम् एव च। यथा च तव धर्मज्ञे धर्मे प्रणिहिता मतिः।

vyāsa uvāca. vettha dharmaṃ satyavati paraṃ cāparam eva ca. yathā ca tava dharmajñe dharme praṇihitā matiḥ.

तस्माद् अहं त्वन्नियोगाद् धर्मम् उद्दिश्य कारणम्। ईप्सितं ते करिष्यामि दृष्टं ह्य् एतत् पुरातनम्।

tasmād ahaṃ tvanniyogād dharmam uddiśya kāraṇam. īpsitaṃ te kariṣyāmi dṛṣṭaṃ hy etat purātanam.

भ्रातुः पुत्रान् प्रदास्यामि मित्रावरुणयोः समान्। व्रतं चरेतां ते देव्यौ निर्दिष्टम् इह यन् मया।

bhrātuḥ putrān pradāsyāmi mitrāvaruṇayoḥ samān. vrataṃ caretāṃ te devyau nirdiṣṭam iha yan mayā.

संवत्सरं यथान्यायं ततः शुद्धे भविष्यतः। न हि माम् अव्रतोपेता उपेयात् का चिद् अङ्गना। न हि माम् अर्हतः प्राप्तुम् अशुद्धे कोसलात्मजे। एवं सत्यवती धर्मं परमं ज्ञातुम् अर्हसि।

saṃvatsaraṃ yathānyāyaṃ tataḥ śuddhe bhaviṣyataḥ. na hi mām avratopetā upeyāt kā cid aṅganā. na hi mām arhataḥ prāptum aśuddhe kosalātmaje. evaṃ satyavatī dharmaṃ paramaṃ jñātum arhasi.

सत्यवत्य् उवाच। यथा सद्यः प्रपद्येत देवी गर्भं तथा कुरु। अराजकेषु राष्ट्रेषु नास्ति वृष्टिर् न देवताः। प्रजानाथा विनश्यति। नश्यन्ति च क्रियाः सर्वाः।

satyavaty uvāca. yathā sadyaḥ prapadyeta devī garbhaṃ tathā kuru. arājakeṣu rāṣṭreṣu nāsti vṛṣṭir na devatāḥ. prajānāthā vinaśyati. naśyanti ca kriyāḥ sarvāḥ.

कथम् अराजकं राष्ट्रं शक्यं धारयितुं प्रभो। तस्माद् गर्भं समाधत्स्व भीष्मस् तं वर्धयिष्यति।

katham arājakaṃ rāṣṭraṃ śakyaṃ dhārayituṃ prabho. tasmād garbhaṃ samādhatsva bhīṣmas taṃ vardhayiṣyati.

व्यास उवाच। यदि पुत्रः प्रदातव्यो मया क्षिप्रम् अकालिकम्। विरूपतां मे सहताम् एतद् अस्याः परं व्रतम्।

vyāsa uvāca. yadi putraḥ pradātavyo mayā kṣipram akālikam. virūpatāṃ me sahatām etad asyāḥ paraṃ vratam.

यदि मे सहते गन्धं रूपं वेषं तथा वपुः। अद्यैव गर्भं कौसल्या विशिष्टं प्रतिपद्यताम्। तस्य चापि शतं पुत्रा भवितारो न संशयः। गोप्तारः कुरुवंशस्य भवत्याः शोकनाशनाः।

yadi me sahate gandhaṃ rūpaṃ veṣaṃ tathā vapuḥ. adyaiva garbhaṃ kausalyā viśiṣṭaṃ pratipadyatām. tasya cāpi śataṃ putrā bhavitāro na saṃśayaḥ. goptāraḥ kuruvaṃśasya bhavatyāḥ śokanāśanāḥ.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्त्वा महातेजा व्यासः सत्यवतीं तदा। शयने त्व् अथ कौसल्या शुचिवस्त्रा स्वलंकृता। समागमनम् आकाङ्क्षन्न् इति सो ऽन्तर्हितो मुनिः। ततो ऽभिगम्य सा देवी स्नुषां रहसि संगताम्। धर्म्यम् अर्थसमायुक्तम् उवाच वचनं हितम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktvā mahātejā vyāsaḥ satyavatīṃ tadā. śayane tv atha kausalyā śucivastrā svalaṃkṛtā. samāgamanam ākāṅkṣann iti so 'ntarhito muniḥ. tato 'bhigamya sā devī snuṣāṃ rahasi saṃgatām. dharmyam arthasamāyuktam uvāca vacanaṃ hitam.

कौसल्ये धर्मतन्त्रं यद् ब्रवीमि त्वां निबोध मे। भरतानां समुच्छेदो व्यक्तं मद्भाग्यसंक्षयात्।

kausalye dharmatantraṃ yad bravīmi tvāṃ nibodha me. bharatānāṃ samucchedo vyaktaṃ madbhāgyasaṃkṣayāt.

व्यथितां मां च संप्रेक्ष्य पितृवंशं च पीडितम्। भीष्मो बुद्धिम् अदान् मे ऽत्र धर्मस्य च विवृद्धये। अहं त्वाम् अद्य वक्ष्यामि बुद्ध्या निश्चित्य भामिनि। श्रुत्वा तु तद्वचः सुभ्रु कर्तुम् अर्हसि नान्यथा।

vyathitāṃ māṃ ca saṃprekṣya pitṛvaṃśaṃ ca pīḍitam. bhīṣmo buddhim adān me 'tra dharmasya ca vivṛddhaye. ahaṃ tvām adya vakṣyāmi buddhyā niścitya bhāmini. śrutvā tu tadvacaḥ subhru kartum arhasi nānyathā.

सा च बुद्धिस् तवाधीना पुत्रि ज्ञातं मयेति ह। नष्टं च भारतं वंशं पुनर् एव समुद्धर। गर्भं धारय कल्याणि देवरस्य महात्मनः।

sā ca buddhis tavādhīnā putri jñātaṃ mayeti ha. naṣṭaṃ ca bhārataṃ vaṃśaṃ punar eva samuddhara. garbhaṃ dhāraya kalyāṇi devarasya mahātmanaḥ.

पुत्रं जनय सुश्रोणि देवराजसमप्रभम्। स हि राज्यधुरं गुर्वीम् उद्वक्ष्यति कुलस्य नः। एवम् उक्त्वा तु सा देवी स्नुषां सत्यवती तदा।

putraṃ janaya suśroṇi devarājasamaprabham. sa hi rājyadhuraṃ gurvīm udvakṣyati kulasya naḥ. evam uktvā tu sā devī snuṣāṃ satyavatī tadā.

सा धर्मतो ऽनुनीयैनां कथं चिद् धर्मचारिणीम्। भोजयाम् आस विप्रांश् च देवर्षीन् अतिथींस् तथा।

sā dharmato 'nunīyaināṃ kathaṃ cid dharmacāriṇīm. bhojayām āsa viprāṃś ca devarṣīn atithīṃs tathā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...