महाभारत 1.98 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 98→

[mh-1-98] • 33 श्लोकाः

भीष्म उवाच। जामदग्न्येन रामेण पितुर् वधम् अमृष्यता। राजा परशुहस्तेन। क्रुद्धेन च महाभागे हैहयाधिपतिर् हतः। हेहयस्य महात्मनः। शतानि दश बाहूनां निकृत्तान्य् अर्जुनस्य वै।

bhīṣma uvāca. jāmadagnyena rāmeṇa pitur vadham amṛṣyatā. rājā paraśuhastena. kruddhena ca mahābhāge haihayādhipatir hataḥ. hehayasya mahātmanaḥ. śatāni daśa bāhūnāṃ nikṛttāny arjunasya vai.

पुनश् च धनुर् आदाय महास्त्राणि प्रमुञ्चता। निर्दग्धं क्षत्रम् असकृद् रथेन जयता महीम्।

punaś ca dhanur ādāya mahāstrāṇi pramuñcatā. nirdagdhaṃ kṣatram asakṛd rathena jayatā mahīm.

एवम् उच्चावचैर् अस्त्रैर् भार्गवेण महात्मना। त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी कृता निःक्षत्रिया पुरा। एवं निःक्षत्रिये लोके कृते तेन महर्षिणा।

evam uccāvacair astrair bhārgaveṇa mahātmanā. triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī kṛtā niḥkṣatriyā purā. evaṃ niḥkṣatriye loke kṛte tena maharṣiṇā.

ततः संभूय सर्वाभिः क्षत्रियाभिः समन्ततः। उत्पादितान्य् अपत्यानि ब्राह्मणैर् नियतात्मभिः।

tataḥ saṃbhūya sarvābhiḥ kṣatriyābhiḥ samantataḥ. utpāditāny apatyāni brāhmaṇair niyatātmabhiḥ.

पाणिग्राहस्य तनय इति वेदेषु निश्चितम्। धर्मं मनसि संस्थाप्य ब्राह्मणांस् ताः समभ्ययुः। लोके ऽप्य् आचरितो दृष्टः क्षत्रियाणां पुनर्भवः। ततः पुनः समुदितं क्षत्रं समभवत् तदा। इमं चैवात्र वक्ष्ये ऽहम् इतिहासं पुरातनम्।

pāṇigrāhasya tanaya iti vedeṣu niścitam. dharmaṃ manasi saṃsthāpya brāhmaṇāṃs tāḥ samabhyayuḥ. loke 'py ācarito dṛṣṭaḥ kṣatriyāṇāṃ punarbhavaḥ. tataḥ punaḥ samuditaṃ kṣatraṃ samabhavat tadā. imaṃ caivātra vakṣye 'ham itihāsaṃ purātanam.

अथोतथ्य इति ख्यात आसीद् धीमान् ऋषिः पुरा। ममता नाम तस्यासीद् भार्या परमसंमता।

athotathya iti khyāta āsīd dhīmān ṛṣiḥ purā. mamatā nāma tasyāsīd bhāryā paramasaṃmatā.

उतथ्यस्य यवीयांस् तु पुरोधास् त्रिदिवौकसाम्। बृहस्पतिर् बृहत्तेजा ममतां सो ऽन्वपद्यत।

utathyasya yavīyāṃs tu purodhās tridivaukasām. bṛhaspatir bṛhattejā mamatāṃ so 'nvapadyata.

उवाच ममता तं तु देवरं वदतां वरम्। अन्तर्वत्नी अहं भ्रात्रा ज्येष्ठेनारम्यताम् इति।

uvāca mamatā taṃ tu devaraṃ vadatāṃ varam. antarvatnī ahaṃ bhrātrā jyeṣṭhenāramyatām iti.

अयं च मे महाभाग कुक्षाव् एव बृहस्पते। औतथ्यो वेदम् अत्रैव षडङ्गं प्रत्यधीयत।

ayaṃ ca me mahābhāga kukṣāv eva bṛhaspate. autathyo vedam atraiva ṣaḍaṅgaṃ pratyadhīyata.

अमोघरेतास् त्वं चापि नूनं भवितुम् अर्हसि। तस्माद् एवंगते ऽद्य त्वम् उपारमितुम् अर्हसि।

amogharetās tvaṃ cāpi nūnaṃ bhavitum arhasi. tasmād evaṃgate 'dya tvam upāramitum arhasi.

एवम् उक्तस् तया सम्यग् बृहत्तेजा बृहस्पतिः। कामात्मानं तदात्मानं न शशाक नियच्छितुम्।

evam uktas tayā samyag bṛhattejā bṛhaspatiḥ. kāmātmānaṃ tadātmānaṃ na śaśāka niyacchitum.

संबभूव ततः कामी तया सार्धम् अकामया। उत्सृजन्तं तु तं रेतः स गर्भस्थो ऽभ्यभाषत।

saṃbabhūva tataḥ kāmī tayā sārdham akāmayā. utsṛjantaṃ tu taṃ retaḥ sa garbhastho 'bhyabhāṣata.

भोस् तात कन्यस वदे द्वयोर् नास्त्य् अत्र संभवः। अमोघशुक्रश् च भवान् पूर्वं चाहम् इहागतः। अमोघरेताश् च भवान् न पीडां कर्तुम् अर्हति। अश्रुत्वैव तु तद् वाक्यं गर्भस्थस्य बृहस्पतिः। जगाम मैथुनायैव ममतां चारुलोचनाम्। शुक्रोत्सर्गं ततो बुद्ध्वा तस्या गर्भगतो मुनिः। पद्भ्याम् आरोधयन् मार्गं शुक्रस्य च बृहस्पतेः। स्थानम् अप्राप्तम् अथ तच् छुक्रं प्रतिहतं तदा। पपात सहसा भूमौ ततः क्रुद्धो बृहस्पतिः।

bhos tāta kanyasa vade dvayor nāsty atra saṃbhavaḥ. amoghaśukraś ca bhavān pūrvaṃ cāham ihāgataḥ. amogharetāś ca bhavān na pīḍāṃ kartum arhati. aśrutvaiva tu tad vākyaṃ garbhasthasya bṛhaspatiḥ. jagāma maithunāyaiva mamatāṃ cārulocanām. śukrotsargaṃ tato buddhvā tasyā garbhagato muniḥ. padbhyām ārodhayan mārgaṃ śukrasya ca bṛhaspateḥ. sthānam aprāptam atha tac chukraṃ pratihataṃ tadā. papāta sahasā bhūmau tataḥ kruddho bṛhaspatiḥ.

शशाप तं ततः क्रुद्ध एवम् उक्तो बृहस्पतिः। उतथ्यपुत्रं गर्भस्थं निर्भर्त्स्य भगवान् ऋषिः।

śaśāpa taṃ tataḥ kruddha evam ukto bṛhaspatiḥ. utathyaputraṃ garbhasthaṃ nirbhartsya bhagavān ṛṣiḥ.

यस्मात् त्वम् ईदृशे काले सर्वभूतेप्सिते सति। एवम् आत्थ वचस् तस्मात् तमो दीर्घं प्रवेक्ष्यसि।

yasmāt tvam īdṛśe kāle sarvabhūtepsite sati. evam āttha vacas tasmāt tamo dīrghaṃ pravekṣyasi.

स वै दीर्घतमा नाम शापाद् ऋषिर् अजायत। बृहस्पतेर् बृहत्कीर्तेर् बृहस्पतिर् इवौजसा। जात्यन्धो वेदवित् प्राज्ञः पत्नीं लेभे स्वविद्यया। तरुणीं रूपसंपन्नां प्रद्वेषीं नाम ब्राह्मणीम्।

sa vai dīrghatamā nāma śāpād ṛṣir ajāyata. bṛhaspater bṛhatkīrter bṛhaspatir ivaujasā. jātyandho vedavit prājñaḥ patnīṃ lebhe svavidyayā. taruṇīṃ rūpasaṃpannāṃ pradveṣīṃ nāma brāhmaṇīm.

स पुत्राञ् जनयाम् आस गौतमादीन् महायशाः। ऋषेर् उतथ्यस्य तदा संतानकुलवृद्धये। धर्मात्मा च महात्मा च वेदवेदाङ्गपारगः। गोधर्मं सौरभेयाच् च सो ऽधीत्य निखिलं मुनिः। प्रावर्तत तथा कर्तुं श्रद्धावांस् तम् अशङ्कया। ततो वितथमर्यादं तं दृष्ट्वा मुनिसत्तमाः। क्रुद्धा मोहाभिभूतास् ते सर्वे तत्राश्रमौकसः। अहो ऽयं भिन्नमर्यादो नाश्रमे वस्तुम् अर्हति। तस्माद् एनं वयं सर्वे पापात्मानं त्यजामहे। इत्य् अन्योन्यं समाभाष्य ते दीर्घतमसं मुनिम्। पत्नी। भीष्मः। पत्नी। दीर्घतमाः। भीष्मः। पुत्रलाभाच् च सा पत्नी न तुतोष पतिं तदा। प्रद्विषन्तीं पतिर् भार्यां किं मां द्वेष्टीति चाब्रवीत्। पतिर् भार्यानुभरणाद् भर्ता चेति प्रकीर्त्यते। अहं त्वां भरणं कृत्वा जात्यन्धं ससुता सदा। नित्यकालं श्रमेणार्ता न भरेयं महातपः। तस्यास् तद् वचनं श्रुत्वा ऋषिः कोपसमन्वितः। प्रत्युवाच ततः पत्नीं प्रद्वेषीं ससुतां तदा। नीयतां क्षत्रियकुले धनार्थी त्वं भविष्यसि। त्वया दत्तं धनं विप्र नेच्छेयं दुःखकारकम्। यथेष्टं कुरु विप्रेन्द्र न भरेयं यथा पुरा। अद्य प्रभृति मर्यादा मया लोके प्रतिष्ठिता। एक एव पतिर् नार्या यावज्जीवं परायणम्। मृते जीवति वा तस्मिन् नापरं प्राप्नुयान् नरम्। अभिगम्य परं नारी पतिष्यति न संशयः। अपतीनां तु नारीणाम् अद्य प्रभृति पातकम्। यद्य् अस्ति चेद् धनं सर्वं वृथाभोगा भवन्तु ताः। अकीर्तिः परिवादश् च नित्यकालं भवन्तु वै। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा ब्राह्मणी भृशकोपिता। गङ्गाम् आनीयताम् एष पुत्रा इत्य् एवम् अब्रवीत्।

sa putrāñ janayām āsa gautamādīn mahāyaśāḥ. ṛṣer utathyasya tadā saṃtānakulavṛddhaye. dharmātmā ca mahātmā ca vedavedāṅgapāragaḥ. godharmaṃ saurabheyāc ca so 'dhītya nikhilaṃ muniḥ. prāvartata tathā kartuṃ śraddhāvāṃs tam aśaṅkayā. tato vitathamaryādaṃ taṃ dṛṣṭvā munisattamāḥ. kruddhā mohābhibhūtās te sarve tatrāśramaukasaḥ. aho 'yaṃ bhinnamaryādo nāśrame vastum arhati. tasmād enaṃ vayaṃ sarve pāpātmānaṃ tyajāmahe. ity anyonyaṃ samābhāṣya te dīrghatamasaṃ munim. patnī. bhīṣmaḥ. patnī. dīrghatamāḥ. bhīṣmaḥ. putralābhāc ca sā patnī na tutoṣa patiṃ tadā. pradviṣantīṃ patir bhāryāṃ kiṃ māṃ dveṣṭīti cābravīt. patir bhāryānubharaṇād bhartā ceti prakīrtyate. ahaṃ tvāṃ bharaṇaṃ kṛtvā jātyandhaṃ sasutā sadā. nityakālaṃ śrameṇārtā na bhareyaṃ mahātapaḥ. tasyās tad vacanaṃ śrutvā ṛṣiḥ kopasamanvitaḥ. pratyuvāca tataḥ patnīṃ pradveṣīṃ sasutāṃ tadā. nīyatāṃ kṣatriyakule dhanārthī tvaṃ bhaviṣyasi. tvayā dattaṃ dhanaṃ vipra neccheyaṃ duḥkhakārakam. yatheṣṭaṃ kuru viprendra na bhareyaṃ yathā purā. adya prabhṛti maryādā mayā loke pratiṣṭhitā. eka eva patir nāryā yāvajjīvaṃ parāyaṇam. mṛte jīvati vā tasmin nāparaṃ prāpnuyān naram. abhigamya paraṃ nārī patiṣyati na saṃśayaḥ. apatīnāṃ tu nārīṇām adya prabhṛti pātakam. yady asti ced dhanaṃ sarvaṃ vṛthābhogā bhavantu tāḥ. akīrtiḥ parivādaś ca nityakālaṃ bhavantu vai. tasya tad vacanaṃ śrutvā brāhmaṇī bhṛśakopitā. gaṅgām ānīyatām eṣa putrā ity evam abravīt.

लोभमोहाभिभूतास् ते पुत्रास् तं गौतमादयः। काष्ठे समुद्गे प्रक्षिप्य गङ्गायां समवासृजन्।

lobhamohābhibhūtās te putrās taṃ gautamādayaḥ. kāṣṭhe samudge prakṣipya gaṅgāyāṃ samavāsṛjan.

न स्याद् अन्धश् च वृद्धश् च भर्तव्यो ऽयम् इति स्म ते। कर्मण्य् अथ ततः क्रूरे तेषां बुद्धिर् अजायत। चिन्तयित्वा ततः क्रूराः प्रतिजग्मुर् अथो गृहान्।

na syād andhaś ca vṛddhaś ca bhartavyo 'yam iti sma te. karmaṇy atha tataḥ krūre teṣāṃ buddhir ajāyata. cintayitvā tataḥ krūrāḥ pratijagmur atho gṛhān.

सो ऽनुस्रोतस् तदा राजन् प्लवमान ऋषिस् ततः। जगाम सुबहून् देशान् अन्धस् तेनोडुपेन ह।

so 'nusrotas tadā rājan plavamāna ṛṣis tataḥ. jagāma subahūn deśān andhas tenoḍupena ha.

तं तु राजा बलिर् नाम सर्वधर्मविशारदः। अपश्यन् मज्जनगतः स्रोतसाभ्याशम् आगतम्।

taṃ tu rājā balir nāma sarvadharmaviśāradaḥ. apaśyan majjanagataḥ srotasābhyāśam āgatam.

जग्राह चैनं धर्मात्मा बलिः सत्यपराक्रमः। ज्ञात्वा चैनं स वव्रे ऽथ पुत्रार्थं मनुजर्षभ। तं पूजयित्वा राजर्षिर् विश्रान्तं मुनिम् अब्रवीत्।

jagrāha cainaṃ dharmātmā baliḥ satyaparākramaḥ. jñātvā cainaṃ sa vavre 'tha putrārthaṃ manujarṣabha. taṃ pūjayitvā rājarṣir viśrāntaṃ munim abravīt.

संतानार्थं महाभाग भार्यासु मम मानद। पुत्रान् धर्मार्थकुशलान् उत्पादयितुम् अर्हसि।

saṃtānārthaṃ mahābhāga bhāryāsu mama mānada. putrān dharmārthakuśalān utpādayitum arhasi.

एवम् उक्तः स तेजस्वी तं तथेत्य् उक्तवान् ऋषिः। तस्मै स राजा स्वां भार्यां सुदेष्णां प्राहिणोत् तदा।

evam uktaḥ sa tejasvī taṃ tathety uktavān ṛṣiḥ. tasmai sa rājā svāṃ bhāryāṃ sudeṣṇāṃ prāhiṇot tadā.

अन्धं वृद्धं च तं मत्वा न सा देवी जगाम ह। स्वां तु धात्रेयिकां तस्मै वृद्धाय प्राहिणोत् तदा।

andhaṃ vṛddhaṃ ca taṃ matvā na sā devī jagāma ha. svāṃ tu dhātreyikāṃ tasmai vṛddhāya prāhiṇot tadā.

तस्यां काक्षीवदादीन् स शूद्रयोनाव् ऋषिर् वशी। जनयाम् आस धर्मात्मा पुत्रान् एकादशैव तु।

tasyāṃ kākṣīvadādīn sa śūdrayonāv ṛṣir vaśī. janayām āsa dharmātmā putrān ekādaśaiva tu.

काक्षीवदादीन् पुत्रांस् तान् दृष्ट्वा सर्वान् अधीयतः। मुदा च तान् बली राजा दृष्ट्वा कक्षीवदादिकान्। उवाच तम् ऋषिं राजा ममैत इति वीर्यवान्।

kākṣīvadādīn putrāṃs tān dṛṣṭvā sarvān adhīyataḥ. mudā ca tān balī rājā dṛṣṭvā kakṣīvadādikān. uvāca tam ṛṣiṃ rājā mamaita iti vīryavān.

नेत्य् उवाच महर्षिस् तं ममैवैत इति ब्रुवन्। शूद्रयोनौ मया हीमे जाताः काक्षीवदादयः।

nety uvāca maharṣis taṃ mamaivaita iti bruvan. śūdrayonau mayā hīme jātāḥ kākṣīvadādayaḥ.

अन्धं वृद्धं च मां मत्वा सुदेष्णा महिषी तव। अवमन्य ददौ मूढा शूद्रां धात्रेयिकां हि मे।

andhaṃ vṛddhaṃ ca māṃ matvā sudeṣṇā mahiṣī tava. avamanya dadau mūḍhā śūdrāṃ dhātreyikāṃ hi me.

ततः प्रसादयाम् आस पुनस् तम् ऋषिसत्तमम्। बलिः सुदेष्णां भार्यां च तस्मै तां प्राहिणोत् पुनः।

tataḥ prasādayām āsa punas tam ṛṣisattamam. baliḥ sudeṣṇāṃ bhāryāṃ ca tasmai tāṃ prāhiṇot punaḥ.

तां स दीर्घतमाङ्गेषु स्पृष्ट्वा देवीम् अथाब्रवीत्। भविष्यति कुमारस् ते तेजस्वी सत्यवाग् इति।

tāṃ sa dīrghatamāṅgeṣu spṛṣṭvā devīm athābravīt. bhaviṣyati kumāras te tejasvī satyavāg iti.

तत्राङ्गो नाम राजर्षिः सुदेष्णायाम् अजायत। अङ्गो वङ्गः कलिङ्गश् च पुण्ड्रः सुह्मश् च ते सुताः। तेषां देशाः समाख्याताः स्वनामकथिता भुवि। अङ्गस्याङ्गो ऽभवद् देशो वङ्गो वङ्गस्य च स्मृतः। कलिङ्गविषयश् चैव कलिङ्गस्य च स स्मृतः। पुण्ड्रस्य पुण्ड्राः प्रख्याताः सुह्माः सुह्मस्य च स्मृताः। एवं बलेः पुरा वंशः प्रख्यातो वै महर्षिजः। एवम् अन्ये महेष्वासा ब्राह्मणैः क्षत्रिया भुवि।

tatrāṅgo nāma rājarṣiḥ sudeṣṇāyām ajāyata. aṅgo vaṅgaḥ kaliṅgaś ca puṇḍraḥ suhmaś ca te sutāḥ. teṣāṃ deśāḥ samākhyātāḥ svanāmakathitā bhuvi. aṅgasyāṅgo 'bhavad deśo vaṅgo vaṅgasya ca smṛtaḥ. kaliṅgaviṣayaś caiva kaliṅgasya ca sa smṛtaḥ. puṇḍrasya puṇḍrāḥ prakhyātāḥ suhmāḥ suhmasya ca smṛtāḥ. evaṃ baleḥ purā vaṃśaḥ prakhyāto vai maharṣijaḥ. evam anye maheṣvāsā brāhmaṇaiḥ kṣatriyā bhuvi.

जाताः परमधर्मज्ञा वीर्यवन्तो महाबलाः। एतच् छ्रुत्वा त्वम् अप्य् अत्र मातः कुरु यथेप्सितम्।

jātāḥ paramadharmajñā vīryavanto mahābalāḥ. etac chrutvā tvam apy atra mātaḥ kuru yathepsitam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents