महाभारत 1.92 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 92→

[mh-1-92] • 55 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततः प्रतीपो राजा स सर्वभूतहिते रतः। निषसाद समा बह्वीर् गङ्गातीरगतो जपन्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ pratīpo rājā sa sarvabhūtahite rataḥ. niṣasāda samā bahvīr gaṅgātīragato japan.

तस्य रूपगुणोपेता गङ्गा श्रीर् इव रूपिणी। उत्तीर्य सलिलात् तस्माल् लोभनीयतमाकृतिः।

tasya rūpaguṇopetā gaṅgā śrīr iva rūpiṇī. uttīrya salilāt tasmāl lobhanīyatamākṛtiḥ.

अधीयानस्य राजर्षेर् दिव्यरूपा मनस्विनी। दक्षिणं शालसंकाशम् ऊरुं भेजे शुभानना।

adhīyānasya rājarṣer divyarūpā manasvinī. dakṣiṇaṃ śālasaṃkāśam ūruṃ bheje śubhānanā.

प्रतीपस् तु महीपालस् ताम् उवाच मनस्विनीम्। वाक्यं वाक्यविदां श्रेष्ठो धर्मनिश्चयतत्त्ववित्। करवाणि किं ते कल्याणि प्रियं यत् ते ऽभिकाङ्क्षितम्।

pratīpas tu mahīpālas tām uvāca manasvinīm. vākyaṃ vākyavidāṃ śreṣṭho dharmaniścayatattvavit. karavāṇi kiṃ te kalyāṇi priyaṃ yat te 'bhikāṅkṣitam.

स्त्र्य् उवाच। त्वाम् अहं कामये राजन् कुरुश्रेष्ठ भजस्व माम्। त्यागः कामवतीनां हि स्त्रीणां सद्भिर् विगर्हितः।

stry uvāca. tvām ahaṃ kāmaye rājan kuruśreṣṭha bhajasva mām. tyāgaḥ kāmavatīnāṃ hi strīṇāṃ sadbhir vigarhitaḥ.

प्रतीप उवाच। नाहं परस्त्रियं कामाद् गच्छेयं वरवर्णिनि। न चासवर्णां कल्याणि धर्म्यं तद् विद्धि मे व्रतम्। यः स्वदारान् परित्यज्य पारक्यां सेवते स्वयम्। स संसारान् न मुच्येत यावद् आभूतसंप्लवम्।

pratīpa uvāca. nāhaṃ parastriyaṃ kāmād gaccheyaṃ varavarṇini. na cāsavarṇāṃ kalyāṇi dharmyaṃ tad viddhi me vratam. yaḥ svadārān parityajya pārakyāṃ sevate svayam. sa saṃsārān na mucyeta yāvad ābhūtasaṃplavam.

स्त्र्य् उवाच। नाश्रेयस्य् अस्मि नागम्या न वक्तव्या च कर्हि चित्। भज मां भजमानां त्वं राजन् कन्यां वरस्त्रियम्।

stry uvāca. nāśreyasy asmi nāgamyā na vaktavyā ca karhi cit. bhaja māṃ bhajamānāṃ tvaṃ rājan kanyāṃ varastriyam.

प्रतीप उवाच। मयातिवृत्तम् एतत् ते यन् मां चोदयसि प्रियम्। अन्यथा प्रतिपन्नं मां नाशयेद् धर्मविप्लवः।

pratīpa uvāca. mayātivṛttam etat te yan māṃ codayasi priyam. anyathā pratipannaṃ māṃ nāśayed dharmaviplavaḥ.

प्राप्य दक्षिणम् ऊरुं मे त्वम् आश्लिष्टा वराङ्गने। अपत्यानां स्नुषाणां च भीरु विद्ध्य् एतद् आसनम्।

prāpya dakṣiṇam ūruṃ me tvam āśliṣṭā varāṅgane. apatyānāṃ snuṣāṇāṃ ca bhīru viddhy etad āsanam.

सव्यतः कामिनीभागस् त्वया स च विवर्जितः। तस्माद् अहं नाचरिष्ये त्वयि कामं वराङ्गने।

savyataḥ kāminībhāgas tvayā sa ca vivarjitaḥ. tasmād ahaṃ nācariṣye tvayi kāmaṃ varāṅgane.

स्नुषा मे भव कल्याणि पुत्रार्थे त्वां वृणोम्य् अहम्। स्नुषापक्षं हि वामोरु त्वम् आगम्य समाश्रिता।

snuṣā me bhava kalyāṇi putrārthe tvāṃ vṛṇomy aham. snuṣāpakṣaṃ hi vāmoru tvam āgamya samāśritā.

स्त्र्य् उवाच। एवम् अप्य् अस्तु धर्मज्ञ संयुज्येयं सुतेन ते। त्वद्भक्त्यैव भजिष्यामि प्रख्यातं भारतं कुलम्।

stry uvāca. evam apy astu dharmajña saṃyujyeyaṃ sutena te. tvadbhaktyaiva bhajiṣyāmi prakhyātaṃ bhārataṃ kulam.

पृथिव्यां पार्थिवा ये च तेषां यूयं परायणम्। गुणा न हि मया शक्या वक्तुं वर्षशतैर् अपि। कुलस्य ये वः प्रस्थितास् तत्साधुत्वम् अनुत्तमम्।

pṛthivyāṃ pārthivā ye ca teṣāṃ yūyaṃ parāyaṇam. guṇā na hi mayā śakyā vaktuṃ varṣaśatair api. kulasya ye vaḥ prasthitās tatsādhutvam anuttamam.

स मे नाभिजनज्ञः स्याद् आचरेयं च यद् विभो। तत् सर्वम् एव पुत्रस् ते न मीमांसेत कर्हि चित्।

sa me nābhijanajñaḥ syād ācareyaṃ ca yad vibho. tat sarvam eva putras te na mīmāṃseta karhi cit.

एवं वसन्ती पुत्रे ते वर्धयिष्याम्य् अहं प्रियम्। पुत्रैः पुण्यैः प्रियैश् चापि स्वर्गं प्राप्स्यति ते सुतः।

evaṃ vasantī putre te vardhayiṣyāmy ahaṃ priyam. putraiḥ puṇyaiḥ priyaiś cāpi svargaṃ prāpsyati te sutaḥ.

वैशंपायन उवाच। तथेत्य् उक्त्वा तु सा राजंस् तत्रैवान्तरधीयत। अदृश्या राजसिंहस्य पश्यतः साभवत् तदा। पुत्रजन्म प्रतीक्षंस् तु स राजा तद् अधारयत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tathety uktvā tu sā rājaṃs tatraivāntaradhīyata. adṛśyā rājasiṃhasya paśyataḥ sābhavat tadā. putrajanma pratīkṣaṃs tu sa rājā tad adhārayat.

एतस्मिन्न् एव काले तु प्रतीपः क्षत्रियर्षभः। तपस् तेपे सुतस्यार्थे सभार्यः कुरुनन्दन। प्रतीपस्य तु भार्यायां गर्भः श्रीमान् अवर्धत। श्रिया परमया युक्तः शरच्छुक्ले यथा शशी। ततस् तु दशमे मासि प्राजायत रविप्रभम्। कुमारं देवगर्भाभं प्रतीपमहिषी तदा।

etasminn eva kāle tu pratīpaḥ kṣatriyarṣabhaḥ. tapas tepe sutasyārthe sabhāryaḥ kurunandana. pratīpasya tu bhāryāyāṃ garbhaḥ śrīmān avardhata. śriyā paramayā yuktaḥ śaracchukle yathā śaśī. tatas tu daśame māsi prājāyata raviprabham. kumāraṃ devagarbhābhaṃ pratīpamahiṣī tadā.

तयोः समभवत् पुत्रो वृद्धयोः स महाभिषः। शान्तस्य जज्ञे संतानस् तस्माद् आसीत् स शंतनुः। तस्य जातस्य कृत्यानि प्रतीपो ऽकारयत् प्रभुः। जातकर्मादि विप्रेण वेदोक्तैः कर्मभिस् तदा। नामकर्म च विप्रास् तु चक्रुः परमसत्कृतम्। शंतनोर् अवनीपाल वेदोक्तैः कर्मभिस् तदा। ततः संवर्धितो राजा शंतनुर् लोकधार्मिकः। स तु लेभे परां निष्ठां प्राप्य धर्मभृतां वरः। धनुर्वेदे च वेदे च गतिं स परमां गतः। यौवनं चापि संप्राप्तः कुमारो वदतां वरः। दृष्ट्वा तु यौवनस्थं तं तत्प्रीत्या राजसत्तम। यौवराज्ये ऽभिषिच्यैनं शंतनुं राजसत्तमः। बभूव कर्मकृद् राजा शंतनुर् भरतर्षभ।

tayoḥ samabhavat putro vṛddhayoḥ sa mahābhiṣaḥ. śāntasya jajñe saṃtānas tasmād āsīt sa śaṃtanuḥ. tasya jātasya kṛtyāni pratīpo 'kārayat prabhuḥ. jātakarmādi vipreṇa vedoktaiḥ karmabhis tadā. nāmakarma ca viprās tu cakruḥ paramasatkṛtam. śaṃtanor avanīpāla vedoktaiḥ karmabhis tadā. tataḥ saṃvardhito rājā śaṃtanur lokadhārmikaḥ. sa tu lebhe parāṃ niṣṭhāṃ prāpya dharmabhṛtāṃ varaḥ. dhanurvede ca vede ca gatiṃ sa paramāṃ gataḥ. yauvanaṃ cāpi saṃprāptaḥ kumāro vadatāṃ varaḥ. dṛṣṭvā tu yauvanasthaṃ taṃ tatprītyā rājasattama. yauvarājye 'bhiṣicyainaṃ śaṃtanuṃ rājasattamaḥ. babhūva karmakṛd rājā śaṃtanur bharatarṣabha.

संस्मरंश् चाक्षयांल् लोकान् विजितान् स्वेन कर्मणा। महाभिषः स संजज्ञे क्षेत्रे तस्य महात्मनः। पुण्यकर्मकृद् एवासीच् छंतनुः कुरुसत्तम।

saṃsmaraṃś cākṣayāṃl lokān vijitān svena karmaṇā. mahābhiṣaḥ sa saṃjajñe kṣetre tasya mahātmanaḥ. puṇyakarmakṛd evāsīc chaṃtanuḥ kurusattama.

प्रतीपः शंतनुं पुत्रं यौवनस्थं ततो ऽन्वशात्। पुरा मां स्त्री समभ्यागाच् छंतनो भूतये तव।

pratīpaḥ śaṃtanuṃ putraṃ yauvanasthaṃ tato 'nvaśāt. purā māṃ strī samabhyāgāc chaṃtano bhūtaye tava.

त्वाम् आव्रजेद् यदि रहः सा पुत्र वरवर्णिनी। कामयानाभिरूपाढ्या दिव्या स्त्री पुत्रकाम्यया। सा त्वया नानुयोक्तव्या कासि कस्यासि वाङ्गने।

tvām āvrajed yadi rahaḥ sā putra varavarṇinī. kāmayānābhirūpāḍhyā divyā strī putrakāmyayā. sā tvayā nānuyoktavyā kāsi kasyāsi vāṅgane.

यच् च कुर्यान् न तत् कार्यं प्रष्टव्या सा त्वयानघ। मन्नियोगाद् भजन्तीं तां भजेथा इत्य् उवाच तम्।

yac ca kuryān na tat kāryaṃ praṣṭavyā sā tvayānagha. manniyogād bhajantīṃ tāṃ bhajethā ity uvāca tam.

एवं संदिश्य तनयं प्रतीपः शंतनुं तदा। स्वे च राज्ये ऽभिषिच्यैनं वनं राजा विवेश ह।

evaṃ saṃdiśya tanayaṃ pratīpaḥ śaṃtanuṃ tadā. sve ca rājye 'bhiṣicyainaṃ vanaṃ rājā viveśa ha.

स राजा शंतनुर् धीमान् ख्यातः पृथ्व्यां धनुर्धरः। बभूव सर्वलोकस्य सत्यवाग् इति संमतः। पीनस्कन्धो महाबाहुर् मत्तवारणविक्रमः। अन्वितः परिपूर्णार्थैः सर्वैर् नृपतिलक्षणैः। अमात्यसंपदोपेतः क्षत्रधर्मविशेषवित्। वशे चक्रे महीम् एको विजित्य वसुधाधिपान्। वेदान् आगमयत् कृत्स्नान् राजधर्मांश् च सर्वशः। ईजे च बहुभिः सत्रैः क्रतुभिर् भूरिदक्षिणैः। तर्पयाम् आस विप्रांश् च वेदाध्ययनकोविदान्। रत्नैर् उच्चावचैर् गोभिर् ग्रामैर् अश्वैर् धनैर् अपि। वयोरूपेण संपन्नः पौरुषेण बलेन च। ऐश्वर्येण प्रतापेन विक्रमेण धनेन च। वर्तमानं च सत्येन सर्वधर्मविशारदम्। तं महीपं महीपाला राजराजम् अकुर्वत। वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्नप्रबोधनाः। श्रिया भरतशार्दूल समपद्यन्त भूमिपाः। शंतनुप्रमुखैर् गुप्तं राष्ट्राधिपतिभिर् जगत्। नियमैः सर्ववर्णानां ब्रह्मोत्तरम् अवर्तत। ब्राह्मणाभिमुखं क्षत्रं क्षत्रियाभिमुखा विशः। ब्रह्मक्षत्रानुलोमाश् च शूद्राः पर्यचरन् विशः। एवं पशुवराहाणां तथैव मृगपक्षिणाम्। शंतनाव् अथ राज्यस्थे नावर्तत वृथा वधः। असुखानाम् अनाथानां तिर्यग्योनिषु वर्तताम्। स एव राजा सर्वेषां भूतानाम् अभवत् पिता। स हस्तिनाम्नि धर्मात्मा विहरन् कुरुनन्दनः। तेजसा सूर्यकल्पो ऽभूद् वायुना च समो बले। अन्तकप्रतिमः कोपे क्षमया पृथिवीसमः। बभूव राजा सुमतिः प्रजानां सत्यविक्रमः। स वनेषु च रम्येषु शैलप्रस्रवणेषु च। बभूव मृगयाशीलः सततं वनगोचरः। स वनेषु वारण्येषु शैलप्रश्रवणेषु च।

sa rājā śaṃtanur dhīmān khyātaḥ pṛthvyāṃ dhanurdharaḥ. babhūva sarvalokasya satyavāg iti saṃmataḥ. pīnaskandho mahābāhur mattavāraṇavikramaḥ. anvitaḥ paripūrṇārthaiḥ sarvair nṛpatilakṣaṇaiḥ. amātyasaṃpadopetaḥ kṣatradharmaviśeṣavit. vaśe cakre mahīm eko vijitya vasudhādhipān. vedān āgamayat kṛtsnān rājadharmāṃś ca sarvaśaḥ. īje ca bahubhiḥ satraiḥ kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ. tarpayām āsa viprāṃś ca vedādhyayanakovidān. ratnair uccāvacair gobhir grāmair aśvair dhanair api. vayorūpeṇa saṃpannaḥ pauruṣeṇa balena ca. aiśvaryeṇa pratāpena vikrameṇa dhanena ca. vartamānaṃ ca satyena sarvadharmaviśāradam. taṃ mahīpaṃ mahīpālā rājarājam akurvata. vītaśokabhayābādhāḥ sukhasvapnaprabodhanāḥ. śriyā bharataśārdūla samapadyanta bhūmipāḥ. śaṃtanupramukhair guptaṃ rāṣṭrādhipatibhir jagat. niyamaiḥ sarvavarṇānāṃ brahmottaram avartata. brāhmaṇābhimukhaṃ kṣatraṃ kṣatriyābhimukhā viśaḥ. brahmakṣatrānulomāś ca śūdrāḥ paryacaran viśaḥ. evaṃ paśuvarāhāṇāṃ tathaiva mṛgapakṣiṇām. śaṃtanāv atha rājyasthe nāvartata vṛthā vadhaḥ. asukhānām anāthānāṃ tiryagyoniṣu vartatām. sa eva rājā sarveṣāṃ bhūtānām abhavat pitā. sa hastināmni dharmātmā viharan kurunandanaḥ. tejasā sūryakalpo 'bhūd vāyunā ca samo bale. antakapratimaḥ kope kṣamayā pṛthivīsamaḥ. babhūva rājā sumatiḥ prajānāṃ satyavikramaḥ. sa vaneṣu ca ramyeṣu śailaprasravaṇeṣu ca. babhūva mṛgayāśīlaḥ satataṃ vanagocaraḥ. sa vaneṣu vāraṇyeṣu śailapraśravaṇeṣu ca.

स मृगान् महिषांश् चैव विनिघ्नन् राजसत्तमः। नदीम् अन्वचरद् राजा शंतनुः परया मुदा। गङ्गाम् अनुचचारैकः सिद्धचारणसेविताम्।

sa mṛgān mahiṣāṃś caiva vinighnan rājasattamaḥ. nadīm anvacarad rājā śaṃtanuḥ parayā mudā. gaṅgām anucacāraikaḥ siddhacāraṇasevitām.

स कदा चिन् महाराज ददर्श परमस्त्रियम्। सा च शंतनुम् अभ्यागाद् अलक्ष्मीम् अपकर्षती। जाज्वल्यमानां वपुषा साक्षात् पद्माम् इव श्रियम्।

sa kadā cin mahārāja dadarśa paramastriyam. sā ca śaṃtanum abhyāgād alakṣmīm apakarṣatī. jājvalyamānāṃ vapuṣā sākṣāt padmām iva śriyam.

सर्वानवद्यां सुदतीं दिव्याभरणभूषिताम्। सूक्ष्माम्बरधराम् एकां पद्मोदरसमप्रभाम्। स्नातमात्राम् अधोवस्त्रां गङ्गातीररुहे वने। प्रकीर्णकेशीं पाणिभ्यां संस्पृशन्तीं शिरोरुहान्। रूपेण वयसा कान्त्या शरीरावयवैस् तथा। हावभावविलासैश् च लोचनाञ्चलविक्रियैः। श्रोणीभरेण मध्येन स्तनाभ्याम् उरसा दृशा। कबरीभरेण पादाभ्याम् इङ्गितेन स्मितेन च। कोकिलालापसंलापैर् न्यक्कुर्वन्तीं त्रिलोकगाम्। वाणीं च गिरिजां लक्ष्मीं योषितो ऽन्याः सुराङ्गनाः। स्नेहात् काङ्क्षेण राजानं वीक्षमाणां विलासिनीम्।

sarvānavadyāṃ sudatīṃ divyābharaṇabhūṣitām. sūkṣmāmbaradharām ekāṃ padmodarasamaprabhām. snātamātrām adhovastrāṃ gaṅgātīraruhe vane. prakīrṇakeśīṃ pāṇibhyāṃ saṃspṛśantīṃ śiroruhān. rūpeṇa vayasā kāntyā śarīrāvayavais tathā. hāvabhāvavilāsaiś ca locanāñcalavikriyaiḥ. śroṇībhareṇa madhyena stanābhyām urasā dṛśā. kabarībhareṇa pādābhyām iṅgitena smitena ca. kokilālāpasaṃlāpair nyakkurvantīṃ trilokagām. vāṇīṃ ca girijāṃ lakṣmīṃ yoṣito 'nyāḥ surāṅganāḥ. snehāt kāṅkṣeṇa rājānaṃ vīkṣamāṇāṃ vilāsinīm.

तां दृष्ट्वा हृष्टरोमाभूद् विस्मितो रूपसंपदा। रूपेणाति च सा राजन् सर्वराजन्ययोषितः। अधश् चकार रूपेण सर्वराजन्ययोषितः। ताम् उवाच ततो राजा कामिनीं तु मनोरमाम्। पिबन्न् इव च नेत्राभ्यां नातृप्यत नराधिपः।

tāṃ dṛṣṭvā hṛṣṭaromābhūd vismito rūpasaṃpadā. rūpeṇāti ca sā rājan sarvarājanyayoṣitaḥ. adhaś cakāra rūpeṇa sarvarājanyayoṣitaḥ. tām uvāca tato rājā kāminīṃ tu manoramām. pibann iva ca netrābhyāṃ nātṛpyata narādhipaḥ.

सा च दृष्ट्वैव राजानं विचरन्तं महाद्युतिम्। स्नेहाद् आगतसौहार्दा नातृप्यत विलासिनी। गङ्गा काङ्क्षेण राजानं प्रेक्षमाणा विलासिनी। चञ्चूर्यताग्रतस् तस्य किंनरीवाप्सरोपमा। दृष्ट्वा प्रहृष्टरूपो ऽभूद् दर्शनाद् एव शंतनुः। रूपेणातीत्य तिष्ठन्तीं सर्वा राजन्ययोषितः।

sā ca dṛṣṭvaiva rājānaṃ vicarantaṃ mahādyutim. snehād āgatasauhārdā nātṛpyata vilāsinī. gaṅgā kāṅkṣeṇa rājānaṃ prekṣamāṇā vilāsinī. cañcūryatāgratas tasya kiṃnarīvāpsaropamā. dṛṣṭvā prahṛṣṭarūpo 'bhūd darśanād eva śaṃtanuḥ. rūpeṇātītya tiṣṭhantīṃ sarvā rājanyayoṣitaḥ.

ताम् उवाच ततो राजा सान्त्वयञ् श्लक्ष्णया गिरा। देवी वा दानवी वा त्वं गन्धर्वी यदि वाप्सराः।

tām uvāca tato rājā sāntvayañ ślakṣṇayā girā. devī vā dānavī vā tvaṃ gandharvī yadi vāpsarāḥ.

यक्षी वा पन्नगी वापि मानुषी वा सुमध्यमे। या वा त्वं सुरगर्भाभे भार्या मे भव शोभने। त्वद्गता हि मम प्राणा वसु यन् मे ऽस्ति किं चन।

yakṣī vā pannagī vāpi mānuṣī vā sumadhyame. yā vā tvaṃ suragarbhābhe bhāryā me bhava śobhane. tvadgatā hi mama prāṇā vasu yan me 'sti kiṃ cana.

एतच् छ्रुत्वा वचो राज्ञः सस्मितं मृदु वल्गु च। यशस्विनी च सागच्छच् छंतनोर् भूतये तदा। सा च दृष्ट्वा नृपश्रेष्ठं चरन्ती तीरम् आश्रितम्। प्रजार्थिनी राजपुत्रं शंतनुं पृथिवीपतिम्। प्रतीपवचनं चापि संस्मृत्यैव स्वयं नृपम्। कालो ऽयम् इति मत्वा सा वसूनां शापचोदिता। अब्रवीच् छंतनुं गङ्गा भज मां त्वं नराधिप। वसूनां समयं स्मृत्वा अभ्यगच्छद् अनिन्दिता।

etac chrutvā vaco rājñaḥ sasmitaṃ mṛdu valgu ca. yaśasvinī ca sāgacchac chaṃtanor bhūtaye tadā. sā ca dṛṣṭvā nṛpaśreṣṭhaṃ carantī tīram āśritam. prajārthinī rājaputraṃ śaṃtanuṃ pṛthivīpatim. pratīpavacanaṃ cāpi saṃsmṛtyaiva svayaṃ nṛpam. kālo 'yam iti matvā sā vasūnāṃ śāpacoditā. abravīc chaṃtanuṃ gaṅgā bhaja māṃ tvaṃ narādhipa. vasūnāṃ samayaṃ smṛtvā abhyagacchad aninditā.

उवाच चैव राज्ञः सा ह्लादयन्ती मनो गिरा। भविष्यामि महीपाल महिषी ते वशानुगा। ज्ञातो ऽसि मह्यं पित्रा ते भर्ता मे त्वं भव प्रभो। ननु त्वं वा द्वितीयो वा ज्ञातुम् इच्छेः कथं चन।

uvāca caiva rājñaḥ sā hlādayantī mano girā. bhaviṣyāmi mahīpāla mahiṣī te vaśānugā. jñāto 'si mahyaṃ pitrā te bhartā me tvaṃ bhava prabho. nanu tvaṃ vā dvitīyo vā jñātum iccheḥ kathaṃ cana.

यत् तु कुर्याम् अहं राजञ् शुभं वा यदि वाशुभम्। न तद् वारयितव्यास्मि न वक्तव्या तथाप्रियम्।

yat tu kuryām ahaṃ rājañ śubhaṃ vā yadi vāśubham. na tad vārayitavyāsmi na vaktavyā tathāpriyam.

एवं हि वर्तमाने ऽहं त्वयि वत्स्यामि पार्थिव। वारिता विप्रियं चोक्ता त्यजेयं त्वाम् असंशयम्। एष मे समयो राजन् भज मां त्वं यथेप्सितम्। अनुनीतास्मि ते पित्रा भर्ता मे त्वं भव प्रभो।

evaṃ hi vartamāne 'haṃ tvayi vatsyāmi pārthiva. vāritā vipriyaṃ coktā tyajeyaṃ tvām asaṃśayam. eṣa me samayo rājan bhaja māṃ tvaṃ yathepsitam. anunītāsmi te pitrā bhartā me tvaṃ bhava prabho.

तथेति राज्ञा सा तूक्ता तदा भरतसत्तम। प्रहर्षम् अतुलं लेभे प्राप्य तं पार्थिवोत्तमम्। प्रतिज्ञाय तु तत् तस्यास् तथेति मनुजाधिपः। रथम् आरोप्य तां देवीं जगाम स तया सह। सा च शंतनुम् अभ्यागात् साक्षाल् लक्ष्मीर् इवापरा।

tatheti rājñā sā tūktā tadā bharatasattama. praharṣam atulaṃ lebhe prāpya taṃ pārthivottamam. pratijñāya tu tat tasyās tatheti manujādhipaḥ. ratham āropya tāṃ devīṃ jagāma sa tayā saha. sā ca śaṃtanum abhyāgāt sākṣāl lakṣmīr ivāparā.

आसाद्य शंतनुस् तां च बुभुजे कामतो वशी। गान्धर्वेण विधानतः। विवाहितां च राज्ञेन। न प्रष्टव्येति मन्वानो न स तां किं चिद् ऊचिवान्।

āsādya śaṃtanus tāṃ ca bubhuje kāmato vaśī. gāndharveṇa vidhānataḥ. vivāhitāṃ ca rājñena. na praṣṭavyeti manvāno na sa tāṃ kiṃ cid ūcivān.

स तस्याः शीलवृत्तेन रूपौदार्यगुणेन च। उपचारेण च रहस् तुतोष जगतीपतिः। स राजा परमप्रीतः परमस्त्रीप्रलालितः।

sa tasyāḥ śīlavṛttena rūpaudāryaguṇena ca. upacāreṇa ca rahas tutoṣa jagatīpatiḥ. sa rājā paramaprītaḥ paramastrīpralālitaḥ.

दिव्यरूपा हि सा देवी गङ्गा त्रिपथगा नदी। मानुषं विग्रहं श्रीमत् कृत्वा सा वरवर्णिनी।

divyarūpā hi sā devī gaṅgā tripathagā nadī. mānuṣaṃ vigrahaṃ śrīmat kṛtvā sā varavarṇinī.

भाग्योपनतकामस्य भार्येवोपस्थिताभवत्। शंतनो राजसिंहस्य देवराजसमद्युतेः।

bhāgyopanatakāmasya bhāryevopasthitābhavat. śaṃtano rājasiṃhasya devarājasamadyuteḥ.

संभोगस्नेहचातुर्यैर् हावलास्यैर् मनोहरैः। राजानं रमयाम् आस यथा रेमे तथैव सः।

saṃbhogasnehacāturyair hāvalāsyair manoharaiḥ. rājānaṃ ramayām āsa yathā reme tathaiva saḥ.

स राजा रतिसक्तत्वाद् उत्तमस्त्रीगुणैर् हृतः। संवत्सरान् ऋतून् मासान् न बुबोध बहून् गतान्।

sa rājā ratisaktatvād uttamastrīguṇair hṛtaḥ. saṃvatsarān ṛtūn māsān na bubodha bahūn gatān.

रममाणस् तया सार्धं यथाकामं जनेश्वरः। दिविष्ठान् मानुषांश् चैव भोगान् भुङ्क्ते स्म वै नृपः। आसाद्य शंतनुः श्रीमान् मुमुदे च परंतपः। ऋतुकाले च सा देवी दिव्यं गर्भम् अधारयत्। अष्टाव् अजनयत् पुत्रांस् तस्याम् अमरवर्णिनः।

ramamāṇas tayā sārdhaṃ yathākāmaṃ janeśvaraḥ. diviṣṭhān mānuṣāṃś caiva bhogān bhuṅkte sma vai nṛpaḥ. āsādya śaṃtanuḥ śrīmān mumude ca paraṃtapaḥ. ṛtukāle ca sā devī divyaṃ garbham adhārayat. aṣṭāv ajanayat putrāṃs tasyām amaravarṇinaḥ.

जातं जातं च सा पुत्रं क्षिपत्य् अम्भसि भारत। सूतके कण्ठम् आक्रम्य तान् निनाय यमक्षयम्। प्रीणामि त्वाहम् इत्य् उक्त्वा गङ्गास्रोतस्य् अमज्जयत्।

jātaṃ jātaṃ ca sā putraṃ kṣipaty ambhasi bhārata. sūtake kaṇṭham ākramya tān nināya yamakṣayam. prīṇāmi tvāham ity uktvā gaṅgāsrotasy amajjayat.

तस्य तन् न प्रियं राज्ञः शंतनोर् अभवत् तदा। न च तां किं चनोवाच त्यागाद् भीतो महीपतिः। अमीमांस्या कर्मयोनिर् आगमश् चेति शंतनुः। स्मरन् पितृवचश् चैव नापृच्छत् पुत्रकिल्बिषम्। जातं जातं च वै हन्ति सा स्त्री सप्त वरान् सुतान्। शंतनुर् धर्मभङ्गाच् च नापृच्छत् तां कथं चन। अष्टमं तु जिघांसन्त्या चुक्षुभे शंतनोर् धृतिः।

tasya tan na priyaṃ rājñaḥ śaṃtanor abhavat tadā. na ca tāṃ kiṃ canovāca tyāgād bhīto mahīpatiḥ. amīmāṃsyā karmayonir āgamaś ceti śaṃtanuḥ. smaran pitṛvacaś caiva nāpṛcchat putrakilbiṣam. jātaṃ jātaṃ ca vai hanti sā strī sapta varān sutān. śaṃtanur dharmabhaṅgāc ca nāpṛcchat tāṃ kathaṃ cana. aṣṭamaṃ tu jighāṃsantyā cukṣubhe śaṃtanor dhṛtiḥ.

अथ ताम् अष्टमे पुत्रे जाते प्रहसिताम् इव। उवाच राजा दुःखार्तः परीप्सन् पुत्रम् आत्मनः। आरभन्तीं तदा दृष्ट्वा तां स कौरवनन्दनः। अब्रवीद् भरतश्रेष्ठो वाक्यं परमदुःखितः।

atha tām aṣṭame putre jāte prahasitām iva. uvāca rājā duḥkhārtaḥ parīpsan putram ātmanaḥ. ārabhantīṃ tadā dṛṣṭvā tāṃ sa kauravanandanaḥ. abravīd bharataśreṣṭho vākyaṃ paramaduḥkhitaḥ.

मा वधीः कासि कस्यासि किं हिंससि सुतान् इति। पुत्रघ्नि सुमहत् पापं मा प्रापस् तिष्ठ गर्हिते।

mā vadhīḥ kāsi kasyāsi kiṃ hiṃsasi sutān iti. putraghni sumahat pāpaṃ mā prāpas tiṣṭha garhite.

स्त्र्य् उवाच। पुत्रकाम न ते हन्मि पुत्रं पुत्रवतां वर। जीर्णस् तु मम वासो ऽयं यथा स समयः कृतः।

stry uvāca. putrakāma na te hanmi putraṃ putravatāṃ vara. jīrṇas tu mama vāso 'yaṃ yathā sa samayaḥ kṛtaḥ.

अहं गङ्गा जह्नुसुता महर्षिगणसेविता। देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थम् उषिटाहं त्वया सह।

ahaṃ gaṅgā jahnusutā maharṣigaṇasevitā. devakāryārthasiddhyartham uṣiṭāhaṃ tvayā saha.

अष्टेमे वसवो देवा महाभागा महौजसः। वसिष्ठशापदोषेण मानुषत्वम् उपागताः।

aṣṭeme vasavo devā mahābhāgā mahaujasaḥ. vasiṣṭhaśāpadoṣeṇa mānuṣatvam upāgatāḥ.

तेषां जनयिता नान्यस् त्वद् ऋते भुवि विद्यते। मद्विधा मानुषी धात्री न चैवास्तीह का चन।

teṣāṃ janayitā nānyas tvad ṛte bhuvi vidyate. madvidhā mānuṣī dhātrī na caivāstīha kā cana.

तस्मात् तज्जननीहेतोर् मानुषत्वम् उपागता। वसवस् ते सुता जाता राजंल् लोकस्य कीर्तये। जनयित्वा वसून् अष्टौ जिता लोकास् त्वयाक्षयाः।

tasmāt tajjananīhetor mānuṣatvam upāgatā. vasavas te sutā jātā rājaṃl lokasya kīrtaye. janayitvā vasūn aṣṭau jitā lokās tvayākṣayāḥ.

देवानां समयस् त्व् एष वसूनां संश्रुतो मया। जातं जातं मोक्षयिष्ये जन्मतो मानुषाद् इति।

devānāṃ samayas tv eṣa vasūnāṃ saṃśruto mayā. jātaṃ jātaṃ mokṣayiṣye janmato mānuṣād iti.

तत् ते शापाद् विनिर्मुक्ता आपवस्य महात्मनः। स्वस्ति ते ऽस्तु गमिष्यामि पुत्रं पाहि महाव्रतम्। अयं तव सुतस् तेषां वीर्येण कुलनन्दनः। संभूतो ऽति जनान् अन्यान् भविष्यति न संशयः।

tat te śāpād vinirmuktā āpavasya mahātmanaḥ. svasti te 'stu gamiṣyāmi putraṃ pāhi mahāvratam. ayaṃ tava sutas teṣāṃ vīryeṇa kulanandanaḥ. saṃbhūto 'ti janān anyān bhaviṣyati na saṃśayaḥ.

एष पर्यायवासो मे वसूनां संनिधौ कृतः। मत्प्रसूतं विजानीहि गङ्गादत्तम् इमं सुतम्। तस्माद् देवव्रतश् चैव गङ्गादत्तश् च वीर्यवान्। द्विनामा शंतनोः पुत्रः शंतनोर् अधिको गुणैः। तेषां लोकान् अवाप्नोति वसूनां वसुधाधिप।

eṣa paryāyavāso me vasūnāṃ saṃnidhau kṛtaḥ. matprasūtaṃ vijānīhi gaṅgādattam imaṃ sutam. tasmād devavrataś caiva gaṅgādattaś ca vīryavān. dvināmā śaṃtanoḥ putraḥ śaṃtanor adhiko guṇaiḥ. teṣāṃ lokān avāpnoti vasūnāṃ vasudhādhipa.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...