महाभारत 1.77 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 77→

[mh-1-77] • 27 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ययातिः स्वपुरं प्राप्य महेन्द्रपुरसंनिभम्। प्रविश्यान्तःपुरं तत्र देवयानीं न्यवेशयत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. yayātiḥ svapuraṃ prāpya mahendrapurasaṃnibham. praviśyāntaḥpuraṃ tatra devayānīṃ nyaveśayat.

देवयान्याश् चानुमते तां सुतां वृषपर्वणः। अशोकवनिकाभ्याशे गृहं कृत्वा न्यवेशयत्।

devayānyāś cānumate tāṃ sutāṃ vṛṣaparvaṇaḥ. aśokavanikābhyāśe gṛhaṃ kṛtvā nyaveśayat.

वृतां दासीसहस्रेण शर्मिष्ठाम् आसुरायणीम्। वासोभिर् अन्नपानैश् च संविभज्य सुसत्कृताम्।

vṛtāṃ dāsīsahasreṇa śarmiṣṭhām āsurāyaṇīm. vāsobhir annapānaiś ca saṃvibhajya susatkṛtām.

देवयान्या तु सहितः स नृपो नहुषात्मजः। प्रीत्या परमया युक्तो मुमुदे शाश्वतीः समाः। अशोकवनिकाभ्याशे देवयानी समागता। शर्मिष्ठया सा क्रीडित्वा रमणीये मनोरमे। तत्रैव तां तु निर्दिश्य सह राज्ञा ययौ गृहम्। एवम् एव बहुप्रीत्या मुमुदे बहुकालतः। विजहार बहून् अब्दान् देववन् मुदितो भृशम्।

devayānyā tu sahitaḥ sa nṛpo nahuṣātmajaḥ. prītyā paramayā yukto mumude śāśvatīḥ samāḥ. aśokavanikābhyāśe devayānī samāgatā. śarmiṣṭhayā sā krīḍitvā ramaṇīye manorame. tatraiva tāṃ tu nirdiśya saha rājñā yayau gṛham. evam eva bahuprītyā mumude bahukālataḥ. vijahāra bahūn abdān devavan mudito bhṛśam.

ऋतुकाले तु संप्राप्ते देवयानी वराङ्गना। लेभे गर्भं प्रथमतः कुमारं च व्यजायत।

ṛtukāle tu saṃprāpte devayānī varāṅganā. lebhe garbhaṃ prathamataḥ kumāraṃ ca vyajāyata.

गते वर्षसहस्रे तु शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। ददर्श यौवनं प्राप्ता ऋतुं सा चान्वचिन्तयत्। शुद्धा स्नाता तु शर्मिष्ठा सर्वालंकारभूषिता। अशोकशाखाम् आलम्ब्य सुफुल्लैः स्तबकैर् वृताम्। आदर्शे मुखम् उद्वीक्ष्य भर्तृदर्शनलालसा। शोकमोहसमाविष्टा वचनं चेदम् अब्रवीत्। अशोक शोकापनुद शोकोपहतचेतसम्। त्वन्नामानं कुरु क्षिप्रं प्रियसंदर्शनाद् धि माम्। एवम् उक्तवती सा तु शर्मिष्ठा पुनर् अब्रवीत्।

gate varṣasahasre tu śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī. dadarśa yauvanaṃ prāptā ṛtuṃ sā cānvacintayat. śuddhā snātā tu śarmiṣṭhā sarvālaṃkārabhūṣitā. aśokaśākhām ālambya suphullaiḥ stabakair vṛtām. ādarśe mukham udvīkṣya bhartṛdarśanalālasā. śokamohasamāviṣṭā vacanaṃ cedam abravīt. aśoka śokāpanuda śokopahatacetasam. tvannāmānaṃ kuru kṣipraṃ priyasaṃdarśanād dhi mām. evam uktavatī sā tu śarmiṣṭhā punar abravīt.

ऋतुकालश् च संप्राप्तो न च मे ऽस्ति पतिर् वृतः। किं प्राप्तं किं नु कर्तव्यं किं वा कृत्वा कृतं भवेत्।

ṛtukālaś ca saṃprāpto na ca me 'sti patir vṛtaḥ. kiṃ prāptaṃ kiṃ nu kartavyaṃ kiṃ vā kṛtvā kṛtaṃ bhavet.

देवयानी प्रजातासौ वृथाहं प्राप्तयौवना। देवयानी पुण्यकृता तस्या भर्ता हि नाहुषः। यथा तया वृतो भर्ता तथैवाहं वृणोमि तम्।

devayānī prajātāsau vṛthāhaṃ prāptayauvanā. devayānī puṇyakṛtā tasyā bhartā hi nāhuṣaḥ. yathā tayā vṛto bhartā tathaivāhaṃ vṛṇomi tam.

राज्ञा पुत्रफलं देयम् इति मे निश्चिता मतिः। अपीदानीं स धर्मात्मा इयान् मे दर्शनं रहः। वैशंपायनः। केशे बद्ध्वा तु राजानं याचे ऽहं सदृशं पतिम्। गृहे मुदा देवयानीपुत्रम् ईक्ष्य पुनः पुनः। क्रीडन्न् अन्तःपुरे तस्याः क्व चित् क्षणम् अवाप सः।

rājñā putraphalaṃ deyam iti me niścitā matiḥ. apīdānīṃ sa dharmātmā iyān me darśanaṃ rahaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. keśe baddhvā tu rājānaṃ yāce 'haṃ sadṛśaṃ patim. gṛhe mudā devayānīputram īkṣya punaḥ punaḥ. krīḍann antaḥpure tasyāḥ kva cit kṣaṇam avāpa saḥ.

अथ निष्क्रम्य राजासौ तस्मिन् काले यदृच्छया। अशोकवनिकाभ्याशे शर्मिष्ठां प्राप्य विष्ठितः।

atha niṣkramya rājāsau tasmin kāle yadṛcchayā. aśokavanikābhyāśe śarmiṣṭhāṃ prāpya viṣṭhitaḥ.

तम् एकं रहिते दृष्ट्वा शर्मिष्ठा चारुहासिनी। प्रत्युद्गम्याञ्जलिं कृत्वा राजानं वाक्यम् अब्रवीत्।

tam ekaṃ rahite dṛṣṭvā śarmiṣṭhā cāruhāsinī. pratyudgamyāñjaliṃ kṛtvā rājānaṃ vākyam abravīt.

सोमस्येन्द्रस्य विष्णोर् वा यमस्य वरुणस्य वा। तव वा नाहुष कुले कः स्त्रियं स्प्रष्टुम् अर्हति।

somasyendrasya viṣṇor vā yamasya varuṇasya vā. tava vā nāhuṣa kule kaḥ striyaṃ spraṣṭum arhati.

रूपाभिजनशीलैर् हि त्वं राजन् वेत्थ मां सदा। सा त्वां याचे प्रसाद्याहम् ऋतुं देहि नराधिप।

rūpābhijanaśīlair hi tvaṃ rājan vettha māṃ sadā. sā tvāṃ yāce prasādyāham ṛtuṃ dehi narādhipa.

ययातिर् उवाच। वेद्मि त्वां शीलसंपन्नां दैत्यकन्याम् अनिन्दिताम्। रूपे च ते न पश्यामि सूच्यग्रम् अपि निन्दितम्। तदा प्रभृति त्वां दृष्ट्वा स्मराम्य् अनिशम् उत्तमे।

yayātir uvāca. vedmi tvāṃ śīlasaṃpannāṃ daityakanyām aninditām. rūpe ca te na paśyāmi sūcyagram api ninditam. tadā prabhṛti tvāṃ dṛṣṭvā smarāmy aniśam uttame.

अब्रवीद् उशना काव्यो देवयानीं यदावहम्। नेयम् आह्वयितव्या ते शयने वार्षपर्वणी। देवयान्याः प्रियं कृत्वा शर्मिष्ठाम् अपि पोषय।

abravīd uśanā kāvyo devayānīṃ yadāvaham. neyam āhvayitavyā te śayane vārṣaparvaṇī. devayānyāḥ priyaṃ kṛtvā śarmiṣṭhām api poṣaya.

शर्मिष्ठोवाच। न नर्मयुक्तं वचनं हिनस्ति; न स्त्रीषु राजन् न विवाहकाले। प्राणात्यये सर्वधनापहारे; पञ्चानृतान्य् आहुर् अपातकानि।

śarmiṣṭhovāca. na narmayuktaṃ vacanaṃ hinasti; na strīṣu rājan na vivāhakāle. prāṇātyaye sarvadhanāpahāre; pañcānṛtāny āhur apātakāni.

पृष्टं तु साक्ष्ये प्रवदन्तम् अन्यथा; वदन्ति मिथ्योपहितं नरेन्द्र। एकार्थतायां तु समाहितायां; मिथ्या वदन्तम् अनृतं हिनस्ति। अनृतं नानृतं स्त्रीषु परिहासविवाहयोः। आत्मप्राणार्थघातेषु तद् एवोत्तमतां व्रजेत्। धर्मसूक्ष्मार्थतत्त्वज्ञा एवम् आहुर् मनीषिणः।

pṛṣṭaṃ tu sākṣye pravadantam anyathā; vadanti mithyopahitaṃ narendra. ekārthatāyāṃ tu samāhitāyāṃ; mithyā vadantam anṛtaṃ hinasti. anṛtaṃ nānṛtaṃ strīṣu parihāsavivāhayoḥ. ātmaprāṇārthaghāteṣu tad evottamatāṃ vrajet. dharmasūkṣmārthatattvajñā evam āhur manīṣiṇaḥ.

ययातिर् उवाच। यथा वदसि कल्याणि ममाप्य् एतद् धि काङ्क्षितम्। ब्राह्मणस्य तु तद् वाक्यं हृदि मे परिवर्तते। राजा प्रमाणं भूतानां स नश्येत मृषा वदन्। अर्थकृच्छ्रम् अपि प्राप्य न मिथ्या कर्तुम् उत्सहे।

yayātir uvāca. yathā vadasi kalyāṇi mamāpy etad dhi kāṅkṣitam. brāhmaṇasya tu tad vākyaṃ hṛdi me parivartate. rājā pramāṇaṃ bhūtānāṃ sa naśyeta mṛṣā vadan. arthakṛcchram api prāpya na mithyā kartum utsahe.

शर्मिष्ठोवाच। समाव् एतौ मतौ राजन् पतिः सख्याश् च यः पतिः। समं विवाहम् इत्य् आहुः सख्या मे ऽसि पतिर् वृतः।

śarmiṣṭhovāca. samāv etau matau rājan patiḥ sakhyāś ca yaḥ patiḥ. samaṃ vivāham ity āhuḥ sakhyā me 'si patir vṛtaḥ.

ययातिर् उवाच। दातव्यं याचमानेभ्य इति मे व्रतम् आहितम्। त्वं च याचसि मां कामं ब्रूहि किं करवाणि ते। धनं वा यदि वा कामं राज्यं वापि शुचिस्मिते।

yayātir uvāca. dātavyaṃ yācamānebhya iti me vratam āhitam. tvaṃ ca yācasi māṃ kāmaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te. dhanaṃ vā yadi vā kāmaṃ rājyaṃ vāpi śucismite.

शर्मिष्ठोवाच। अधर्मात् त्राहि मां राजन् धर्मं च प्रतिपादय। नान्यं वृणे पुत्रकामा पुत्रात् परतरं न च। त्वत्तो ऽपत्यवती लोके चरेयं धर्मम् उत्तमम्। पुत्रार्थं भर्तृपोषार्थं स्त्रियः सृष्टाः स्वयंभुवा। अपतिश् चापि या कन्या अनपत्या च या भवेत्। तस्या जन्म वृथा लोके गतिस् तस्या न विद्यते।

śarmiṣṭhovāca. adharmāt trāhi māṃ rājan dharmaṃ ca pratipādaya. nānyaṃ vṛṇe putrakāmā putrāt parataraṃ na ca. tvatto 'patyavatī loke careyaṃ dharmam uttamam. putrārthaṃ bhartṛpoṣārthaṃ striyaḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā. apatiś cāpi yā kanyā anapatyā ca yā bhavet. tasyā janma vṛthā loke gatis tasyā na vidyate.

त्रय एवाधना राजन् भार्या दासस् तथा सुतः। यत् ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद् धनम्। सह दत्तास्मि काव्येन देवयान्या महर्षिणा। पूज्या पोषयितव्येति न मृषा कर्तुम् अर्हसि। सुवर्णमणिमुक्तानि वस्त्राण्य् आभरणानि च। याचतां हि ददासि त्वं गोग्रामादीनि यानि च। बाहिरं दानम् इत्य् उक्तं न शरीराश्रयं नृप। दुष्करं पुत्रदानं च आत्मदानं च दुष्करम्। शरीरदानात् तत् सर्वं दत्तं भवति मारिष। यस्य यस्य यथाकामं तस्य तस्य ददाम्य् अहम्। इत्य् उक्त्वा नगरे राजंस् त्रिकालं घोषितं त्वया। अनृतं त्वयोक्तं राजेन्द्र वृथा घोषितम् एव च। तत् सत्यं कुरु राजेन्द्र यथा वैश्रवणस् तथा।

traya evādhanā rājan bhāryā dāsas tathā sutaḥ. yat te samadhigacchanti yasya te tasya tad dhanam. saha dattāsmi kāvyena devayānyā maharṣiṇā. pūjyā poṣayitavyeti na mṛṣā kartum arhasi. suvarṇamaṇimuktāni vastrāṇy ābharaṇāni ca. yācatāṃ hi dadāsi tvaṃ gogrāmādīni yāni ca. bāhiraṃ dānam ity uktaṃ na śarīrāśrayaṃ nṛpa. duṣkaraṃ putradānaṃ ca ātmadānaṃ ca duṣkaram. śarīradānāt tat sarvaṃ dattaṃ bhavati māriṣa. yasya yasya yathākāmaṃ tasya tasya dadāmy aham. ity uktvā nagare rājaṃs trikālaṃ ghoṣitaṃ tvayā. anṛtaṃ tvayoktaṃ rājendra vṛthā ghoṣitam eva ca. tat satyaṃ kuru rājendra yathā vaiśravaṇas tathā.

देवयान्या भुजिष्यास्मि वश्या च तव भार्गवी। सा चाहं च त्वया राजन् भरणीये भजस्व माम्।

devayānyā bhujiṣyāsmi vaśyā ca tava bhārgavī. sā cāhaṃ ca tvayā rājan bharaṇīye bhajasva mām.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तस् तु राजा स तथ्यम् इत्य् एव जज्ञिवान्। काव्यस्य देवयान्याश् च भीतो धर्मभयाद् अपि। पूजयाम् आस शर्मिष्ठां धर्मं च प्रत्यपादयत्। ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर् मन्त्रिभिश् चैव संवृतः। कृत्वा विवाहं विधिवद् दत्वा ब्राह्मणदक्षिणाम्। पुण्ये नक्षत्रसंयोगे मुहूर्ते द्विजपूजिते।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktas tu rājā sa tathyam ity eva jajñivān. kāvyasya devayānyāś ca bhīto dharmabhayād api. pūjayām āsa śarmiṣṭhāṃ dharmaṃ ca pratyapādayat. ṛtvikpurohitācāryair mantribhiś caiva saṃvṛtaḥ. kṛtvā vivāhaṃ vidhivad datvā brāhmaṇadakṣiṇām. puṇye nakṣatrasaṃyoge muhūrte dvijapūjite.

समागम्य च शर्मिष्ठां यथाकामम् अवाप्य च। अन्योन्यम् अभिसंपूज्य जग्मतुस् तौ यथागतम्।

samāgamya ca śarmiṣṭhāṃ yathākāmam avāpya ca. anyonyam abhisaṃpūjya jagmatus tau yathāgatam.

तस्मिन् समागमे सुभ्रूः शर्मिष्ठा चारुहासिनी। लेभे गर्भं प्रथमतस् तस्मान् नृपतिसत्तमात्।

tasmin samāgame subhrūḥ śarmiṣṭhā cāruhāsinī. lebhe garbhaṃ prathamatas tasmān nṛpatisattamāt.

प्रजज्ञे च ततः काले राजन् राजीवलोचना। कुमारं देवगर्भाभं राजीवनिभलोचनम्।

prajajñe ca tataḥ kāle rājan rājīvalocanā. kumāraṃ devagarbhābhaṃ rājīvanibhalocanam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...