महाभारत 1.78 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 78→

[mh-1-78] • 41 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ययातिः। वैशंपायनः। तस्मिन् नक्षत्रसंयोगे शुक्ले पुण्यर्क्षगेन्दुना। स राजा मुमुदे सम्राट् तया शर्मिष्ठया सह। प्रजानां श्रीर् इवाग्र्या मे शर्मिष्ठा ह्य् अभवद् वधूः। पन्नगीवोग्ररूपा वै देवयानी ममाप्य् अभूत्। पर्जन्य इव सस्यानां देवानाम् अमृतं यथा। तद्वन् ममापि संभूता शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। इत्य् एवं मनसा ध्यात्वा देवयानीम् अवर्जयत्। श्रुत्वा कुमारं जातं तु देवयानी शुचिस्मिता। चिन्तयाम् आस दुःखार्ता शर्मिष्ठां प्रति भारत।

vaiśaṃpāyana uvāca. yayātiḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. tasmin nakṣatrasaṃyoge śukle puṇyarkṣagendunā. sa rājā mumude samrāṭ tayā śarmiṣṭhayā saha. prajānāṃ śrīr ivāgryā me śarmiṣṭhā hy abhavad vadhūḥ. pannagīvograrūpā vai devayānī mamāpy abhūt. parjanya iva sasyānāṃ devānām amṛtaṃ yathā. tadvan mamāpi saṃbhūtā śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī. ity evaṃ manasā dhyātvā devayānīm avarjayat. śrutvā kumāraṃ jātaṃ tu devayānī śucismitā. cintayām āsa duḥkhārtā śarmiṣṭhāṃ prati bhārata.

अभिगम्य च शर्मिष्ठां देवयान्य् अब्रवीद् इदम्। किम् इदं वृजिनं सुभ्रु कृतं ते कामलुब्धया।

abhigamya ca śarmiṣṭhāṃ devayāny abravīd idam. kim idaṃ vṛjinaṃ subhru kṛtaṃ te kāmalubdhayā.

शर्मिष्ठोवाच। ऋषिर् अभ्यागतः कश् चिद् धर्मात्मा वेदपारगः। स मया वरदः कामं याचितो धर्मसंहितम्। अपत्यार्थे स तु मया वृतो वै चारुहासिनि।

śarmiṣṭhovāca. ṛṣir abhyāgataḥ kaś cid dharmātmā vedapāragaḥ. sa mayā varadaḥ kāmaṃ yācito dharmasaṃhitam. apatyārthe sa tu mayā vṛto vai cāruhāsini.

नाहम् अन्यायतः कामम् आचरामि शुचिस्मिते। तस्माद् ऋषेर् ममापत्यम् इति सत्यं ब्रवीमि ते।

nāham anyāyataḥ kāmam ācarāmi śucismite. tasmād ṛṣer mamāpatyam iti satyaṃ bravīmi te.

देवयान्य् उवाच। शोभनं भीरु सत्यं चेद् अथ स ज्ञायते द्विजः। गोत्रनामाभिजनतो वेत्तुम् इच्छामि तं द्विजम्।

devayāny uvāca. śobhanaṃ bhīru satyaṃ ced atha sa jñāyate dvijaḥ. gotranāmābhijanato vettum icchāmi taṃ dvijam.

शर्मिष्ठोवाच। ओजसा तेजसा चैव दीप्यमानं रविं यथा। तं दृष्ट्वा मम संप्रष्टुं शक्तिर् नासीच् छुचिस्मिते।

śarmiṣṭhovāca. ojasā tejasā caiva dīpyamānaṃ raviṃ yathā. taṃ dṛṣṭvā mama saṃpraṣṭuṃ śaktir nāsīc chucismite.

देवयान्य् उवाच। यद्य् एतद् एवं शर्मिष्ठे न मन्युर् विद्यते मम। अपत्यं यदि ते लब्धं ज्येष्ठाच् छ्रेष्ठाच् च वै द्विजात्।

devayāny uvāca. yady etad evaṃ śarmiṣṭhe na manyur vidyate mama. apatyaṃ yadi te labdhaṃ jyeṣṭhāc chreṣṭhāc ca vai dvijāt.

वैशंपायन उवाच। अन्योन्यम् एवम् उक्त्वा च संप्रहस्य च ते मिथः। जगाम भार्गवी वेश्म तथ्यम् इत्य् एव जज्ञुषी।

vaiśaṃpāyana uvāca. anyonyam evam uktvā ca saṃprahasya ca te mithaḥ. jagāma bhārgavī veśma tathyam ity eva jajñuṣī.

ययातिर् देवयान्यां तु पुत्राव् अजनयन् नृपः। यदुं च तुर्वसुं चैव शक्रविष्णू इवापरौ। तस्मिन् काले तु राजर्षिर् ययातिः पृथिवीपतिः। माध्वीकरसंयुक्तां मदिरां मदवर्धिनीम्। पाययाम् आस शुक्रस्य तनयां रक्तपिञ्जराम्। पीत्वा पीत्वा च मदिरां देवयानी मुमोह सा। रुदती गायमाना सा नृत्यन्ती च मुहुर् मुहुः। बहु प्रलपती देवी राजानम् इदम् अब्रवीत्। राजवद् रूपवेषौ ते किमर्थं त्वम् इहागतः। केन कार्येण संप्राप्तो निर्जनं गहनं वनम्। द्विजश्रेष्ठ नृपश्रेष्ठो ययातिश् चोग्रदर्शनः। तस्माद् इतः पलायस्व हितम् इच्छसि चेद् द्विज। इत्य् एवं प्रलपन्तीं तां देवयानीं तु नाहुषः। भर्त्सयाम् आस वचनैर् अपापां पापवर्धिनीम्। ततो वर्षवरान् मूकान् पङ्गून् वृद्धान् सपण्डकान्। रक्षणे देवयान्याः स पोषणे च शशास तान्। ततस् तु नाहुषो राजा शर्मिष्ठां प्राप्य बुद्धिमान्। रेमे च सुचिरं कालं तया शर्मिष्ठया सह।

yayātir devayānyāṃ tu putrāv ajanayan nṛpaḥ. yaduṃ ca turvasuṃ caiva śakraviṣṇū ivāparau. tasmin kāle tu rājarṣir yayātiḥ pṛthivīpatiḥ. mādhvīkarasaṃyuktāṃ madirāṃ madavardhinīm. pāyayām āsa śukrasya tanayāṃ raktapiñjarām. pītvā pītvā ca madirāṃ devayānī mumoha sā. rudatī gāyamānā sā nṛtyantī ca muhur muhuḥ. bahu pralapatī devī rājānam idam abravīt. rājavad rūpaveṣau te kimarthaṃ tvam ihāgataḥ. kena kāryeṇa saṃprāpto nirjanaṃ gahanaṃ vanam. dvijaśreṣṭha nṛpaśreṣṭho yayātiś cogradarśanaḥ. tasmād itaḥ palāyasva hitam icchasi ced dvija. ity evaṃ pralapantīṃ tāṃ devayānīṃ tu nāhuṣaḥ. bhartsayām āsa vacanair apāpāṃ pāpavardhinīm. tato varṣavarān mūkān paṅgūn vṛddhān sapaṇḍakān. rakṣaṇe devayānyāḥ sa poṣaṇe ca śaśāsa tān. tatas tu nāhuṣo rājā śarmiṣṭhāṃ prāpya buddhimān. reme ca suciraṃ kālaṃ tayā śarmiṣṭhayā saha.

तस्माद् एव तु राजर्षेः शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। द्रुह्युं चानुं च पूरुं च त्रीन् कुमारान् अजीजनत्। शर्मिष्ठाकामुको राजा यदासीत् तद्रताकुलः। मदिराविवशां कृत्वा रेमे शर्मिष्ठयान्वहम्।

tasmād eva tu rājarṣeḥ śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī. druhyuṃ cānuṃ ca pūruṃ ca trīn kumārān ajījanat. śarmiṣṭhākāmuko rājā yadāsīt tadratākulaḥ. madirāvivaśāṃ kṛtvā reme śarmiṣṭhayānvaham.

ततः काले तु कस्मिंश् चिद् देवयानी शुचिस्मिता। ययातिसहिता राजन् निर्जगाम महावनम्।

tataḥ kāle tu kasmiṃś cid devayānī śucismitā. yayātisahitā rājan nirjagāma mahāvanam.

ददर्श च तदा तत्र कुमारान् देवरूपिणः। क्रीडमानान् सुविश्रब्धान् विस्मिता चेदम् अब्रवीत्।

dadarśa ca tadā tatra kumārān devarūpiṇaḥ. krīḍamānān suviśrabdhān vismitā cedam abravīt.

कस्यैते दारका राजन् देवपुत्रोपमाः शुभाः। वर्चसा रूपतश् चैव सदृशा मे मतास् तव।

kasyaite dārakā rājan devaputropamāḥ śubhāḥ. varcasā rūpataś caiva sadṛśā me matās tava.

एवं पृष्ट्वा तु राजानं कुमारान् पर्यपृच्छत। पश्यन्तम् अवनीतलम्। ज्ञात्वा तु तत्कृतं शापं। तस्मिन् काले तु तच् छ्रुत्वा धात्री तेषां वचो ऽब्रवीत्। किं न ब्रूत कुमारा वः पितरं वै द्विजर्षभम्। किंनामधेयगोत्रो वः पुत्रका ब्राह्मणः पिता। प्रब्रूत तत्त्वतः क्षिप्रं कश् चासौ क्व च वर्तते। विब्रूत मे यथातथ्यं श्रोतुम् इच्छामि तं ह्य् अहम्। एवम् उक्ताः कुमारास् ते देवयान्या सुमध्यया।

evaṃ pṛṣṭvā tu rājānaṃ kumārān paryapṛcchata. paśyantam avanītalam. jñātvā tu tatkṛtaṃ śāpaṃ. tasmin kāle tu tac chrutvā dhātrī teṣāṃ vaco 'bravīt. kiṃ na brūta kumārā vaḥ pitaraṃ vai dvijarṣabham. kiṃnāmadheyagotro vaḥ putrakā brāhmaṇaḥ pitā. prabrūta tattvataḥ kṣipraṃ kaś cāsau kva ca vartate. vibrūta me yathātathyaṃ śrotum icchāmi taṃ hy aham. evam uktāḥ kumārās te devayānyā sumadhyayā.

ते ऽदर्शयन् प्रदेशिन्या तम् एव नृपसत्तमम्। शर्मिष्ठां मातरं चैव तस्याचख्युश् च दारकाः। ऋषिश् च ब्राह्मणश् चैव द्विजातिश् चैव नः पिता। शर्मिष्ठा नानृतं ब्रूयाद् देवयानि क्षमस्व वै। तया रहः पृच्छ्यमानास् तथ्यम् ऊचुश् च दारकाः।

te 'darśayan pradeśinyā tam eva nṛpasattamam. śarmiṣṭhāṃ mātaraṃ caiva tasyācakhyuś ca dārakāḥ. ṛṣiś ca brāhmaṇaś caiva dvijātiś caiva naḥ pitā. śarmiṣṭhā nānṛtaṃ brūyād devayāni kṣamasva vai. tayā rahaḥ pṛcchyamānās tathyam ūcuś ca dārakāḥ.

इत्य् उक्त्वा सहितास् ते तु राजानम् उपचक्रमुः। नाभ्यनन्दत तान् राजा देवयान्यास् तदान्तिके। रुदन्तस् ते ऽथ शर्मिष्ठाम् अभ्ययुर् बालकास् ततः। नातिदूराच् च राजानम् अवातिष्ठद् अवाङ्मुखी।

ity uktvā sahitās te tu rājānam upacakramuḥ. nābhyanandata tān rājā devayānyās tadāntike. rudantas te 'tha śarmiṣṭhām abhyayur bālakās tataḥ. nātidūrāc ca rājānam avātiṣṭhad avāṅmukhī.

दृष्ट्वा तु तेषां बालानां प्रणयं पार्थिवं प्रति। बुद्ध्वा च तत्त्वतो देवी शर्मिष्ठाम् इदम् अब्रवीत्। श्रुत्वा तु तेषां बालानां सव्रीड इव पार्थिवः। प्रतिवक्तुम् अशक्तो ऽभूत् तूष्णींभूतो ऽभवन् नृपः। गृहीत्वा तु करे रोषाच् छर्मिष्ठां पुनर् अब्रवीत्। देवयान्य् उवाच। अभ्यागच्छति मां कश् चिद् ऋषिर् इत्य् एवम् अब्रवीत्। ययातिम् एव नूनं त्वं प्रोत्साहयसि भामिनि। पूर्वम् एव मया प्रोक्तं त्वया तु वृजिनं कृतम्।

dṛṣṭvā tu teṣāṃ bālānāṃ praṇayaṃ pārthivaṃ prati. buddhvā ca tattvato devī śarmiṣṭhām idam abravīt. śrutvā tu teṣāṃ bālānāṃ savrīḍa iva pārthivaḥ. prativaktum aśakto 'bhūt tūṣṇīṃbhūto 'bhavan nṛpaḥ. gṛhītvā tu kare roṣāc charmiṣṭhāṃ punar abravīt. devayāny uvāca. abhyāgacchati māṃ kaś cid ṛṣir ity evam abravīt. yayātim eva nūnaṃ tvaṃ protsāhayasi bhāmini. pūrvam eva mayā proktaṃ tvayā tu vṛjinaṃ kṛtam.

मदधीना सती कस्माद् अकार्षीर् विप्रियं मम। तम् एवासुरधर्मं त्वम् आस्थिता न बिभेषि किम्।

madadhīnā satī kasmād akārṣīr vipriyaṃ mama. tam evāsuradharmaṃ tvam āsthitā na bibheṣi kim.

शर्मिष्ठोवाच। यद् उक्तम् ऋषिर् इत्य् एव तत् सत्यं चारुहासिनि। न्यायतो धर्मतश् चैव चरन्ती न बिभेमि ते।

śarmiṣṭhovāca. yad uktam ṛṣir ity eva tat satyaṃ cāruhāsini. nyāyato dharmataś caiva carantī na bibhemi te.

यदा त्वया वृतो राजा वृत एव तदा मया। सखीभर्ता हि धर्मेण भर्ता भवति शोभने।

yadā tvayā vṛto rājā vṛta eva tadā mayā. sakhībhartā hi dharmeṇa bhartā bhavati śobhane.

पूज्यासि मम मान्या च ज्येष्ठा श्रेष्ठा च ब्राह्मणी। त्वत्तो ऽपि मे पूज्यतमो राजर्षिः किं न वेत्थ तत्। तव पित्रा मे गुरुणा सहदत्ते उभे शुभे। ततो भर्ता च पूज्यश् च पोष्यां पोषयतीह माम्।

pūjyāsi mama mānyā ca jyeṣṭhā śreṣṭhā ca brāhmaṇī. tvatto 'pi me pūjyatamo rājarṣiḥ kiṃ na vettha tat. tava pitrā me guruṇā sahadatte ubhe śubhe. tato bhartā ca pūjyaś ca poṣyāṃ poṣayatīha mām.

वैशंपायन उवाच। श्रुत्वा तस्यास् ततो वाक्यं देवयान्य् अब्रवीद् इदम्। राजन् नाद्येह वत्स्यामि विप्रियं मे कृतं त्वया। रमस्वेह यथाकामं देव्या शर्मिष्ठया सह। प्रतिजज्वाल कोपेन देवयानी तदा भृशम्। निर्दहन्तीव सव्रीडां शर्मिष्ठां समुदीक्ष्य च। अपविध्य च सर्वाणि भूषणान्य् असितेक्षणा।

vaiśaṃpāyana uvāca. śrutvā tasyās tato vākyaṃ devayāny abravīd idam. rājan nādyeha vatsyāmi vipriyaṃ me kṛtaṃ tvayā. ramasveha yathākāmaṃ devyā śarmiṣṭhayā saha. pratijajvāla kopena devayānī tadā bhṛśam. nirdahantīva savrīḍāṃ śarmiṣṭhāṃ samudīkṣya ca. apavidhya ca sarvāṇi bhūṣaṇāny asitekṣaṇā.

सहसोत्पतितां श्यामां दृष्ट्वा तां साश्रुलोचनाम्। त्वरितं सकाशं काव्यस्य प्रस्थितां व्यथितस् तदा।

sahasotpatitāṃ śyāmāṃ dṛṣṭvā tāṃ sāśrulocanām. tvaritaṃ sakāśaṃ kāvyasya prasthitāṃ vyathitas tadā.

अनुवव्राज संभ्रान्तः पृष्ठतः सान्त्वयन् नृपः। न्यवर्तत न चैव स्म क्रोधसंरक्तलोचना।

anuvavrāja saṃbhrāntaḥ pṛṣṭhataḥ sāntvayan nṛpaḥ. nyavartata na caiva sma krodhasaṃraktalocanā.

अविब्रुवन्ती किं चित् तु राजानं चारुलोचना। अचिराद् इव संप्राप्ता काव्यस्योशनसो ऽन्तिकम्।

avibruvantī kiṃ cit tu rājānaṃ cārulocanā. acirād iva saṃprāptā kāvyasyośanaso 'ntikam.

सा तु दृष्ट्वैव पितरम् अभिवाद्याग्रतः स्थिता। अनन्तरं ययातिस् तु पूजयाम् आस भार्गवम्।

sā tu dṛṣṭvaiva pitaram abhivādyāgrataḥ sthitā. anantaraṃ yayātis tu pūjayām āsa bhārgavam.

देवयान्य् उवाच। अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तम् अधरोत्तरम्। शर्मिष्ठयातिवृत्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः।

devayāny uvāca. adharmeṇa jito dharmaḥ pravṛttam adharottaram. śarmiṣṭhayātivṛttāsmi duhitrā vṛṣaparvaṇaḥ.

त्रयो ऽस्यां जनिताः पुत्रा राज्ञानेन ययातिना। दुर्भगाया मम द्वौ तु पुत्रौ तात ब्रवीमि ते।

trayo 'syāṃ janitāḥ putrā rājñānena yayātinā. durbhagāyā mama dvau tu putrau tāta bravīmi te.

धर्मज्ञ इति विख्यात एष राजा भृगूद्वह। अतिक्रान्तश् च मर्यादां काव्यैतत् कथयामि ते।

dharmajña iti vikhyāta eṣa rājā bhṛgūdvaha. atikrāntaś ca maryādāṃ kāvyaitat kathayāmi te.

शुक्र उवाच। धर्मज्ञः सन् महाराज यो ऽधर्मम् अकृथाः प्रियम्। तस्माज् जरा त्वाम् अचिराद् धर्षयिष्यति दुर्जया।

śukra uvāca. dharmajñaḥ san mahārāja yo 'dharmam akṛthāḥ priyam. tasmāj jarā tvām acirād dharṣayiṣyati durjayā.

ययातिर् उवाच। ऋतुं वै याचमानाया भगवन् नान्यचेतसा। दुहितुर् दानवेन्द्रस्य धर्म्यम् एतत् कृतं मया।

yayātir uvāca. ṛtuṃ vai yācamānāyā bhagavan nānyacetasā. duhitur dānavendrasya dharmyam etat kṛtaṃ mayā.

ऋतुं वै याचमानाया न ददाति पुमान् वृतः। भ्रूणहेत्य् उच्यते ब्रह्मन् स इह ब्रह्मवादिभिः।

ṛtuṃ vai yācamānāyā na dadāti pumān vṛtaḥ. bhrūṇahety ucyate brahman sa iha brahmavādibhiḥ.

अभिकामां स्त्रियं यस् तु गम्यां रहसि याचितः। नोपैति स च धर्मेषु भ्रूणहेत्य् उच्यते बुधैः। यद् यद् याचति मां कश् चित् तत् तद् देयम् इति व्रतम्। त्वयापि सा च दत्ता मे नान्यं नाथम् इहेच्छति। मत्वैतन् मम धर्मं तु कृतं ब्रह्मन् क्षमस्व माम्।

abhikāmāṃ striyaṃ yas tu gamyāṃ rahasi yācitaḥ. nopaiti sa ca dharmeṣu bhrūṇahety ucyate budhaiḥ. yad yad yācati māṃ kaś cit tat tad deyam iti vratam. tvayāpi sā ca dattā me nānyaṃ nātham ihecchati. matvaitan mama dharmaṃ tu kṛtaṃ brahman kṣamasva mām.

इत्य् एतानि समीक्ष्याहं कारणानि भृगूद्वह। अधर्मभयसंविग्नः शर्मिष्ठाम् उपजग्मिवान्।

ity etāni samīkṣyāhaṃ kāraṇāni bhṛgūdvaha. adharmabhayasaṃvignaḥ śarmiṣṭhām upajagmivān.

शुक्र उवाच। नन्व् अहं प्रत्यवेक्ष्यस् ते मदधीनो ऽसि पार्थिव। मिथ्याचारस्य धर्मेषु चौर्यं भवति नाहुष।

śukra uvāca. nanv ahaṃ pratyavekṣyas te madadhīno 'si pārthiva. mithyācārasya dharmeṣu cauryaṃ bhavati nāhuṣa.

वैशंपायन उवाच। क्रुद्धेनोशनसा शप्तो ययातिर् नाहुषस् तदा। पूर्वं वयः परित्यज्य जरां सद्यो ऽन्वपद्यत।

vaiśaṃpāyana uvāca. kruddhenośanasā śapto yayātir nāhuṣas tadā. pūrvaṃ vayaḥ parityajya jarāṃ sadyo 'nvapadyata.

ययातिर् उवाच। अतृप्तो यौवनस्याहं देवयान्यां भृगूद्वह। प्रसादं कुरु मे ब्रह्मञ् जरेयं मा विशेत माम्।

yayātir uvāca. atṛpto yauvanasyāhaṃ devayānyāṃ bhṛgūdvaha. prasādaṃ kuru me brahmañ jareyaṃ mā viśeta mām.

शुक्र उवाच। नाहं मृषा ब्रवीम्य् एतज् जरां प्राप्तो ऽसि भूमिप। जरां त्व् एतां त्वम् अन्यस्मै संक्रामय यदीच्छसि।

śukra uvāca. nāhaṃ mṛṣā bravīmy etaj jarāṃ prāpto 'si bhūmipa. jarāṃ tv etāṃ tvam anyasmai saṃkrāmaya yadīcchasi.

ययातिर् उवाच। राज्यभाक् स भवेद् ब्रह्मन् पुण्यभाक् कीर्तिभाक् तथा। यो मे दद्याद् वयः पुत्रस् तद् भवान् अनुमन्यताम्।

yayātir uvāca. rājyabhāk sa bhaved brahman puṇyabhāk kīrtibhāk tathā. yo me dadyād vayaḥ putras tad bhavān anumanyatām.

शुक्र उवाच। पुत्रो ज्येष्ठः कनिष्ठो वा यो ददाति वयस् तव। संक्रामयिष्यसि जरां यथेष्टं नहुषात्मज। माम् अनुध्याय भावेन न च पापम् अवाप्स्यसि।

śukra uvāca. putro jyeṣṭhaḥ kaniṣṭho vā yo dadāti vayas tava. saṃkrāmayiṣyasi jarāṃ yatheṣṭaṃ nahuṣātmaja. mām anudhyāya bhāvena na ca pāpam avāpsyasi.

वयो दास्यति ते पुत्रो यः स राजा भविष्यति। आयुष्मान् कीर्तिमांश् चैव बह्वपत्यस् तथैव च।

vayo dāsyati te putro yaḥ sa rājā bhaviṣyati. āyuṣmān kīrtimāṃś caiva bahvapatyas tathaiva ca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents