महाभारत 1.74 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 74→

[mh-1-74] • 12 श्लोकाः

शुक्र उवाच। यः परेषां नरो नित्यम् अतिवादांस् तितिक्षति। देवयानि विजानीहि तेन सर्वम् इदं जितम्।

śukra uvāca. yaḥ pareṣāṃ naro nityam ativādāṃs titikṣati. devayāni vijānīhi tena sarvam idaṃ jitam.

यः समुत्पतितं क्रोधं निगृह्णाति हयं यथा। स यन्तेत्य् उच्यते सद्भिर् न यो रश्मिषु लम्बते।

yaḥ samutpatitaṃ krodhaṃ nigṛhṇāti hayaṃ yathā. sa yantety ucyate sadbhir na yo raśmiṣu lambate.

यः समुत्पतितं क्रोधम् अक्रोधेन निरस्यति। देवयानि विजानीहि तेन सर्वम् इदं जितम्।

yaḥ samutpatitaṃ krodham akrodhena nirasyati. devayāni vijānīhi tena sarvam idaṃ jitam.

यः समुत्पतितं क्रोधं क्षमयेह निरस्यति। यथोरगस् त्वचं जीर्णां स वै पुरुष उच्यते।

yaḥ samutpatitaṃ krodhaṃ kṣamayeha nirasyati. yathoragas tvacaṃ jīrṇāṃ sa vai puruṣa ucyate.

यः संधारयते मन्युं यो ऽतिवादांस् तितिक्षति। यश् च तप्तो न तपति दृढं सो ऽर्थस्य भाजनम्।

yaḥ saṃdhārayate manyuṃ yo 'tivādāṃs titikṣati. yaś ca tapto na tapati dṛḍhaṃ so 'rthasya bhājanam.

यो यजेद् अपरिश्रान्तो मासि मासि शतं समाः। न क्रुध्येद् यश् च सर्वस्य तयोर् अक्रोधनो ऽधिकः। तस्माद् अक्रोधनः श्रेष्ठः कामक्रोधौ न पूजितौ। क्रुद्धस्य निष्फलान्य् एव दानयज्ञतपांसि च। तस्माद् अक्रोधने यज्ञस् तपो दानं महत् फलम्। न पूतो न तपस्वी च न यज्वा न च धर्मकृत्। क्रोधस्य यो वशं गच्छेत् तस्य लोकद्वयं न च। पुत्रभृत्यसुहृन्मित्रभार्या धर्मश् च सत्यतः। तस्यैतान्य् अपयास्यन्ति क्रोधशीलस्य निश्चितम्।

yo yajed apariśrānto māsi māsi śataṃ samāḥ. na krudhyed yaś ca sarvasya tayor akrodhano 'dhikaḥ. tasmād akrodhanaḥ śreṣṭhaḥ kāmakrodhau na pūjitau. kruddhasya niṣphalāny eva dānayajñatapāṃsi ca. tasmād akrodhane yajñas tapo dānaṃ mahat phalam. na pūto na tapasvī ca na yajvā na ca dharmakṛt. krodhasya yo vaśaṃ gacchet tasya lokadvayaṃ na ca. putrabhṛtyasuhṛnmitrabhāryā dharmaś ca satyataḥ. tasyaitāny apayāsyanti krodhaśīlasya niścitam.

यत् कुमाराः कुमार्यश् च वैरं कुर्युर् अचेतसः। न तत् प्राज्ञो ऽनुकुर्वीत विदुस् ते न बलाबलम्।

yat kumārāḥ kumāryaś ca vairaṃ kuryur acetasaḥ. na tat prājño 'nukurvīta vidus te na balābalam.

देवयान्य् उवाच। वेदाहं तात बालापि धर्माणां यद् इहान्तरम्। अक्रोधे चातिवादे च वेद चापि बलाबलम्। स्ववृत्तिम् अननुष्ठाय धर्मम् उत्सृज्य तत्त्वतः।

devayāny uvāca. vedāhaṃ tāta bālāpi dharmāṇāṃ yad ihāntaram. akrodhe cātivāde ca veda cāpi balābalam. svavṛttim ananuṣṭhāya dharmam utsṛjya tattvataḥ.

शिष्यस्याशिष्यवृत्तेर् हि न क्षन्तव्यं बुभूषता। शिष्ये चाचार्यवृत्तिं हि विसृज्य विपथं गते। तस्मात् संकीर्णवृत्तेषु वासो मम न रोचते। दह्यमानास् तु तीव्रेण नीचाः परयशो ऽग्निना। अशक्तास् तां गतिं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते।

śiṣyasyāśiṣyavṛtter hi na kṣantavyaṃ bubhūṣatā. śiṣye cācāryavṛttiṃ hi visṛjya vipathaṃ gate. tasmāt saṃkīrṇavṛtteṣu vāso mama na rocate. dahyamānās tu tīvreṇa nīcāḥ parayaśo 'gninā. aśaktās tāṃ gatiṃ gantuṃ tato nindāṃ prakurvate.

पुमांसो ये हि निन्दन्ति वृत्तेनाभिजनेन च। न तेषु निवसेत् प्राज्ञः श्रेयोर्थी पापबुद्धिषु।

pumāṃso ye hi nindanti vṛttenābhijanena ca. na teṣu nivaset prājñaḥ śreyorthī pāpabuddhiṣu.

ये त्व् एनम् अभिजानन्ति वृत्तेनाभिजनेन च। तेषु साधुषु वस्तव्यं स वासः श्रेष्ठ उच्यते। सुयन्त्रिता नरा नित्यं विहीना वा धनैर् नराः। दुर्वृत्ताः पापकर्माणश् चण्डाला धनिनो ऽपि वा। न हि जात्या च चण्डालाः स्वकर्मविहितैर् विना। धनाभिजनविद्यासु सक्ताश् चण्डालधर्मिणः। अकारणाद् विद्विषन्ति परिवादं वदन्ति च। न तत्रास्य निवासो ऽस्ति पापिभिः पापतां व्रजेत्। सुकृते दुष्कृते वापि यत्र सज्जति यो नरः। ध्रुवं रतिर् भवेत् तत्र तस्मात् तेषां न रोचये।

ye tv enam abhijānanti vṛttenābhijanena ca. teṣu sādhuṣu vastavyaṃ sa vāsaḥ śreṣṭha ucyate. suyantritā narā nityaṃ vihīnā vā dhanair narāḥ. durvṛttāḥ pāpakarmāṇaś caṇḍālā dhanino 'pi vā. na hi jātyā ca caṇḍālāḥ svakarmavihitair vinā. dhanābhijanavidyāsu saktāś caṇḍāladharmiṇaḥ. akāraṇād vidviṣanti parivādaṃ vadanti ca. na tatrāsya nivāso 'sti pāpibhiḥ pāpatāṃ vrajet. sukṛte duṣkṛte vāpi yatra sajjati yo naraḥ. dhruvaṃ ratir bhavet tatra tasmāt teṣāṃ na rocaye.

वाग् दुरुक्तं महाघोरं दुहितुर् वृषपर्वणः। न ह्य् अतो दुष्करतरं मन्ये लोकेष्व् अपि त्रिषु। निःसंशयो विशेषेण पुरुषं मर्मकृन्तनम्। सुहृन्मित्रजनास् तेषु सौहृदं न च कुर्वते। यः सपत्नश्रियं दीप्तां हीनश्रीः पर्युपासते। मम मथ्नाति हृदयम् अग्निकाम इवारणिम्। मरणं शोभनं तस्य इति विद्वज्जना विदुः। अवमानम् अवाप्नोति शनैर् नीचेषु संगतः। अतिवादा वक्त्रतो निःसरन्ति। यैर् आहतः शोचति रात्र्यहानि। परस्य वै मर्मसु ये पतन्ति। तान् पण्डितो नावसृजेत् परेषु। शनैर् दुःखं शस्त्रविषाग्निजातं। रोहेन् न संरोहति वाग्व्रणं तु। संरोहति शनैर् विद्धं वनं परशुना हतम्। वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न संरोहति वाक्क्षतम्।

vāg duruktaṃ mahāghoraṃ duhitur vṛṣaparvaṇaḥ. na hy ato duṣkarataraṃ manye lokeṣv api triṣu. niḥsaṃśayo viśeṣeṇa puruṣaṃ marmakṛntanam. suhṛnmitrajanās teṣu sauhṛdaṃ na ca kurvate. yaḥ sapatnaśriyaṃ dīptāṃ hīnaśrīḥ paryupāsate. mama mathnāti hṛdayam agnikāma ivāraṇim. maraṇaṃ śobhanaṃ tasya iti vidvajjanā viduḥ. avamānam avāpnoti śanair nīceṣu saṃgataḥ. ativādā vaktrato niḥsaranti. yair āhataḥ śocati rātryahāni. parasya vai marmasu ye patanti. tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu. śanair duḥkhaṃ śastraviṣāgnijātaṃ. rohen na saṃrohati vāgvraṇaṃ tu. saṃrohati śanair viddhaṃ vanaṃ paraśunā hatam. vācā duruktaṃ bībhatsaṃ na saṃrohati vākkṣatam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...