महाभारत 1.73 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 73→

[mh-1-73] • 36 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। कृतविद्ये कचे प्राप्ते हृष्टरूपा दिवौकसः। कचाद् अधीत्य तां विद्यां कृतार्था भरतर्षभ।

vaiśaṃpāyana uvāca. kṛtavidye kace prāpte hṛṣṭarūpā divaukasaḥ. kacād adhītya tāṃ vidyāṃ kṛtārthā bharatarṣabha.

सर्व एव समागम्य शतक्रतुम् अथाब्रुवन्। कालस् ते विक्रमस्याद्य जहि शत्रून् पुरंदर।

sarva eva samāgamya śatakratum athābruvan. kālas te vikramasyādya jahi śatrūn puraṃdara.

एवम् उक्तस् तु सहितैस् त्रिदशैर् मघवांस् तदा। तथेत्य् उक्त्वोपचक्राम सो ऽपश्यत वने स्त्रियः।

evam uktas tu sahitais tridaśair maghavāṃs tadā. tathety uktvopacakrāma so 'paśyata vane striyaḥ.

क्रीडन्तीनां तु कन्यानां वने चैत्ररथोपमे। वायुभूतः स वस्त्राणि सर्वाण्य् एव व्यमिश्रयत्।

krīḍantīnāṃ tu kanyānāṃ vane caitrarathopame. vāyubhūtaḥ sa vastrāṇi sarvāṇy eva vyamiśrayat.

ततो जलात् समुत्तीर्य कन्यास् ताः सहितास् तदा। वस्त्राणि जगृहुस् तानि यथासन्नान्य् अनेकशः।

tato jalāt samuttīrya kanyās tāḥ sahitās tadā. vastrāṇi jagṛhus tāni yathāsannāny anekaśaḥ.

तत्र वासो देवयान्याः शर्मिष्ठा जगृहे तदा। व्यतिमिश्रम् अजानन्ती दुहिता वृषपर्वणः।

tatra vāso devayānyāḥ śarmiṣṭhā jagṛhe tadā. vyatimiśram ajānantī duhitā vṛṣaparvaṇaḥ.

ततस् तयोर् मिथस् तत्र विरोधः समजायत। देवयान्याश् च राजेन्द्र शर्मिष्ठायाश् च तत्कृते।

tatas tayor mithas tatra virodhaḥ samajāyata. devayānyāś ca rājendra śarmiṣṭhāyāś ca tatkṛte.

देवयान्य् उवाच। कस्माद् गृह्णासि मे वस्त्रं शिष्या भूत्वा ममासुरि। समुदाचारहीनाया न ते श्रेयो भविष्यति।

devayāny uvāca. kasmād gṛhṇāsi me vastraṃ śiṣyā bhūtvā mamāsuri. samudācārahīnāyā na te śreyo bhaviṣyati.

शर्मिष्ठोवाच। आसीनं च शयानं च पिता ते पितरं मम। स्तौति वन्दति चाभीक्ष्णं नीचैः स्थित्वा विनीतवत्।

śarmiṣṭhovāca. āsīnaṃ ca śayānaṃ ca pitā te pitaraṃ mama. stauti vandati cābhīkṣṇaṃ nīcaiḥ sthitvā vinītavat.

याचतस् त्वं हि दुहिता स्तुवतः प्रतिगृह्णतः। सुताहं स्तूयमानस्य ददतो ऽप्रतिगृह्णतः। आधून्वस्व विधून्वस्व द्रुह्य कुप्य च याचकि।

yācatas tvaṃ hi duhitā stuvataḥ pratigṛhṇataḥ. sutāhaṃ stūyamānasya dadato 'pratigṛhṇataḥ. ādhūnvasva vidhūnvasva druhya kupya ca yācaki.

अनायुधा सायुधाया रिक्ता क्षुभ्यसि भिक्षुकि। आधून्वन्या विधून्वन्या हव्यं कव्यं च याचके। लप्स्यसे प्रतियोद्धारं न हि त्वां गणयाम्य् अहम्। प्रतिकूलं वदसि चेद् इतः प्रभृति याचकि। आकृष्य मम दासीभिः प्रस्थास्यामि बहिर् बहिः।

anāyudhā sāyudhāyā riktā kṣubhyasi bhikṣuki. ādhūnvanyā vidhūnvanyā havyaṃ kavyaṃ ca yācake. lapsyase pratiyoddhāraṃ na hi tvāṃ gaṇayāmy aham. pratikūlaṃ vadasi ced itaḥ prabhṛti yācaki. ākṛṣya mama dāsībhiḥ prasthāsyāmi bahir bahiḥ.

वैशंपायन उवाच। समुच्छ्रयं देवयानीं गतां सक्तां च वाससि। हृत्वा तद्व्यसने दिव्ये गृहीत्वा जठरे रुषा। शर्मिष्ठा प्राक्षिपत् कूपे ततः स्वपुरम् आव्रजत्। तृणवीरुत्समाच्छन्ने स्वपुरं प्रययौ तदा।

vaiśaṃpāyana uvāca. samucchrayaṃ devayānīṃ gatāṃ saktāṃ ca vāsasi. hṛtvā tadvyasane divye gṛhītvā jaṭhare ruṣā. śarmiṣṭhā prākṣipat kūpe tataḥ svapuram āvrajat. tṛṇavīrutsamācchanne svapuraṃ prayayau tadā.

हतेयम् इति विज्ञाय शर्मिष्ठा पापनिश्चया। अनवेक्ष्य ययौ वेश्म क्रोधवेगपरायणा। प्रविश्य स्वगृहं स्वस्था धर्मम् आसुरम् आस्थिता।

hateyam iti vijñāya śarmiṣṭhā pāpaniścayā. anavekṣya yayau veśma krodhavegaparāyaṇā. praviśya svagṛhaṃ svasthā dharmam āsuram āsthitā.

अथ तं देशम् अभ्यागाद् ययातिर् नहुषात्मजः। श्रान्तयुग्यः श्रान्तहयो मृगलिप्सुः पिपासितः।

atha taṃ deśam abhyāgād yayātir nahuṣātmajaḥ. śrāntayugyaḥ śrāntahayo mṛgalipsuḥ pipāsitaḥ.

स नाहुषः प्रेक्षमाण उदपानं गतोदकम्। ददर्श कन्यां तां तत्र दीप्ताम् अग्निशिखाम् इव। तां दृष्ट्वा रूपसंपन्नां सर्वाभरणभूषिताम्। सर्वलक्षणसंपन्नाम् अपृच्छत् स नराधिपः।

sa nāhuṣaḥ prekṣamāṇa udapānaṃ gatodakam. dadarśa kanyāṃ tāṃ tatra dīptām agniśikhām iva. tāṃ dṛṣṭvā rūpasaṃpannāṃ sarvābharaṇabhūṣitām. sarvalakṣaṇasaṃpannām apṛcchat sa narādhipaḥ.

ताम् अपृच्छत् स दृष्ट्वैव कन्याम् अमरवर्णिनीम्। सान्त्वयित्वा नृपश्रेष्ठः साम्ना परमवल्गुना।

tām apṛcchat sa dṛṣṭvaiva kanyām amaravarṇinīm. sāntvayitvā nṛpaśreṣṭhaḥ sāmnā paramavalgunā.

का त्वं ताम्रनखी श्यामा सुमृष्टमणिकुण्डला। दीर्घं ध्यायसि चात्यर्थं कस्माच् छ्वसिषि चातुरा।

kā tvaṃ tāmranakhī śyāmā sumṛṣṭamaṇikuṇḍalā. dīrghaṃ dhyāyasi cātyarthaṃ kasmāc chvasiṣi cāturā.

कथं च पतितास्य् अस्मिन् कूपे वीरुत्तृणावृते। दुहिता चैव कस्य त्वं वद सर्वं सुमध्यमे।

kathaṃ ca patitāsy asmin kūpe vīruttṛṇāvṛte. duhitā caiva kasya tvaṃ vada sarvaṃ sumadhyame.

देवयान्य् उवाच। यो ऽसौ देवैर् हतान् दैत्यान् उत्थापयति विद्यया। तस्य शुक्रस्य कन्याहं स मां नूनं न बुध्यते। ययातिः। देवयानी। पृच्छसे मां कस् त्वम् असि रूपवीर्यबलान्वितः। ब्रूह्य् अत्रागमनं किं वा श्रोतुम् इच्छामि तत्त्वतः। ययातिर् नाहुषो ऽहं तु श्रान्तो ऽद्य मृगकाङ्क्षया। क्व चिद् अत्रागतो भद्रे दृष्टवान् अस्मि त्वाम् इह।

devayāny uvāca. yo 'sau devair hatān daityān utthāpayati vidyayā. tasya śukrasya kanyāhaṃ sa māṃ nūnaṃ na budhyate. yayātiḥ. devayānī. pṛcchase māṃ kas tvam asi rūpavīryabalānvitaḥ. brūhy atrāgamanaṃ kiṃ vā śrotum icchāmi tattvataḥ. yayātir nāhuṣo 'haṃ tu śrānto 'dya mṛgakāṅkṣayā. kva cid atrāgato bhadre dṛṣṭavān asmi tvām iha.

एष मे दक्षिणो राजन् पाणिस् ताम्रनखाङ्गुलिः। समुद्धर गृहीत्वा मां कुलीनस् त्वं हि मे मतः।

eṣa me dakṣiṇo rājan pāṇis tāmranakhāṅguliḥ. samuddhara gṛhītvā māṃ kulīnas tvaṃ hi me mataḥ.

जानामि हि त्वां संशान्तं वीर्यवन्तं यशस्विनम्। तस्मान् मां पतिताम् अस्मात् कूपाद् उद्धर्तुम् अर्हसि।

jānāmi hi tvāṃ saṃśāntaṃ vīryavantaṃ yaśasvinam. tasmān māṃ patitām asmāt kūpād uddhartum arhasi.

वैशंपायन उवाच। ताम् अथ ब्राह्मणीं स्त्रीं च विज्ञाय नहुषात्मजः। गृहीत्वा दक्षिणे पाणाव् उज्जहार ततो ऽवटात्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tām atha brāhmaṇīṃ strīṃ ca vijñāya nahuṣātmajaḥ. gṛhītvā dakṣiṇe pāṇāv ujjahāra tato 'vaṭāt.

उद्धृत्य चैनां तरसा तस्मात् कूपान् नराधिपः। ययातिः। देवयानी। गच्छ भद्रे यथाकामं न भयं विद्यते तव। इत्य् उच्यमाना नृपतिं देवयानीदम् उत्तरम्। उवाच माम् उपादाय गच्छ शीघ्रं प्रियो ऽसि मे। गृहीताहं त्वया पाणौ तस्माद् भर्ता भविष्यसि। इत्य् एवम् उक्तो नृपतिर् आह क्षत्रकुलोद्भवः। त्वं भद्रे ब्राह्मणी तस्मान् मया नार्हसि संगमम्। सर्वलोकगुरुः काव्यस् त्वं तस्य दुहितासि वै। तस्माद् अपि भयं मे ऽद्य तस्मात् कल्याणि नार्हसि। यदि मद्वचनान् नाद्य मां नेच्छसि नराधिप। त्वाम् एव वरये पित्रा पश्चाज् ज्ञास्यसि गच्छ हि। आमन्त्रयित्वा सुश्रोणीं ययातिः स्वपुरं ययौ। गते तु नाहुषे तस्मिन् देवयान्य् अप्य् अनिन्दिता। धात्री। क्व चिद् आर्ता च रुदती वृक्षम् आश्रित्य तिष्ठती। ततश् चिरायमाणायां दुहितर्य् आह भार्गवः। धात्रि त्वम् आनय क्षिप्रं देवयानीं शुचिस्मिताम्। इत्य् उक्तमात्रे सा धात्री त्वरितानयितुं गता। यत्र यत्र सखीभिः सा गता पदम् अमार्गत। सा ददर्श तथा दीनां श्रमार्तां रुदतीं स्थिताम्। वृत्तं ते किम् इदं भद्रे शीघ्रं वद पिताह्वयत्। एवम् उक्ताह धात्रीं तां शर्मिष्ठावृजिनं कृतम्। संस्मृत्योवाच धात्रीं तां दुहितुः स्नेहविक्लवः। अश्रुभिः स्नापयन्तीं तां पीनोन्नतकुचाव् उभौ। वृक्षमूलम् उपाश्रित्य देवताम् इव तद्वने। उवाच शोकसंतप्ता घूर्णिकाम् आगतां पुरः।

uddhṛtya caināṃ tarasā tasmāt kūpān narādhipaḥ. yayātiḥ. devayānī. gaccha bhadre yathākāmaṃ na bhayaṃ vidyate tava. ity ucyamānā nṛpatiṃ devayānīdam uttaram. uvāca mām upādāya gaccha śīghraṃ priyo 'si me. gṛhītāhaṃ tvayā pāṇau tasmād bhartā bhaviṣyasi. ity evam ukto nṛpatir āha kṣatrakulodbhavaḥ. tvaṃ bhadre brāhmaṇī tasmān mayā nārhasi saṃgamam. sarvalokaguruḥ kāvyas tvaṃ tasya duhitāsi vai. tasmād api bhayaṃ me 'dya tasmāt kalyāṇi nārhasi. yadi madvacanān nādya māṃ necchasi narādhipa. tvām eva varaye pitrā paścāj jñāsyasi gaccha hi. āmantrayitvā suśroṇīṃ yayātiḥ svapuraṃ yayau. gate tu nāhuṣe tasmin devayāny apy aninditā. dhātrī. kva cid ārtā ca rudatī vṛkṣam āśritya tiṣṭhatī. tataś cirāyamāṇāyāṃ duhitary āha bhārgavaḥ. dhātri tvam ānaya kṣipraṃ devayānīṃ śucismitām. ity uktamātre sā dhātrī tvaritānayituṃ gatā. yatra yatra sakhībhiḥ sā gatā padam amārgata. sā dadarśa tathā dīnāṃ śramārtāṃ rudatīṃ sthitām. vṛttaṃ te kim idaṃ bhadre śīghraṃ vada pitāhvayat. evam uktāha dhātrīṃ tāṃ śarmiṣṭhāvṛjinaṃ kṛtam. saṃsmṛtyovāca dhātrīṃ tāṃ duhituḥ snehaviklavaḥ. aśrubhiḥ snāpayantīṃ tāṃ pīnonnatakucāv ubhau. vṛkṣamūlam upāśritya devatām iva tadvane. uvāca śokasaṃtaptā ghūrṇikām āgatāṃ puraḥ.

देवयान्य् उवाच। त्वरितं घूर्णिके गच्छ सर्वम् आचक्ष्व मे पितुः। नेदानीं हि प्रवेक्यामि नगरं वृषपर्वणः।

devayāny uvāca. tvaritaṃ ghūrṇike gaccha sarvam ācakṣva me pituḥ. nedānīṃ hi pravekyāmi nagaraṃ vṛṣaparvaṇaḥ.

वैशंपायन उवाच। सा तु वै त्वरितं गत्वा घूर्णिकासुरमन्दिरम्। दृष्ट्वा काव्यम् उवाचेदं संभ्रमाविष्टचेतना। त्वरितं घूर्णिका गत्वा प्रविवेश पुरोत्तमम्। द्विजप्रवरम् आसाद्य वचनं चेदम् अब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. sā tu vai tvaritaṃ gatvā ghūrṇikāsuramandiram. dṛṣṭvā kāvyam uvācedaṃ saṃbhramāviṣṭacetanā. tvaritaṃ ghūrṇikā gatvā praviveśa purottamam. dvijapravaram āsādya vacanaṃ cedam abravīt.

आचक्षे ते महाप्राज्ञ देवयानी वने हता। शर्मिष्ठया महाभाग दुहित्रा वृषपर्वणः।

ācakṣe te mahāprājña devayānī vane hatā. śarmiṣṭhayā mahābhāga duhitrā vṛṣaparvaṇaḥ.

श्रुत्वा दुहितरं काव्यस् तत्र शर्मिष्ठया हताम्। त्वरमाणो ऽनुमार्गं स निश्चक्राम पुरोत्तमात्। त्वरया निर्ययौ दुःखान् मार्गमाणः सुतां वने।

śrutvā duhitaraṃ kāvyas tatra śarmiṣṭhayā hatām. tvaramāṇo 'numārgaṃ sa niścakrāma purottamāt. tvarayā niryayau duḥkhān mārgamāṇaḥ sutāṃ vane.

दृष्ट्वा दुहितरं काव्यो देवयानीं ततो वने। बाहुभ्यां संपरिष्वज्य दुःखितो वाक्यम् अब्रवीत्।

dṛṣṭvā duhitaraṃ kāvyo devayānīṃ tato vane. bāhubhyāṃ saṃpariṣvajya duḥkhito vākyam abravīt.

आत्मदोषैर् नियच्छन्ति सर्वे दुःखसुखे जनाः। मन्ये दुश्चरितं ते ऽस्ति यस्येयं निष्कृतिः कृता।

ātmadoṣair niyacchanti sarve duḥkhasukhe janāḥ. manye duścaritaṃ te 'sti yasyeyaṃ niṣkṛtiḥ kṛtā.

देवयान्य् उवाच। निष्कृतिर् मे ऽस्तु वा मास्तु शृणुष्वावहितो मम। शर्मिष्ठया यद् उक्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः। सत्यं किलैतत् सा प्राह दैत्यानाम् असि गायनः।

devayāny uvāca. niṣkṛtir me 'stu vā māstu śṛṇuṣvāvahito mama. śarmiṣṭhayā yad uktāsmi duhitrā vṛṣaparvaṇaḥ. satyaṃ kilaitat sā prāha daityānām asi gāyanaḥ.

एवं हि मे कथयति शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। एवं माम् आह शर्मिष्ठा शिष्या तव महामुने। वचनं तीक्ष्णपरुषं क्रोधरक्तेक्षणा भृशम्।

evaṃ hi me kathayati śarmiṣṭhā vārṣaparvaṇī. evaṃ mām āha śarmiṣṭhā śiṣyā tava mahāmune. vacanaṃ tīkṣṇaparuṣaṃ krodharaktekṣaṇā bhṛśam.

स्तुवतो दुहिता हि त्वं याचतः प्रतिगृह्णतः। सुताहं स्तूयमानस्य ददतो ऽप्रतिगृह्णतः।

stuvato duhitā hi tvaṃ yācataḥ pratigṛhṇataḥ. sutāhaṃ stūyamānasya dadato 'pratigṛhṇataḥ.

इति माम् आह शर्मिष्ठा दुहिता वृषपर्वणः। क्रोधसंरक्तनयना दर्पपूर्णा पुनः पुनः।

iti mām āha śarmiṣṭhā duhitā vṛṣaparvaṇaḥ. krodhasaṃraktanayanā darpapūrṇā punaḥ punaḥ.

यद्य् अहं स्तुवतस् तात दुहिता प्रतिगृह्णतः। प्रसादयिष्ये शर्मिष्ठाम् इत्य् उक्ता हि सखी मया। उक्ताप्य् एवं भृशं क्रुद्धा मां गृह्य विजने वने। कूपे प्रक्षेपयाम् आस प्रक्षिप्यैव गृहं ययौ। अमृतां मां मृतां मत्वा कूपे ऽतीव निरूदके। अनावृत्तां निरीक्ष्यैव हृष्टा स्वभवनं ययौ।

yady ahaṃ stuvatas tāta duhitā pratigṛhṇataḥ. prasādayiṣye śarmiṣṭhām ity uktā hi sakhī mayā. uktāpy evaṃ bhṛśaṃ kruddhā māṃ gṛhya vijane vane. kūpe prakṣepayām āsa prakṣipyaiva gṛhaṃ yayau. amṛtāṃ māṃ mṛtāṃ matvā kūpe 'tīva nirūdake. anāvṛttāṃ nirīkṣyaiva hṛṣṭā svabhavanaṃ yayau.

शुक्र उवाच। स्तुवतो दुहिता न त्वं भद्रे न प्रतिगृह्णतः। अस्तोतुः स्तूयमानस्य दुहिता देवयान्य् असि।

śukra uvāca. stuvato duhitā na tvaṃ bhadre na pratigṛhṇataḥ. astotuḥ stūyamānasya duhitā devayāny asi.

वृषपर्वैव तद् वेद शक्रो राजा च नाहुषः। अचिन्त्यं ब्रह्म निर्द्वन्द्वम् ऐश्वरं हि बलं मम। अहं न वेद्मि न चापरे। गायन् नाहं तद् एवेह। न स्तोता न च वन्दिता। मम विद्या हि निर्द्वन्द्वा। दैन्यं शाठ्यं च जैह्म्यं च नास्ति मे तत्त्वतः शुभे। वैशंपायन उवाच। यच् च किं चित् सर्वगतं भूमौ वा यदि वा दिवि। तस्याहम् ईश्वरो नित्यं तुष्टेनोक्तः स्वयंभुवा। अहं जलं विमुञ्चामि प्रजानां हितकाम्यया। पुष्णाम्य् औषधयः सर्वा इति सत्यं ब्रवीमि ते। एवं विषादम् आपन्नां मन्युना संप्रपीडिताम्। वचनैर् मधुरैः श्लक्ष्णैः सान्त्वयाम् आस तां पिता।

vṛṣaparvaiva tad veda śakro rājā ca nāhuṣaḥ. acintyaṃ brahma nirdvandvam aiśvaraṃ hi balaṃ mama. ahaṃ na vedmi na cāpare. gāyan nāhaṃ tad eveha. na stotā na ca vanditā. mama vidyā hi nirdvandvā. dainyaṃ śāṭhyaṃ ca jaihmyaṃ ca nāsti me tattvataḥ śubhe. vaiśaṃpāyana uvāca. yac ca kiṃ cit sarvagataṃ bhūmau vā yadi vā divi. tasyāham īśvaro nityaṃ tuṣṭenoktaḥ svayaṃbhuvā. ahaṃ jalaṃ vimuñcāmi prajānāṃ hitakāmyayā. puṣṇāmy auṣadhayaḥ sarvā iti satyaṃ bravīmi te. evaṃ viṣādam āpannāṃ manyunā saṃprapīḍitām. vacanair madhuraiḥ ślakṣṇaiḥ sāntvayām āsa tāṃ pitā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...