महाभारत 1.68 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 68→

[mh-1-68] • 80 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। प्रतिज्ञाय तु दुःषन्ते प्रतियाते शकुन्तला। आश्रमे न्यवसत् तत्र काश्यपस्य महात्मनः। गर्भश् च ववृधे तस्यां राजपुत्र्यां महात्मनः। शकुन्तला चिन्तयन्ती राजानं कार्यगौरवात्। दिवारात्रम् अनिद्रैव स्नानभोजनवर्जिता। राजप्रेषणिका विप्राश् चतुरङ्गबलान्विताः। अद्य श्वो वा परश्वो वा समायान्तीति निश्चिता। दिनान् पक्षान् ऋतून् मासान् अयनानि च सर्वशः। गण्यमानानि वर्षाणि व्यतीयुस् त्रीणि भारत। त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु ऋषेर् वचनगौरवात्। ऋषिपत्न्यः सुबहुशो हेतुमद् वाक्यम् अब्रुवन्। शृणु भद्रे लोकवृत्तं श्रुत्वा यद् रोचते तव। तत् कुरुष्व हितं देवि नावमान्यं गुरोर् वचः। देवानां दैवतं विष्णुर् विप्राणाम् अग्निर् एव च। नारीणां दैवतं भर्ता लोकानां ब्राह्मणो गुरुः। सूतिकाले प्रसूयेति भगवांस् ते पिताब्रवीत्। करिष्यामीति कर्तव्यं तदा ते सुकृतं भवेत्। पत्नीनां वचनं श्रुत्वा साधु साध्व् इत्य् अचिन्तयत्। गर्भं सुषाव वामोरुः कुमारम् अमितौजसम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. pratijñāya tu duḥṣante pratiyāte śakuntalā. āśrame nyavasat tatra kāśyapasya mahātmanaḥ. garbhaś ca vavṛdhe tasyāṃ rājaputryāṃ mahātmanaḥ. śakuntalā cintayantī rājānaṃ kāryagauravāt. divārātram anidraiva snānabhojanavarjitā. rājapreṣaṇikā viprāś caturaṅgabalānvitāḥ. adya śvo vā paraśvo vā samāyāntīti niścitā. dinān pakṣān ṛtūn māsān ayanāni ca sarvaśaḥ. gaṇyamānāni varṣāṇi vyatīyus trīṇi bhārata. triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu ṛṣer vacanagauravāt. ṛṣipatnyaḥ subahuśo hetumad vākyam abruvan. śṛṇu bhadre lokavṛttaṃ śrutvā yad rocate tava. tat kuruṣva hitaṃ devi nāvamānyaṃ guror vacaḥ. devānāṃ daivataṃ viṣṇur viprāṇām agnir eva ca. nārīṇāṃ daivataṃ bhartā lokānāṃ brāhmaṇo guruḥ. sūtikāle prasūyeti bhagavāṃs te pitābravīt. kariṣyāmīti kartavyaṃ tadā te sukṛtaṃ bhavet. patnīnāṃ vacanaṃ śrutvā sādhu sādhv ity acintayat. garbhaṃ suṣāva vāmoruḥ kumāram amitaujasam.

त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु दिप्तानलसमद्युतिम्। रूपौदार्यगुणोपेतं दौःषन्तिं जनमेजय। जाते तस्मिन्न् अन्तरिक्षात् पुष्पवृष्टिः पपात ह। देवदुन्दुभयो नेदुर् ननृतुश् चाप्सरोगणाः। गायद्भिर् मधुरं तत्र देवैः शक्रो ऽभ्युवाच ह। शकुन्तले तव सुतश् चक्रवर्ती भविष्यति। बलं तेजश् च रूपं च न समं भुवि केन चित्। आहर्ता वाजिमेधस्य शतसंख्यस्य पौरवः। अनेकैर् अपि साहस्रै राजसूयादिभिर् मखैः। स्वार्थं ब्राह्मणसात् कृत्वा दक्षिणाम् अमितां ददत्। देवतानां वचः श्रुत्वा कण्वाश्रमनिवासिनः। सभाजयन्तः कण्वस्य सुतां सर्वे महर्षयः। शकुन्तला च तच् छ्रुत्वा परं हर्षम् अवाप सा। द्विजान् आहूय मुनिभिः सत्कृत्य च महायशाः।

triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu diptānalasamadyutim. rūpaudāryaguṇopetaṃ dauḥṣantiṃ janamejaya. jāte tasminn antarikṣāt puṣpavṛṣṭiḥ papāta ha. devadundubhayo nedur nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ. gāyadbhir madhuraṃ tatra devaiḥ śakro 'bhyuvāca ha. śakuntale tava sutaś cakravartī bhaviṣyati. balaṃ tejaś ca rūpaṃ ca na samaṃ bhuvi kena cit. āhartā vājimedhasya śatasaṃkhyasya pauravaḥ. anekair api sāhasrai rājasūyādibhir makhaiḥ. svārthaṃ brāhmaṇasāt kṛtvā dakṣiṇām amitāṃ dadat. devatānāṃ vacaḥ śrutvā kaṇvāśramanivāsinaḥ. sabhājayantaḥ kaṇvasya sutāṃ sarve maharṣayaḥ. śakuntalā ca tac chrutvā paraṃ harṣam avāpa sā. dvijān āhūya munibhiḥ satkṛtya ca mahāyaśāḥ.

जातकर्मादिसंस्कारं कण्वः पुण्यकृतां वरः। तस्याथ कारयाम् आस वर्धमानस्य धीमतः। यथाविधि यथान्यायं क्रियाः सर्वास् त्व् अकारयत्।

jātakarmādisaṃskāraṃ kaṇvaḥ puṇyakṛtāṃ varaḥ. tasyātha kārayām āsa vardhamānasya dhīmataḥ. yathāvidhi yathānyāyaṃ kriyāḥ sarvās tv akārayat.

दन्तैः शुक्लैः शिखरिभिः सिंहसंहननो युवा। चक्राङ्कितकरः श्रीमान् महामूर्धा महाबलः। स्वयं विष्णुर् इवापरः। चतुष्किष्कुर् महातेजाः। कुमारो देवगर्भाभः स तत्राशु व्यवर्धत। ऋषेर् भयात् तु दुःषन्तः स्मरन् नैवाह्वयत् तदा। गते काले तु महति न सस्मार तपोवनम्।

dantaiḥ śuklaiḥ śikharibhiḥ siṃhasaṃhanano yuvā. cakrāṅkitakaraḥ śrīmān mahāmūrdhā mahābalaḥ. svayaṃ viṣṇur ivāparaḥ. catuṣkiṣkur mahātejāḥ. kumāro devagarbhābhaḥ sa tatrāśu vyavardhata. ṛṣer bhayāt tu duḥṣantaḥ smaran naivāhvayat tadā. gate kāle tu mahati na sasmāra tapovanam.

षड्वर्ष एव बालः स कण्वाश्रमपदं प्रति। व्याघ्रान् सिंहान् वराहांश् च गजांश् च महिषांस् तथा। ऋक्षांश् चापि द्विपान् अन्यान् व्यालान् आश्रमपीडकान्। बलाद् भुजाभ्यां संगृह्य बलवान् संनियम्य च।

ṣaḍvarṣa eva bālaḥ sa kaṇvāśramapadaṃ prati. vyāghrān siṃhān varāhāṃś ca gajāṃś ca mahiṣāṃs tathā. ṛkṣāṃś cāpi dvipān anyān vyālān āśramapīḍakān. balād bhujābhyāṃ saṃgṛhya balavān saṃniyamya ca.

बद्ध्वा वृक्षेषु बलवान् आश्रमस्य समन्ततः। आरोहन् दमयंश् चैव क्रीडंश् च परिधावति। वनं च लोडयाम् आस सिंहव्याघ्रगणैर् वृतम्। ततश् च राक्षसान् सर्वान् पिशाचांश् च रिपून् रणे। मुष्टियुद्धेन तान् हत्वा ऋषीन् आराधयत् तदा। कश् चिद् दितिसुतस् तं तु हन्तुकामो महाबलः। वध्यमानांस् तु दैतेयान् अमर्षी तं समभ्ययात्। तम् आगतं प्रहस्यैव बाहुभ्यां परिगृह्य च। दृढं चाबध्य बाहुभ्यां पीडयाम् आस तं तदा। मर्दितो न शशाकास्मान् मोचितुं बलवत्तया। प्राक्रोशद् भैरवं तत्र द्वारेभ्यो निःसृतं त्व् असृक्। तेन शब्देन वित्रस्ता मृगाः सिंहादयो गणाः। सुस्रुवुश् च शकृन्मूत्रम् आश्रमस्थाश् च सुस्रुवुः। निरसुं जानुभिः कृत्वा विससर्ज च सो ऽपतत्। तद् दृष्ट्वा विस्मयं जग्मुः कुमारस्य विचेष्टितम्। नित्यकालं वध्यमाना दैतेया राक्षसैः सह। कुमारस्य भयाद् एव नैव जग्मुस् तदाश्रमम्।

baddhvā vṛkṣeṣu balavān āśramasya samantataḥ. ārohan damayaṃś caiva krīḍaṃś ca paridhāvati. vanaṃ ca loḍayām āsa siṃhavyāghragaṇair vṛtam. tataś ca rākṣasān sarvān piśācāṃś ca ripūn raṇe. muṣṭiyuddhena tān hatvā ṛṣīn ārādhayat tadā. kaś cid ditisutas taṃ tu hantukāmo mahābalaḥ. vadhyamānāṃs tu daiteyān amarṣī taṃ samabhyayāt. tam āgataṃ prahasyaiva bāhubhyāṃ parigṛhya ca. dṛḍhaṃ cābadhya bāhubhyāṃ pīḍayām āsa taṃ tadā. mardito na śaśākāsmān mocituṃ balavattayā. prākrośad bhairavaṃ tatra dvārebhyo niḥsṛtaṃ tv asṛk. tena śabdena vitrastā mṛgāḥ siṃhādayo gaṇāḥ. susruvuś ca śakṛnmūtram āśramasthāś ca susruvuḥ. nirasuṃ jānubhiḥ kṛtvā visasarja ca so 'patat. tad dṛṣṭvā vismayaṃ jagmuḥ kumārasya viceṣṭitam. nityakālaṃ vadhyamānā daiteyā rākṣasaiḥ saha. kumārasya bhayād eva naiva jagmus tadāśramam.

ततो ऽस्य नाम चक्रुस् ते कण्वाश्रमनिवासिनः। कण्वेन सहिता दृष्ट्वा कर्म सर्वे ऽतिमानुषम्। अस्त्व् अयं सर्वदमनः सर्वं हि दमयत्य् अयम्।

tato 'sya nāma cakrus te kaṇvāśramanivāsinaḥ. kaṇvena sahitā dṛṣṭvā karma sarve 'timānuṣam. astv ayaṃ sarvadamanaḥ sarvaṃ hi damayaty ayam.

स सर्वदमनो नाम कुमारः समपद्यत। विक्रमेणौजसा चैव बलेन च समन्वितः। अप्रेषयति दुःषन्ते महिष्यास् तनयस्य च। पाण्डुभावपरीताङ्गीं चिन्तया समभिप्लुताम्। लम्बालकां कृशां दीनां तथा मलिनवाससम्। शकुन्तलां च संप्रेक्ष्य प्रदध्यौ स मुनिस् तदा। शास्त्राणि सर्ववेदाश् च द्वादशाब्दस्य चाभवन्।

sa sarvadamano nāma kumāraḥ samapadyata. vikrameṇaujasā caiva balena ca samanvitaḥ. apreṣayati duḥṣante mahiṣyās tanayasya ca. pāṇḍubhāvaparītāṅgīṃ cintayā samabhiplutām. lambālakāṃ kṛśāṃ dīnāṃ tathā malinavāsasam. śakuntalāṃ ca saṃprekṣya pradadhyau sa munis tadā. śāstrāṇi sarvavedāś ca dvādaśābdasya cābhavan.

तं कुमारम् ऋषिर् दृष्ट्वा कर्म चास्यातिमानुषम्। समयो यौवराज्यायेत्य् अब्रवीच् च शकुन्तलाम्। कण्वः। वैशंपायनः। वैशंपायनः। वैशंपायनः। शकुन्तला। वैशंपायनः। कण्वः। वैशंपायनः। शकुन्तलां समाहूय कण्वो वचनम् अब्रवीत्। शृणु भद्रे मम सुते मम वाक्यं शुचिस्मिते। पतिव्रतानां नारीणां विशिष्टम् इति चोच्यते। पतिशुश्रूषणं पूर्वं मनोवाक्कायचेष्टितैः। अनुज्ञाता मया पूर्वं पूजयैतद् व्रतं तव। एतेनैव च वृत्तेन पुण्यांल् लोकान् अवाप्य च। तस्यान्ते मानुषे लोके विशिष्टां लप्स्यसे श्रियम्। तस्माद् भद्रे ऽद्य यातव्यं समीपं पौरवस्य ह। स्वयं नायाति मत्वा ते गतं कालं शुचिस्मिते। गत्वाराधय राजानं दुःषन्तं हितकाम्यया। दौःषन्तिं यौवराज्यस्थं दृष्ट्वा प्रीतिम् अवाप्स्यसि। देवतानां गुरूणां च क्षत्रियाणां च भामिनि। भर्तॄणां च विशेषेण हितं संगमनं सताम्। तस्मात् पुत्रि कुमारेण गन्तव्यं मत्प्रियेप्सया। प्रतिवाक्यं न दद्यास् त्वं शापिता मम पादयोः। एवम् उक्त्वा सुतां तत्र पौत्रं कण्वो ऽभ्यभाषत। परिष्वज्य च बाहुभ्यां मूर्ध्न्य् उपाघ्राय पौरवम्। सोमवंशोद्भवो राजा दुःषन्त इति विश्रुतः। तस्याग्रमहिषी चैषा तव माता शुचिव्रता। गन्तुकामा भर्तृपार्श्वं त्वया सह सुमध्यमा। गत्वाभिवाद्य राजानं यौवराज्यम् अवाप्स्यसि। स पिता तव राजेन्द्रस् तस्य त्वं वशगो भव। पितृपैतामहं राज्यम् आतिष्ठस्व स्वभावतः। तस्मिन् काले स्वराज्यस्थो माम् अनुस्मर पौरव। अभिवाद्य मुनेः पादौ पौरवो वाक्यम् अब्रवीत्। त्वं पिता मम विप्रर्षे त्वं माता त्वं गतिश् च मे। न चान्यं पितरं मन्ये त्वाम् ऋते तु महातपः। तव शुश्रूषणं पुण्यम् इह लोके परत्र च। शकुन्तला भर्तृकामा स्वयं यातु यथेष्टतः। अहं शुश्रूषणपरः पादमूले वसामि वः। क्रीडां व्यालमृगैः सार्धं करिष्ये न पुरा यथा। त्वच् छासनपरो नित्यं स्वाध्यायं च करोम्य् अहम्। एवम् उक्त्वा तु संश्लिष्य पादौ कण्वस्य तिष्ठति। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा प्ररुरोद शकुन्तला। स्नेहात् पितुश् च पुत्रस्य हर्षशोकसमन्विता। निशाम्य रुदतीम् आर्तां दौःषन्तिर् वाक्यम् अब्रवीत्। श्रुत्वा भगवतो वाक्यं किं रोदिषि शकुन्तले। गन्तव्यं काल्य उत्थाय भर्तृप्रीतिस् तवास्ति चेत्। एकस् तु कुरुते पापं फलं भुङ्क्ते महाजनः। भोक्तारस् तत्र मुच्यन्ते कर्ता दोषेण लिप्यते। मया निवारितो नित्यं न करोषि वचो मम। निःसृतान् कुञ्जरान् नित्यं बाहुभ्यां संप्रमथ्य वै। वनं च लोडयन् नित्यं सिंहव्याघ्रगणैर् युतम्। एवंविधानि चान्यानि कृत्वा वै पुरुनन्दन। रुषितो भगवांस् तात तस्माद् आवां विवासितौ। अहं न गच्छे दुःषन्तं नास्मि पुत्रहितैषिणी। पादमूले वसिष्यामि महर्षेर् भावितात्मनः। एवम् उक्त्वा तु रुदती पपात मुनिपादयोः। एवं विलपतीं कण्वश् चानुनीय च हेतुभिः। पुनः प्रोवाच भगवान् आनृशंस्याद् धितं वचः। शकुन्तले शृणुष्वेदं हितं पथ्यं च भामिनि। पतिव्रताभावगुणान् हित्वा साध्यं न किंचन। पतिव्रतानां देवा वै तुष्टाः सर्ववरप्रदाः। प्रसादं च करिष्यन्ति आपदर्थे च भामिनि। पतिप्रसादात् पुण्यगतिं प्राप्नुवन्ति न चाशुभम्। तस्माद् गत्वा तु राजानम् आराधय शुचिस्मिते। शकुन्तलां तथोक्त्वा वै शाकुन्तलम् अथाब्रवीत्। दौहित्रो मम पौत्रस् त्वम् इलिलस्य महात्मनः। शृणुष्व वचनं सत्यं प्रब्रवीमि तवानघ। मनसा भर्तृकामा वै वाग्भिर् उक्त्वा पृथग्विधम्। गन्तुं नेच्छति कल्याणी तस्मात् तात वहस्व वै। शक्तस् त्वं प्रतिगन्तुं च मुनिभिः सह पौरव।

taṃ kumāram ṛṣir dṛṣṭvā karma cāsyātimānuṣam. samayo yauvarājyāyety abravīc ca śakuntalām. kaṇvaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. śakuntalā. vaiśaṃpāyanaḥ. kaṇvaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. śakuntalāṃ samāhūya kaṇvo vacanam abravīt. śṛṇu bhadre mama sute mama vākyaṃ śucismite. pativratānāṃ nārīṇāṃ viśiṣṭam iti cocyate. patiśuśrūṣaṇaṃ pūrvaṃ manovākkāyaceṣṭitaiḥ. anujñātā mayā pūrvaṃ pūjayaitad vrataṃ tava. etenaiva ca vṛttena puṇyāṃl lokān avāpya ca. tasyānte mānuṣe loke viśiṣṭāṃ lapsyase śriyam. tasmād bhadre 'dya yātavyaṃ samīpaṃ pauravasya ha. svayaṃ nāyāti matvā te gataṃ kālaṃ śucismite. gatvārādhaya rājānaṃ duḥṣantaṃ hitakāmyayā. dauḥṣantiṃ yauvarājyasthaṃ dṛṣṭvā prītim avāpsyasi. devatānāṃ gurūṇāṃ ca kṣatriyāṇāṃ ca bhāmini. bhartṝṇāṃ ca viśeṣeṇa hitaṃ saṃgamanaṃ satām. tasmāt putri kumāreṇa gantavyaṃ matpriyepsayā. prativākyaṃ na dadyās tvaṃ śāpitā mama pādayoḥ. evam uktvā sutāṃ tatra pautraṃ kaṇvo 'bhyabhāṣata. pariṣvajya ca bāhubhyāṃ mūrdhny upāghrāya pauravam. somavaṃśodbhavo rājā duḥṣanta iti viśrutaḥ. tasyāgramahiṣī caiṣā tava mātā śucivratā. gantukāmā bhartṛpārśvaṃ tvayā saha sumadhyamā. gatvābhivādya rājānaṃ yauvarājyam avāpsyasi. sa pitā tava rājendras tasya tvaṃ vaśago bhava. pitṛpaitāmahaṃ rājyam ātiṣṭhasva svabhāvataḥ. tasmin kāle svarājyastho mām anusmara paurava. abhivādya muneḥ pādau pauravo vākyam abravīt. tvaṃ pitā mama viprarṣe tvaṃ mātā tvaṃ gatiś ca me. na cānyaṃ pitaraṃ manye tvām ṛte tu mahātapaḥ. tava śuśrūṣaṇaṃ puṇyam iha loke paratra ca. śakuntalā bhartṛkāmā svayaṃ yātu yatheṣṭataḥ. ahaṃ śuśrūṣaṇaparaḥ pādamūle vasāmi vaḥ. krīḍāṃ vyālamṛgaiḥ sārdhaṃ kariṣye na purā yathā. tvac chāsanaparo nityaṃ svādhyāyaṃ ca karomy aham. evam uktvā tu saṃśliṣya pādau kaṇvasya tiṣṭhati. tasya tad vacanaṃ śrutvā praruroda śakuntalā. snehāt pituś ca putrasya harṣaśokasamanvitā. niśāmya rudatīm ārtāṃ dauḥṣantir vākyam abravīt. śrutvā bhagavato vākyaṃ kiṃ rodiṣi śakuntale. gantavyaṃ kālya utthāya bhartṛprītis tavāsti cet. ekas tu kurute pāpaṃ phalaṃ bhuṅkte mahājanaḥ. bhoktāras tatra mucyante kartā doṣeṇa lipyate. mayā nivārito nityaṃ na karoṣi vaco mama. niḥsṛtān kuñjarān nityaṃ bāhubhyāṃ saṃpramathya vai. vanaṃ ca loḍayan nityaṃ siṃhavyāghragaṇair yutam. evaṃvidhāni cānyāni kṛtvā vai purunandana. ruṣito bhagavāṃs tāta tasmād āvāṃ vivāsitau. ahaṃ na gacche duḥṣantaṃ nāsmi putrahitaiṣiṇī. pādamūle vasiṣyāmi maharṣer bhāvitātmanaḥ. evam uktvā tu rudatī papāta munipādayoḥ. evaṃ vilapatīṃ kaṇvaś cānunīya ca hetubhiḥ. punaḥ provāca bhagavān ānṛśaṃsyād dhitaṃ vacaḥ. śakuntale śṛṇuṣvedaṃ hitaṃ pathyaṃ ca bhāmini. pativratābhāvaguṇān hitvā sādhyaṃ na kiṃcana. pativratānāṃ devā vai tuṣṭāḥ sarvavarapradāḥ. prasādaṃ ca kariṣyanti āpadarthe ca bhāmini. patiprasādāt puṇyagatiṃ prāpnuvanti na cāśubham. tasmād gatvā tu rājānam ārādhaya śucismite. śakuntalāṃ tathoktvā vai śākuntalam athābravīt. dauhitro mama pautras tvam ililasya mahātmanaḥ. śṛṇuṣva vacanaṃ satyaṃ prabravīmi tavānagha. manasā bhartṛkāmā vai vāgbhir uktvā pṛthagvidham. gantuṃ necchati kalyāṇī tasmāt tāta vahasva vai. śaktas tvaṃ pratigantuṃ ca munibhiḥ saha paurava.

तस्य तद् बलम् आज्ञाय कण्वः शिष्यान् उवाच ह। शकुन्तलाम् इमां शीघ्रं सहपुत्राम् इतो ऽऽश्रमात्। भर्त्रे प्रापयताद्यैव सर्वलक्षणपूजिताम्।

tasya tad balam ājñāya kaṇvaḥ śiṣyān uvāca ha. śakuntalām imāṃ śīghraṃ sahaputrām ito ''śramāt. bhartre prāpayatādyaiva sarvalakṣaṇapūjitām.

नारीणां चिरवासो हि बान्धवेषु न रोचते। कीर्तिचारित्रधर्मघ्नस् तस्मान् नयत माचिरम्। वैशंपायनः। धर्माभिपूजितं पुत्रं काश्यपेन निशाम्य तु। काश्यपात् प्राप्य चानुज्ञां मुमुदे च शकुन्तला। कण्वस्य वचनं श्रुत्वा प्रतिगच्छेति चासकृत्। तथेत्य् उक्त्वा तु कण्वं च मातरं पौरवो ऽब्रवीत्। किं चिरायसि मातस् त्वं गमिष्यामो नृपालयम्। एवम् उक्त्वा तु तां देवीं दुःषन्तस्य महात्मनः। अभिवाद्य मुनेः पादौ गन्तुम् ऐच्छत् स पौरवः। शकुन्तला च पितरम् अभिवाद्य कृताञ्जलिः। प्रदक्षिणीकृत्य तदा पितरं वाक्यम् अब्रवीत्। अज्ञानान् मे पिता चेति दुरुक्तं वापि चानृतम्। अकार्यं वाप्य् अनिष्टं वा क्षन्तुम् अर्हति तद् भवान्। एवम् उक्तो नतशिरा मुनिर् नोवाच किं चन। मनुष्यभावात् कण्वो ऽपि मुनिर् अश्रूण्य् अवर्तयत्। अब्भक्षान् वायुभक्षांश् च शीर्णपर्णाशनान् मुनीन्। फलमूलाशिनो दान्तान् कृशान् धमनिसंततान्। व्रतिनो जटिलान् मुण्डान् वल्कलाजिनसंवृतान्। समाहूय मुनिः कण्वः कारुण्याद् इदम् अब्रवीत्। मया तु लालिता नित्यं मम पुत्री यशस्विनी। वने जाता विवृद्धा च न च जानाति किं चन। आश्रमेण पथा सर्वैर् नीयतां क्षत्रियालयम्। द्वितीययोजने विप्राः प्रतिष्ठानं प्रतिष्ठितम्। प्रतिष्ठाने पुरे राजा शाकुन्तलपितामहः। अध्युवास चिरं कालम् उर्वश्या सहितः पुरा। अनूपजाङ्गलयुतं धनधान्यसमाकुलम्। प्रतिष्ठितं पुरवरं गङ्गायामुनसङ्गमे। तत्र संगमम् आसाद्य स्नात्वा हुतहुताशनाः। शाकमूलफलाहारा निवर्तध्वं महातपाः। अन्यथा तु भवेद् विप्रा अध्वनो गमने श्रमः।

nārīṇāṃ ciravāso hi bāndhaveṣu na rocate. kīrticāritradharmaghnas tasmān nayata māciram. vaiśaṃpāyanaḥ. dharmābhipūjitaṃ putraṃ kāśyapena niśāmya tu. kāśyapāt prāpya cānujñāṃ mumude ca śakuntalā. kaṇvasya vacanaṃ śrutvā pratigaccheti cāsakṛt. tathety uktvā tu kaṇvaṃ ca mātaraṃ pauravo 'bravīt. kiṃ cirāyasi mātas tvaṃ gamiṣyāmo nṛpālayam. evam uktvā tu tāṃ devīṃ duḥṣantasya mahātmanaḥ. abhivādya muneḥ pādau gantum aicchat sa pauravaḥ. śakuntalā ca pitaram abhivādya kṛtāñjaliḥ. pradakṣiṇīkṛtya tadā pitaraṃ vākyam abravīt. ajñānān me pitā ceti duruktaṃ vāpi cānṛtam. akāryaṃ vāpy aniṣṭaṃ vā kṣantum arhati tad bhavān. evam ukto nataśirā munir novāca kiṃ cana. manuṣyabhāvāt kaṇvo 'pi munir aśrūṇy avartayat. abbhakṣān vāyubhakṣāṃś ca śīrṇaparṇāśanān munīn. phalamūlāśino dāntān kṛśān dhamanisaṃtatān. vratino jaṭilān muṇḍān valkalājinasaṃvṛtān. samāhūya muniḥ kaṇvaḥ kāruṇyād idam abravīt. mayā tu lālitā nityaṃ mama putrī yaśasvinī. vane jātā vivṛddhā ca na ca jānāti kiṃ cana. āśrameṇa pathā sarvair nīyatāṃ kṣatriyālayam. dvitīyayojane viprāḥ pratiṣṭhānaṃ pratiṣṭhitam. pratiṣṭhāne pure rājā śākuntalapitāmahaḥ. adhyuvāsa ciraṃ kālam urvaśyā sahitaḥ purā. anūpajāṅgalayutaṃ dhanadhānyasamākulam. pratiṣṭhitaṃ puravaraṃ gaṅgāyāmunasaṅgame. tatra saṃgamam āsādya snātvā hutahutāśanāḥ. śākamūlaphalāhārā nivartadhvaṃ mahātapāḥ. anyathā tu bhaved viprā adhvano gamane śramaḥ.

तथेत्य् उक्त्वा तु ते सर्वे प्रातिष्ठन्तामितौजसः। शकुन्तलां पुरस्कृत्य सपुत्रां गजसाह्वयम्।

tathety uktvā tu te sarve prātiṣṭhantāmitaujasaḥ. śakuntalāṃ puraskṛtya saputrāṃ gajasāhvayam.

गृहीत्वामरगर्भाभं पुत्रं कमललोचनम्। आजगाम ततः शुभ्रा दुःषन्तविदिताद् वनात्। ऋषयः। वैशंपायनः। नागराः। वैशंपायनः। वैशंपायनः। शकुन्तलां समादाय मुनयो धर्मवत्सलाः। ते वनानि नदीः शैलान् गिरिप्रस्रवणानि च। कन्दराणि नितम्बांश् च राष्ट्राणि नगराणि च। आश्रमाणि च पुण्यानि गत्वा चैव गतश्रमाः। शनैर् मध्याह्नवेलायां प्रतिष्ठानं समाययुः। तां पुरीं पुरुहूतेन ऐलस्यार्थे विनिर्मिताम्। परिघाट्टालकैर् मुख्यैर् उपतल्पशतैर् अपि। शतघ्नीशतयन्त्रैश् च गुप्ताम् अन्यैर् दुरासदाम्। हर्म्यप्रासादसंबाधां नानापण्यविभूषिताम्। मण्टपैः ससभै रम्यैः प्रपाभिश् च समावृताम्। राजमार्गेण महता सुविभक्तेन शोभिताम्। कैलासशिखराकारैर् गोपुरैः समलङ्कृताम्। द्वारतोरणनिर्यूहैर् मङ्गलैर् उपशोभिताम्। उद्यानाम्रवणोपेतां महतीं सालमेखलाम्। सर्वपुष्करिणीभिश् च उद्यानैश् च समावृताम्। वर्णाश्रमैः स्वधर्मस्थैर् नित्योत्सवसमाहितैः। धनधान्यसमृद्धैश् च संतुष्टै रत्नपूजितैः। क्रतुयुक्तैश् च विद्वद्भिर् अग्निहोत्रपरैः सदा। वर्जिताकार्यकरणैर् दानशीलैर् दयापरैः। अधर्मभीरुभिः सर्वैः स्वर्गलोकजिगीषुभिः। एवंविधजनोपेतम् इन्द्रलोकम् इवापरम्। तस्मिन् नगरमध्ये तु राजवेश्मप्रतिष्ठितम्। इन्द्रसद्मप्रतीकाशं संपूर्णं वित्तसंचयैः। तस्य मध्ये सभा दिव्या नानारत्नविचित्रिता। तस्यां सभायां राजर्षिः सर्वालंकारभूषितः। ब्राह्मणैः क्षत्रियैश् चापि मन्त्रिभिश् चापि संवृतः। संस्तूयमानो राजेन्द्रः सूतमागधबन्दिभिः। कार्यार्थिभिः समभ्येत्य कृत्वा कार्यं गतेषु सः। सुखासीनो ऽभवद् राजा तस्मिन् काले महर्षयः। शकुन्तानां स्वनं श्रुत्वा निमित्तज्ञास् त्व् अलक्षयन्। शकुन्तले निमित्तानि शोभनानि भवन्ति नः। कार्यसिद्धिं वदन्त्य् एते ध्रुवं राज्ञी भविष्यसि। अस्मिंस् तु दिवसे पुत्रो युवराजो भविष्यति। वर्धमानपुरद्वारं तूर्यघोषनिनादितम्। शकुन्तलां पुरस्कृत्य विविशुस् ते महर्षयः। प्रविशन्तं नृपसुतं प्रशशंसुश् च प्रेक्षकाः। वर्धमानपुरद्वारं प्रविशन्न् एव पौरवः। इन्द्रलोकस्थम् आत्मानं मेने हर्षसमन्वितः। ततो वै नागराः सर्वे समाहूय परस्परम्। द्रष्टुकामा नृपसुतं समपद्यन्त भारत। देवतेव जनस्याग्रे भ्राजते श्रीर् इवागता। जयन्तेनेव पौलोमी इन्द्रलोकाद् इहागता। इति ब्रुवन्तस् ते सर्वे महर्षीन् इदम् अब्रुवन्। अभिवादयन्तः सहिता महर्षीन् देववर्चसः। अद्य नः सफलं जन्म कृतार्थाश् च ततो वयम्। एवं ये स्म प्रपश्यामो महर्षीन् सूर्यवर्चसः। इत्य् उक्त्वा सहिताः के चिद् अन्वगच्छन्त पौरवम्। हैमवत्याः सुतम् इव कुमारं पुष्करेक्षणम्। ये के चिद् अब्रुवन् मूढाः शाकुन्तलदिदृक्षवः। कृष्णाजिनेन संछन्नान् द्रष्टुं नेच्छन्ति तापसान्। पिशाचा इव दृश्यन्ते नागराणां विरूपिणः। विना संध्यां पिशाचास् ते प्रविशन्ति पुरोत्तमम्। क्षुत्पिपासार्दितान् दीनान् वल्कलाजिनवाससः। त्वगस्थिभूतान् निर्मांसान् धमनीसंततान् अपि। पिङ्गलाक्षान् पिङ्गजटान् दीर्घदन्तान् निरूदरान्। विशीर्षकान् ऊर्ध्वहस्तान् दृष्ट्वा हास्यन्ति नागराः। एवम् उक्तवतां तेषां गिरं श्रुत्वा महर्षयः। अन्योन्यं ते समाहूय इदं वचनम् अब्रुवन्। उक्तं भगवता वाक्यं न कृतं सत्यवादिना। पुरप्रवेशनं नात्र कर्तव्यम् इति शासनम्। किं कारणं प्रवेक्ष्यामो नगरं दुर्जनैर् वृतम्। त्यक्तसंगस्य च मुनेर् नगरे किं प्रयोजनम्। तस्माद् गमिष्याम वयं गङ्गायामुनसंगमम्। एवम् उक्त्वा मुनिगणाः प्रतिजग्मुर् यथागतम्। गतान् मुनिगणान् दृष्ट्वा पुत्रं संगृह्य पाणिना। मातापितृभ्यां विरहाद् यथा शोचन्ति दारकाः। तथा शोकपरीताङ्गी धृतिम् आलम्ब्य दुःखिता। गतेषु तेषु विप्रेषु राजमार्गेण भामिनी। पुत्रेणैव सहायेन सा जगाम शनैः शनैः। अदृष्टपूर्वान् पश्यन् वै राजमार्गेण पौरवः। हर्म्यप्रासादचैत्यांश् च सभा दिव्या विचित्रिताः। कौतूहलसमाविष्टो दृष्ट्वा विस्मयम् आगतः। सर्वे ब्रुवन्ति तां दृष्ट्वा पद्महीनाम् इव श्रियम्। गतेन हंसीसदृशीं कोकिलेन स्वरे समाम्। मुखेन चन्द्रसदृशीं श्रिया पद्मालयासमाम्। स्मितेन कुन्दसदृशीं पद्मगर्भसमत्वचम्। पद्मपत्रविशालाक्षीं तप्तजाम्बूनदप्रभाम्। करान्तमितमध्यां तां सुकेशीं संहतस्तनीम्। जघनं सुविशालं वै ऊरू करिकरोपमौ। रक्ततुङ्गनखौ पादौ धरण्यां सुप्रतिष्ठितौ। एवंरूपसमायुक्ता स्वर्गलोकाद् इहागता। इति स्म सर्वे ऽमन्यन्त दुःषन्तनगरे जनाः। पुनः पुनर् अवोचंस् ते शाकुन्तलगुणान् अपि। सिंहेक्षणः सिंहदंष्ट्रः सिंहस्कन्धो महाभुजः। सिंहोरस्कः सिंहबलः सिंहविक्रान्तगाम्य् अयम्। पृथ्वंसः पृथुवक्षाश् च छत्राकारशिरा महान्। पाणिपादतले रक्तो रक्तास्यो दुन्दुभिस्वनः। राजलक्षणयुक्तश् च राजश्रीश् चास्य दृश्यते। आकारेण च रूपेण शरीरेणापि तेजसा। दुःषन्तेन समो ह्य् एष कस्य पुत्रो भविष्यति। एवं ब्रुवन्तस् ते सर्वे प्रशशंसुः सहस्रशः। युक्तिवादान् अवोचन्त सर्वाः प्राणभृतः स्त्रियः। बान्धवा इव सस्नेहा अनुजग्मुः शकुन्तलाम्। पौराणां तद् वचः श्रुत्वा तूष्णींभूता शकुन्तला। वेश्मद्वारं समासाद्य विह्वलन्ती नृपात्मजा। चिन्तयाम् आस सहसा कार्यगौरवकारणात्। लज्जया च परीताङ्गी राजन् राजसमक्षतः। अघृणा किं नु वक्ष्यामि दुःषन्तं मम कारणात्। एवम् उक्त्वा तु कृपणा चिन्तयन्ती शकुन्तला।

gṛhītvāmaragarbhābhaṃ putraṃ kamalalocanam. ājagāma tataḥ śubhrā duḥṣantaviditād vanāt. ṛṣayaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. nāgarāḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. śakuntalāṃ samādāya munayo dharmavatsalāḥ. te vanāni nadīḥ śailān giriprasravaṇāni ca. kandarāṇi nitambāṃś ca rāṣṭrāṇi nagarāṇi ca. āśramāṇi ca puṇyāni gatvā caiva gataśramāḥ. śanair madhyāhnavelāyāṃ pratiṣṭhānaṃ samāyayuḥ. tāṃ purīṃ puruhūtena ailasyārthe vinirmitām. parighāṭṭālakair mukhyair upatalpaśatair api. śataghnīśatayantraiś ca guptām anyair durāsadām. harmyaprāsādasaṃbādhāṃ nānāpaṇyavibhūṣitām. maṇṭapaiḥ sasabhai ramyaiḥ prapābhiś ca samāvṛtām. rājamārgeṇa mahatā suvibhaktena śobhitām. kailāsaśikharākārair gopuraiḥ samalaṅkṛtām. dvāratoraṇaniryūhair maṅgalair upaśobhitām. udyānāmravaṇopetāṃ mahatīṃ sālamekhalām. sarvapuṣkariṇībhiś ca udyānaiś ca samāvṛtām. varṇāśramaiḥ svadharmasthair nityotsavasamāhitaiḥ. dhanadhānyasamṛddhaiś ca saṃtuṣṭai ratnapūjitaiḥ. kratuyuktaiś ca vidvadbhir agnihotraparaiḥ sadā. varjitākāryakaraṇair dānaśīlair dayāparaiḥ. adharmabhīrubhiḥ sarvaiḥ svargalokajigīṣubhiḥ. evaṃvidhajanopetam indralokam ivāparam. tasmin nagaramadhye tu rājaveśmapratiṣṭhitam. indrasadmapratīkāśaṃ saṃpūrṇaṃ vittasaṃcayaiḥ. tasya madhye sabhā divyā nānāratnavicitritā. tasyāṃ sabhāyāṃ rājarṣiḥ sarvālaṃkārabhūṣitaḥ. brāhmaṇaiḥ kṣatriyaiś cāpi mantribhiś cāpi saṃvṛtaḥ. saṃstūyamāno rājendraḥ sūtamāgadhabandibhiḥ. kāryārthibhiḥ samabhyetya kṛtvā kāryaṃ gateṣu saḥ. sukhāsīno 'bhavad rājā tasmin kāle maharṣayaḥ. śakuntānāṃ svanaṃ śrutvā nimittajñās tv alakṣayan. śakuntale nimittāni śobhanāni bhavanti naḥ. kāryasiddhiṃ vadanty ete dhruvaṃ rājñī bhaviṣyasi. asmiṃs tu divase putro yuvarājo bhaviṣyati. vardhamānapuradvāraṃ tūryaghoṣanināditam. śakuntalāṃ puraskṛtya viviśus te maharṣayaḥ. praviśantaṃ nṛpasutaṃ praśaśaṃsuś ca prekṣakāḥ. vardhamānapuradvāraṃ praviśann eva pauravaḥ. indralokastham ātmānaṃ mene harṣasamanvitaḥ. tato vai nāgarāḥ sarve samāhūya parasparam. draṣṭukāmā nṛpasutaṃ samapadyanta bhārata. devateva janasyāgre bhrājate śrīr ivāgatā. jayanteneva paulomī indralokād ihāgatā. iti bruvantas te sarve maharṣīn idam abruvan. abhivādayantaḥ sahitā maharṣīn devavarcasaḥ. adya naḥ saphalaṃ janma kṛtārthāś ca tato vayam. evaṃ ye sma prapaśyāmo maharṣīn sūryavarcasaḥ. ity uktvā sahitāḥ ke cid anvagacchanta pauravam. haimavatyāḥ sutam iva kumāraṃ puṣkarekṣaṇam. ye ke cid abruvan mūḍhāḥ śākuntaladidṛkṣavaḥ. kṛṣṇājinena saṃchannān draṣṭuṃ necchanti tāpasān. piśācā iva dṛśyante nāgarāṇāṃ virūpiṇaḥ. vinā saṃdhyāṃ piśācās te praviśanti purottamam. kṣutpipāsārditān dīnān valkalājinavāsasaḥ. tvagasthibhūtān nirmāṃsān dhamanīsaṃtatān api. piṅgalākṣān piṅgajaṭān dīrghadantān nirūdarān. viśīrṣakān ūrdhvahastān dṛṣṭvā hāsyanti nāgarāḥ. evam uktavatāṃ teṣāṃ giraṃ śrutvā maharṣayaḥ. anyonyaṃ te samāhūya idaṃ vacanam abruvan. uktaṃ bhagavatā vākyaṃ na kṛtaṃ satyavādinā. purapraveśanaṃ nātra kartavyam iti śāsanam. kiṃ kāraṇaṃ pravekṣyāmo nagaraṃ durjanair vṛtam. tyaktasaṃgasya ca muner nagare kiṃ prayojanam. tasmād gamiṣyāma vayaṃ gaṅgāyāmunasaṃgamam. evam uktvā munigaṇāḥ pratijagmur yathāgatam. gatān munigaṇān dṛṣṭvā putraṃ saṃgṛhya pāṇinā. mātāpitṛbhyāṃ virahād yathā śocanti dārakāḥ. tathā śokaparītāṅgī dhṛtim ālambya duḥkhitā. gateṣu teṣu vipreṣu rājamārgeṇa bhāminī. putreṇaiva sahāyena sā jagāma śanaiḥ śanaiḥ. adṛṣṭapūrvān paśyan vai rājamārgeṇa pauravaḥ. harmyaprāsādacaityāṃś ca sabhā divyā vicitritāḥ. kautūhalasamāviṣṭo dṛṣṭvā vismayam āgataḥ. sarve bruvanti tāṃ dṛṣṭvā padmahīnām iva śriyam. gatena haṃsīsadṛśīṃ kokilena svare samām. mukhena candrasadṛśīṃ śriyā padmālayāsamām. smitena kundasadṛśīṃ padmagarbhasamatvacam. padmapatraviśālākṣīṃ taptajāmbūnadaprabhām. karāntamitamadhyāṃ tāṃ sukeśīṃ saṃhatastanīm. jaghanaṃ suviśālaṃ vai ūrū karikaropamau. raktatuṅganakhau pādau dharaṇyāṃ supratiṣṭhitau. evaṃrūpasamāyuktā svargalokād ihāgatā. iti sma sarve 'manyanta duḥṣantanagare janāḥ. punaḥ punar avocaṃs te śākuntalaguṇān api. siṃhekṣaṇaḥ siṃhadaṃṣṭraḥ siṃhaskandho mahābhujaḥ. siṃhoraskaḥ siṃhabalaḥ siṃhavikrāntagāmy ayam. pṛthvaṃsaḥ pṛthuvakṣāś ca chatrākāraśirā mahān. pāṇipādatale rakto raktāsyo dundubhisvanaḥ. rājalakṣaṇayuktaś ca rājaśrīś cāsya dṛśyate. ākāreṇa ca rūpeṇa śarīreṇāpi tejasā. duḥṣantena samo hy eṣa kasya putro bhaviṣyati. evaṃ bruvantas te sarve praśaśaṃsuḥ sahasraśaḥ. yuktivādān avocanta sarvāḥ prāṇabhṛtaḥ striyaḥ. bāndhavā iva sasnehā anujagmuḥ śakuntalām. paurāṇāṃ tad vacaḥ śrutvā tūṣṇīṃbhūtā śakuntalā. veśmadvāraṃ samāsādya vihvalantī nṛpātmajā. cintayām āsa sahasā kāryagauravakāraṇāt. lajjayā ca parītāṅgī rājan rājasamakṣataḥ. aghṛṇā kiṃ nu vakṣyāmi duḥṣantaṃ mama kāraṇāt. evam uktvā tu kṛpaṇā cintayantī śakuntalā.

अभिसृत्य च राजानं विदिता सा प्रवेशिता। सह तेनैव पुत्रेण तरुणादित्यवर्चसा। निवेदयित्वा ते सर्वे आश्रमं पुनर् आगताः। सिंहासनस्थं राजानं महेन्द्रसदृशद्युतिम्। शकुन्तला नतशिराः परं हर्षम् अवाप्य च।

abhisṛtya ca rājānaṃ viditā sā praveśitā. saha tenaiva putreṇa taruṇādityavarcasā. nivedayitvā te sarve āśramaṃ punar āgatāḥ. siṃhāsanasthaṃ rājānaṃ mahendrasadṛśadyutim. śakuntalā nataśirāḥ paraṃ harṣam avāpya ca.

पूजयित्वा यथान्यायम् अब्रवीत् तं शकुन्तला। शकुन्तला। अभिवादय राजानं पितरं ते दृढव्रतम्। एवम् उक्त्वा सुतं तत्र लज्जानतमुखी स्थिता। स्तम्भम् आलिङ्ग्य राजानं प्रसीदस्वेत्य् उवाच सा। शाकुन्तलो ऽपि राजानम् अभिवाद्य कृताञ्जलिः। हर्षेणोत्फुल्लनयनो राजानं चान्ववैक्षत। दुःषन्तो धर्मबुद्ध्या तु चिन्तयन्न् एव सो ऽब्रवीत्। किम् आगमनकार्यं ते ब्रूहि त्वं वरवर्णिनि। करिष्यामि न संदेहः सपुत्राया विशेषतः। प्रसीदस्व महाराज वक्ष्यामि पुरुषोत्तम। अयं पुत्रस् त्वया राजन् यौवराज्ये ऽभिषिच्यताम्।

pūjayitvā yathānyāyam abravīt taṃ śakuntalā. śakuntalā. abhivādaya rājānaṃ pitaraṃ te dṛḍhavratam. evam uktvā sutaṃ tatra lajjānatamukhī sthitā. stambham āliṅgya rājānaṃ prasīdasvety uvāca sā. śākuntalo 'pi rājānam abhivādya kṛtāñjaliḥ. harṣeṇotphullanayano rājānaṃ cānvavaikṣata. duḥṣanto dharmabuddhyā tu cintayann eva so 'bravīt. kim āgamanakāryaṃ te brūhi tvaṃ varavarṇini. kariṣyāmi na saṃdehaḥ saputrāyā viśeṣataḥ. prasīdasva mahārāja vakṣyāmi puruṣottama. ayaṃ putras tvayā rājan yauvarājye 'bhiṣicyatām.

त्वया ह्य् अयं सुतो राजन् मय्य् उत्पन्नः सुरोपमः। यथासमयम् एतस्मिन् वर्तस्व पुरुषोत्तम।

tvayā hy ayaṃ suto rājan mayy utpannaḥ suropamaḥ. yathāsamayam etasmin vartasva puruṣottama.

यथा समागमे पूर्वं कृतः स समयस् त्वया। तं स्मरस्व महाभाग कण्वाश्रमपदं प्रति। वैशंपायनः। तस्योपभोगसक्तस्य स्त्रीषु चान्यासु भारत। शकुन्तला सपुत्रा च मनस्य् अन्तरधीयत। स धारयन् मनस्य् एनां सपुत्रां सस्मितां तदा। तदोपगृह्य मनसा चिरं सुखम् अवाप सः।

yathā samāgame pūrvaṃ kṛtaḥ sa samayas tvayā. taṃ smarasva mahābhāga kaṇvāśramapadaṃ prati. vaiśaṃpāyanaḥ. tasyopabhogasaktasya strīṣu cānyāsu bhārata. śakuntalā saputrā ca manasy antaradhīyata. sa dhārayan manasy enāṃ saputrāṃ sasmitāṃ tadā. tadopagṛhya manasā ciraṃ sukham avāpa saḥ.

सो ऽथ श्रुत्वैव तद् वाक्यं तस्या राजा स्मरन्न् अपि। अब्रवीन् न स्मरामीति कस्य त्वं दुष्टतापसि। मैथुनं च वृथा नाहं गच्छेयम् इति मे मतिः। नाभिजानामि कल्याणि त्वया सह समागमम्।

so 'tha śrutvaiva tad vākyaṃ tasyā rājā smarann api. abravīn na smarāmīti kasya tvaṃ duṣṭatāpasi. maithunaṃ ca vṛthā nāhaṃ gaccheyam iti me matiḥ. nābhijānāmi kalyāṇi tvayā saha samāgamam.

धर्मकामार्थसंबन्धं न स्मरामि त्वया सह। गच्छ वा तिष्ठ वा कामं यद् वापीच्छसि तत् कुरु।

dharmakāmārthasaṃbandhaṃ na smarāmi tvayā saha. gaccha vā tiṣṭha vā kāmaṃ yad vāpīcchasi tat kuru.

सैवम् उक्ता वरारोहा व्रीडितेव मनस्विनी। विसंज्ञेव च दुःखेन तस्थौ स्थाणुर् इवाचला।

saivam uktā varārohā vrīḍiteva manasvinī. visaṃjñeva ca duḥkhena tasthau sthāṇur ivācalā.

संरम्भामर्षताम्राक्षी स्फुरमाणोष्ठसंपुटा। कटाक्षैर् निर्दहन्तीव तिर्यग् राजानम् ऐक्षत।

saṃrambhāmarṣatāmrākṣī sphuramāṇoṣṭhasaṃpuṭā. kaṭākṣair nirdahantīva tiryag rājānam aikṣata.

आकारं गूहमाना च मन्युनाभिसमीरिता। तपसा संभृतं तेजो धारयाम् आस वै तदा।

ākāraṃ gūhamānā ca manyunābhisamīritā. tapasā saṃbhṛtaṃ tejo dhārayām āsa vai tadā.

सा मुहूर्तम् इव ध्यात्वा दुःखामर्षसमन्विता। भर्तारम् अभिसंप्रेक्ष्य क्रुद्धा वचनम् अब्रवीत्।

sā muhūrtam iva dhyātvā duḥkhāmarṣasamanvitā. bhartāram abhisaṃprekṣya kruddhā vacanam abravīt.

जानन्न् अपि महाराज कस्माद् एवं प्रभाषसे। न जानामीति निःसङ्गं यथान्यः प्राकृतस् तथा।

jānann api mahārāja kasmād evaṃ prabhāṣase. na jānāmīti niḥsaṅgaṃ yathānyaḥ prākṛtas tathā.

अत्र ते हृदयं वेद सत्यस्यैवानृतस्य च। कल्याण बत साक्षी त्वं मात्मानम् अवमन्यथाः।

atra te hṛdayaṃ veda satyasyaivānṛtasya ca. kalyāṇa bata sākṣī tvaṃ mātmānam avamanyathāḥ.

यो ऽन्यथा सन्तम् आत्मानम् अन्यथा प्रतिपद्यते। किं तेन न कृतं पापं चोरेणात्मापहारिणा।

yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate. kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā.

एको ऽहम् अस्मीति च मन्यसे त्वं; न हृच्छयं वेत्सि मुनिं पुराणम्। यो वेदिता कर्मणः पापकस्य; तस्यान्तिके त्वं वृजिनं करोषि। धर्म एव हि साधूनां सर्वेषां हितकारणम्। नित्यं मिथ्याविहीनानां न च दुःखावहो भवेत्।

eko 'ham asmīti ca manyase tvaṃ; na hṛcchayaṃ vetsi muniṃ purāṇam. yo veditā karmaṇaḥ pāpakasya; tasyāntike tvaṃ vṛjinaṃ karoṣi. dharma eva hi sādhūnāṃ sarveṣāṃ hitakāraṇam. nityaṃ mithyāvihīnānāṃ na ca duḥkhāvaho bhavet.

मन्यते पापकं कृत्वा न कश् चिद् वेत्ति माम् इति। विदन्ति चैनं देवाश् च स्वश् चैवान्तरपूरुषः।

manyate pāpakaṃ kṛtvā na kaś cid vetti mām iti. vidanti cainaṃ devāś ca svaś caivāntarapūruṣaḥ.

आदित्यचन्द्राव् अनिलानलौ च; द्यौर् भूमिर् आपो हृदयं यमश् च। अहश् च रात्रिश् च उभे च संध्ये; धर्मश् च जानाति नरस्य वृत्तम्।

ādityacandrāv anilānalau ca; dyaur bhūmir āpo hṛdayaṃ yamaś ca. ahaś ca rātriś ca ubhe ca saṃdhye; dharmaś ca jānāti narasya vṛttam.

यमो वैवस्वतस् तस्य निर्यातयति दुष्कृतम्। हृदि स्थितः कर्मसाक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति।

yamo vaivasvatas tasya niryātayati duṣkṛtam. hṛdi sthitaḥ karmasākṣī kṣetrajño yasya tuṣyati.

न तु तुष्यति यस्यैष पुरुषस्य दुरात्मनः। तं यमः पापकर्माणं निर्यातयति दुष्कृतम्।

na tu tuṣyati yasyaiṣa puruṣasya durātmanaḥ. taṃ yamaḥ pāpakarmāṇaṃ niryātayati duṣkṛtam.

अवमन्यात्मनात्मानम् अन्यथा प्रतिपद्यते। देवा न तस्य श्रेयांसो यस्यात्मापि न कारणम्।

avamanyātmanātmānam anyathā pratipadyate. devā na tasya śreyāṃso yasyātmāpi na kāraṇam.

स्वयं प्राप्तेति माम् एवं मावमंस्थाः पतिव्रताम्। अर्घ्यार्हां नार्चयसि मां स्वयं भार्याम् उपस्थिताम्।

svayaṃ prāpteti mām evaṃ māvamaṃsthāḥ pativratām. arghyārhāṃ nārcayasi māṃ svayaṃ bhāryām upasthitām.

किमर्थं मां प्राकृतवद् उपप्रेक्षसि संसदि। न खल्व् अहम् इदं शून्ये रौमि किं न शृणोषि मे।

kimarthaṃ māṃ prākṛtavad upaprekṣasi saṃsadi. na khalv aham idaṃ śūnye raumi kiṃ na śṛṇoṣi me.

यदि मे याचमानाया वचनं न करिष्यसि। दुःषन्त शतधा मूर्धा ततस् ते ऽद्य फलिष्यति।

yadi me yācamānāyā vacanaṃ na kariṣyasi. duḥṣanta śatadhā mūrdhā tatas te 'dya phaliṣyati.

भार्यां पतिः संप्रविश्य स यस्माज् जायते पुनः। जायाया इति जायात्वं पुराणाः कवयो विदुः।

bhāryāṃ patiḥ saṃpraviśya sa yasmāj jāyate punaḥ. jāyāyā iti jāyātvaṃ purāṇāḥ kavayo viduḥ.

यद् आगमवतः पुंसस् तद् अपत्यं प्रजायते। तत् तारयति संतत्या पूर्वप्रेतान् पितामहान्।

yad āgamavataḥ puṃsas tad apatyaṃ prajāyate. tat tārayati saṃtatyā pūrvapretān pitāmahān.

पुन् नाम्नो नरकाद् यस्मात् पितरं त्रायते सुतः। तस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः स्वयम् एव स्वयम्भुवा। पुत्रेण लोकाञ् जयति पुत्रेणानन्त्यम् अश्नुते। अथ पुत्रस्य पुत्रेण मोदन्ते प्रपितामहाः।

pun nāmno narakād yasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ. tasmāt putra iti proktaḥ svayam eva svayambhuvā. putreṇa lokāñ jayati putreṇānantyam aśnute. atha putrasya putreṇa modante prapitāmahāḥ.

सा भार्या या गृहे दक्षा सा भार्या या प्रजावती। सा भार्या या पतिप्राणा सा भार्या या पतिव्रता।

sā bhāryā yā gṛhe dakṣā sā bhāryā yā prajāvatī. sā bhāryā yā patiprāṇā sā bhāryā yā pativratā.

अर्धं भार्या मनुष्यस्य भार्या श्रेष्ठतमः सखा। शरीरं प्रोच्यते बुधैः। भार्या श्रेष्ठतमा लोके। भार्या मूलं त्रिवर्गस्य भार्या मित्रं मरिष्यतः।

ardhaṃ bhāryā manuṣyasya bhāryā śreṣṭhatamaḥ sakhā. śarīraṃ procyate budhaiḥ. bhāryā śreṣṭhatamā loke. bhāryā mūlaṃ trivargasya bhāryā mitraṃ mariṣyataḥ.

भार्यावन्तः क्रियावन्तः सभार्या गृहमेधिनः। भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियान्विताः। ब्रह्मा सुरासुरगुरुः सो ऽपि शक्तिं पुराकरोत्। प्रकृतिं स्वां प्रविश्याशु ब्रह्माण्डम् अभवत् ततः। भर्तव्या रक्षणीया च भार्या हि पतिना सदा। धर्मार्थकामसंसिद्धौ भार्या भर्तुः सहायिनी। यदा भर्ता च भार्या च परस्परवशानुगौ। तदा धर्मार्थकामानां त्रयाणाम् अपि संगमः। कथं भार्याम् ऋते धर्मः कथं वा पुरुषः प्रभो। प्राप्नोति कामम् अर्थं वाप्य् अस्यां त्रितयम् आहितम्। तथैव भर्तारम् ऋते भार्या धर्मादिसाधने। न समर्था त्रिवर्गो ऽयं दंपत्योः समुपाश्रितः। देवतातिथिभृत्यानाम् अतिथीनां च पूजनम्। न पुम्भिः शक्यते कर्तुम् ऋते भार्यां कथं चन। प्राप्तो ऽपि चार्थो मनुजैर् आनीतो ऽपि निजं गृहम्। नाशम् एति विना भार्यां कुभार्यासंग्रहेण वा। कामस् तु नैव तस्यास्ति प्रत्यक्षेणोपदृश्यते।

bhāryāvantaḥ kriyāvantaḥ sabhāryā gṛhamedhinaḥ. bhāryāvantaḥ pramodante bhāryāvantaḥ śriyānvitāḥ. brahmā surāsuraguruḥ so 'pi śaktiṃ purākarot. prakṛtiṃ svāṃ praviśyāśu brahmāṇḍam abhavat tataḥ. bhartavyā rakṣaṇīyā ca bhāryā hi patinā sadā. dharmārthakāmasaṃsiddhau bhāryā bhartuḥ sahāyinī. yadā bhartā ca bhāryā ca parasparavaśānugau. tadā dharmārthakāmānāṃ trayāṇām api saṃgamaḥ. kathaṃ bhāryām ṛte dharmaḥ kathaṃ vā puruṣaḥ prabho. prāpnoti kāmam arthaṃ vāpy asyāṃ tritayam āhitam. tathaiva bhartāram ṛte bhāryā dharmādisādhane. na samarthā trivargo 'yaṃ daṃpatyoḥ samupāśritaḥ. devatātithibhṛtyānām atithīnāṃ ca pūjanam. na pumbhiḥ śakyate kartum ṛte bhāryāṃ kathaṃ cana. prāpto 'pi cārtho manujair ānīto 'pi nijaṃ gṛham. nāśam eti vinā bhāryāṃ kubhāryāsaṃgraheṇa vā. kāmas tu naiva tasyāsti pratyakṣeṇopadṛśyate.

सखायः प्रविविक्तेषु भवन्त्य् एताः प्रियंवदाः। पितरो धर्मकार्येषु भवन्त्य् आर्तस्य मातरः।

sakhāyaḥ pravivikteṣu bhavanty etāḥ priyaṃvadāḥ. pitaro dharmakāryeṣu bhavanty ārtasya mātaraḥ.

कान्तारेष्व् अपि विश्रामो नरस्याध्वनिकस्य वै। यः सदारः स विश्वास्यस् तस्माद् दाराः परा गतिः।

kāntāreṣv api viśrāmo narasyādhvanikasya vai. yaḥ sadāraḥ sa viśvāsyas tasmād dārāḥ parā gatiḥ.

संसरन्तम् अपि प्रेतं विषमेष्व् एकपातिनम्। भार्यैवान्वेति भर्तारं सततं या पतिव्रता।

saṃsarantam api pretaṃ viṣameṣv ekapātinam. bhāryaivānveti bhartāraṃ satataṃ yā pativratā.

प्रथमं संस्थिता भार्या पतिं प्रेत्य प्रतीक्षते। पूर्वं मृतं च भर्तारं पश्चात् साध्व्य् अनुगच्छति।

prathamaṃ saṃsthitā bhāryā patiṃ pretya pratīkṣate. pūrvaṃ mṛtaṃ ca bhartāraṃ paścāt sādhvy anugacchati.

एतस्मात् कारणाद् राजन् पाणिग्रहणम् इष्यते। यद् आप्नोति पतिर् भार्याम् इह लोके परत्र च। पोषणार्थं शरीरस्य पाथेयं स्वर्गतस्य वै।

etasmāt kāraṇād rājan pāṇigrahaṇam iṣyate. yad āpnoti patir bhāryām iha loke paratra ca. poṣaṇārthaṃ śarīrasya pātheyaṃ svargatasya vai.

आत्मात्मनैव जनितः पुत्र इत्य् उच्यते बुधैः। तस्माद् भार्यां नरः पश्येन् मातृवत् पुत्रमातरम्। अन्तरात्मैव सर्वस्य पुत्रो नामोच्यते सदा। गती रूपं च चेष्टा च आवर्ता लक्षणानि च। पितॄणां यानि दृश्यन्ते पुत्राणां सन्ति तानि च। तेषां शीलगुणाचाराः संपर्काच् च शुभाशुभात्।

ātmātmanaiva janitaḥ putra ity ucyate budhaiḥ. tasmād bhāryāṃ naraḥ paśyen mātṛvat putramātaram. antarātmaiva sarvasya putro nāmocyate sadā. gatī rūpaṃ ca ceṣṭā ca āvartā lakṣaṇāni ca. pitṝṇāṃ yāni dṛśyante putrāṇāṃ santi tāni ca. teṣāṃ śīlaguṇācārāḥ saṃparkāc ca śubhāśubhāt.

भार्यायां जनितं पुत्रम् आदर्शे स्वम् इवाननम्। ह्लादते जनिता प्रेष्क्य स्वर्गं प्राप्येव पुण्यकृत्। पतिव्रतारूपधराः परबीजस्य संग्रहात्। कुलं विनाश्य भर्तॄणां नरकं यान्ति दारुणम्। परेण जनिताः पुत्राः स्वभार्यायां यथेष्टतः। मम पुत्रा इति मतास् ते पुत्रा अपि शत्रवः। द्विषन्ति प्रतिकुर्वन्ति न ते वचनकारिणः। द्वेष्टि तांश् च पिता चापि स्वबीजे न तथा नृप। न द्वेष्टि पितरं पुत्रो जनितारम् अथापि वा। न द्वेष्टि जनिता पुत्रं तस्माद् आत्मा सुतो भवेत्।

bhāryāyāṃ janitaṃ putram ādarśe svam ivānanam. hlādate janitā preṣkya svargaṃ prāpyeva puṇyakṛt. pativratārūpadharāḥ parabījasya saṃgrahāt. kulaṃ vināśya bhartṝṇāṃ narakaṃ yānti dāruṇam. pareṇa janitāḥ putrāḥ svabhāryāyāṃ yatheṣṭataḥ. mama putrā iti matās te putrā api śatravaḥ. dviṣanti pratikurvanti na te vacanakāriṇaḥ. dveṣṭi tāṃś ca pitā cāpi svabīje na tathā nṛpa. na dveṣṭi pitaraṃ putro janitāram athāpi vā. na dveṣṭi janitā putraṃ tasmād ātmā suto bhavet.

दह्यमाना मनोदुःखैर् व्याधिभिश् चातुरा नराः। ह्लादन्ते स्वेषु दारेषु घर्मार्ताः सलिलेष्व् इव। विप्रवासकृशा दीना नरा मलिनवाससः। ते ऽपि स्वदारांस् तुष्यन्ति दरिद्रा धनलाभवत्।

dahyamānā manoduḥkhair vyādhibhiś cāturā narāḥ. hlādante sveṣu dāreṣu gharmārtāḥ salileṣv iva. vipravāsakṛśā dīnā narā malinavāsasaḥ. te 'pi svadārāṃs tuṣyanti daridrā dhanalābhavat.

सुसंरब्धो ऽपि रामाणां न ब्रूयाद् अप्रियं बुधः। रतिं प्रीतिं च धर्मं च तास्व् आयत्तम् अवेक्ष्य च। आत्मनो ऽर्धम् इति श्रौतं सा रक्षति धनं प्रजा। शरीरं लोकयात्रां वै धर्मं स्वर्गम् ऋषीन् पितॄन्।

susaṃrabdho 'pi rāmāṇāṃ na brūyād apriyaṃ budhaḥ. ratiṃ prītiṃ ca dharmaṃ ca tāsv āyattam avekṣya ca. ātmano 'rdham iti śrautaṃ sā rakṣati dhanaṃ prajā. śarīraṃ lokayātrāṃ vai dharmaṃ svargam ṛṣīn pitṝn.

आत्मनो जन्मनः क्षेत्रं पुण्यं रामाः सनातनम्। ऋषीणाम् अपि का शक्तिः स्रष्टुं रामाम् ऋते प्रजाः। देवानाम् अपि का शक्तिः कर्तुं संभवम् आत्मनः। पण्डितस्यापि लोकेषु स्त्रीषु सृष्टिः प्रतिष्ठिता। ऋषिभ्यो ऋषयः के चिच् चण्डालीष्व् अपि जज्ञिरे।

ātmano janmanaḥ kṣetraṃ puṇyaṃ rāmāḥ sanātanam. ṛṣīṇām api kā śaktiḥ sraṣṭuṃ rāmām ṛte prajāḥ. devānām api kā śaktiḥ kartuṃ saṃbhavam ātmanaḥ. paṇḍitasyāpi lokeṣu strīṣu sṛṣṭiḥ pratiṣṭhitā. ṛṣibhyo ṛṣayaḥ ke cic caṇḍālīṣv api jajñire.

परिपत्य यदा सूनुर् धरणीरेणुगुण्ठितः। पितुर् आश्लिष्यते ऽङ्गानि किम् इवास्त्य् अधिकं ततः।

paripatya yadā sūnur dharaṇīreṇuguṇṭhitaḥ. pitur āśliṣyate 'ṅgāni kim ivāsty adhikaṃ tataḥ.

स त्वं स्वयम् अनुप्राप्तं साभिलाषम् इमं सुतम्। प्रेक्षमाणं च काक्षेण किमर्थम् अवमन्यसे।

sa tvaṃ svayam anuprāptaṃ sābhilāṣam imaṃ sutam. prekṣamāṇaṃ ca kākṣeṇa kimartham avamanyase.

अण्डानि बिभ्रति स्वानि न भिन्दन्ति पिपीलिकाः। न भरेथाः कथं नु त्वं धर्मज्ञः सन् स्वम् आत्मजम्। ममाण्डानीति वर्धन्ते कोकिलाण्डानि वायसाः। किं पुनस् त्वं न मन्येथाः सर्वज्ञः पुत्रम् ईदृशम्। मलयाच् चन्दनं जातम् अतिशीतं वदन्ति वै। शिशोर् आलिङ्गनं तस्माच् चन्दनाद् अधिकं भवेत्।

aṇḍāni bibhrati svāni na bhindanti pipīlikāḥ. na bharethāḥ kathaṃ nu tvaṃ dharmajñaḥ san svam ātmajam. mamāṇḍānīti vardhante kokilāṇḍāni vāyasāḥ. kiṃ punas tvaṃ na manyethāḥ sarvajñaḥ putram īdṛśam. malayāc candanaṃ jātam atiśītaṃ vadanti vai. śiśor āliṅganaṃ tasmāc candanād adhikaṃ bhavet.

न वाससां न रामाणां नापां स्पर्शस् तथा सुखः। शिशोर् आलिङ्ग्यमानस्य स्पर्शः सूनोर् यथा सुखः।

na vāsasāṃ na rāmāṇāṃ nāpāṃ sparśas tathā sukhaḥ. śiśor āliṅgyamānasya sparśaḥ sūnor yathā sukhaḥ.

ब्राह्मणो द्विपदां श्रेष्ठो गौर् वरिष्ठा चतुष्पदाम्। गुरुर् गरीयसां श्रेष्ठः पुत्रः स्पर्शवतां वरः।

brāhmaṇo dvipadāṃ śreṣṭho gaur variṣṭhā catuṣpadām. gurur garīyasāṃ śreṣṭhaḥ putraḥ sparśavatāṃ varaḥ.

स्पृशतु त्वां समाश्लिष्य पुत्रो ऽयं प्रियदर्शनः। अपुत्रस्य जगच् छून्यम् अपुत्रस्य गृहेण किम्। पुत्रेण लोकाञ् जयति श्रुतिर् एषा सनातनी। नास्ति पुत्रसमः स्नेहो नास्ति पुत्रसमं सुखम्। नास्ति पुत्रसमा प्रीतिः नास्ति पुत्रसमा गतिः। अनृतं वक्ति लोको ऽयं चन्दनं किल शीतलम्। पुत्रगात्रपरिष्वङ्गश् चन्दनाद् अपि शीतलः। पुत्रस्पर्शात् सुखतरः स्पर्शो लोके न विद्यते।

spṛśatu tvāṃ samāśliṣya putro 'yaṃ priyadarśanaḥ. aputrasya jagac chūnyam aputrasya gṛheṇa kim. putreṇa lokāñ jayati śrutir eṣā sanātanī. nāsti putrasamaḥ sneho nāsti putrasamaṃ sukham. nāsti putrasamā prītiḥ nāsti putrasamā gatiḥ. anṛtaṃ vakti loko 'yaṃ candanaṃ kila śītalam. putragātrapariṣvaṅgaś candanād api śītalaḥ. putrasparśāt sukhataraḥ sparśo loke na vidyate.

त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु प्रजाताहम् अरिंदम। अद्यायं मन्नियोगात् तु तवाह्वानं प्रतीक्षते। इमं कुमारं राजेन्द्र तव शोकप्रणाशनम्।

triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu prajātāham ariṃdama. adyāyaṃ manniyogāt tu tavāhvānaṃ pratīkṣate. imaṃ kumāraṃ rājendra tava śokapraṇāśanam.

आहर्ता वाजिमेधस्य शतसंख्यस्य पौरव। राजसूयादिकान् अन्यान् क्रतून् अमितदक्षिणान्। इति वाग् अन्तरिक्षे मां सूतके ऽभ्यवदत् पुरा।

āhartā vājimedhasya śatasaṃkhyasya paurava. rājasūyādikān anyān kratūn amitadakṣiṇān. iti vāg antarikṣe māṃ sūtake 'bhyavadat purā.

ननु नामाङ्कम् आरोप्य स्नेहाद् ग्रामान्तरं गताः। मूर्ध्न्य् उपाघ्राय पुत्रकम्। एवं हि पुत्रेणान्ये ऽपि। मूर्ध्नि पुत्रान् उपाघ्राय प्रतिनन्दन्ति मानवाः।

nanu nāmāṅkam āropya snehād grāmāntaraṃ gatāḥ. mūrdhny upāghrāya putrakam. evaṃ hi putreṇānye 'pi. mūrdhni putrān upāghrāya pratinandanti mānavāḥ.

वेदेष्व् अपि वदन्तीमं मन्त्रवादं द्विजातयः। जातकर्मणि पुत्राणां तवापि विदितं तथा।

vedeṣv api vadantīmaṃ mantravādaṃ dvijātayaḥ. jātakarmaṇi putrāṇāṃ tavāpi viditaṃ tathā.

अङ्गाद् अङ्गात् संभवसि हृदयाद् अभिजायसे। आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम्। उपजिघ्रन्ति पितरो मन्त्रेणानेन मूर्धनि।

aṅgād aṅgāt saṃbhavasi hṛdayād abhijāyase. ātmā vai putranāmāsi sa jīva śaradaḥ śatam. upajighranti pitaro mantreṇānena mūrdhani.

पोषो हि त्वदधीनो मे संतानम् अपि चाक्षयम्। तस्मात् त्वं जीव मे वत्स सुसुखी शरदां शतम्। एको भूत्वा द्विधा भूत इति वादः प्रदृश्यते।

poṣo hi tvadadhīno me saṃtānam api cākṣayam. tasmāt tvaṃ jīva me vatsa susukhī śaradāṃ śatam. eko bhūtvā dvidhā bhūta iti vādaḥ pradṛśyate.

त्वदङ्गेभ्यः प्रसूतो ऽयं पुरुषात् पुरुषो ऽपरः। सरसीवामले ऽऽत्मानं द्वितीयं पश्य मे सुतम्। सरसीवामले सोमं प्रेक्षात्मानं त्वम् आत्मनि।

tvadaṅgebhyaḥ prasūto 'yaṃ puruṣāt puruṣo 'paraḥ. sarasīvāmale ''tmānaṃ dvitīyaṃ paśya me sutam. sarasīvāmale somaṃ prekṣātmānaṃ tvam ātmani.

यथा ह्य् आहवनीयो ऽग्निर् गार्हपत्यात् प्रणीयते। तथा त्वत्तः प्रसूतो ऽयं त्वम् एकः सन् द्विधा कृतः।

yathā hy āhavanīyo 'gnir gārhapatyāt praṇīyate. tathā tvattaḥ prasūto 'yaṃ tvam ekaḥ san dvidhā kṛtaḥ.

मृगापकृष्टेन हि ते मृगयां परिधावता। अहम् आसादिता राजन् कुमारी पितुर् आश्रमे।

mṛgāpakṛṣṭena hi te mṛgayāṃ paridhāvatā. aham āsāditā rājan kumārī pitur āśrame.

उर्वशी पूर्वचित्तिश् च सहजन्या च मेनका। विश्वाची च घृताची च षड् एवाप्सरसां वराः।

urvaśī pūrvacittiś ca sahajanyā ca menakā. viśvācī ca ghṛtācī ca ṣaḍ evāpsarasāṃ varāḥ.

तासां मां मेनका नाम ब्रह्मयोनिर् वराप्सराः। दिवः संप्राप्य जगतीं विश्वामित्राद् अजीजनत्। श्रीमान् ऋषिर् धर्मपरो वैश्वानर इवापरः। ब्रह्मयोनिः कुशो नाम विश्वामित्रपितामहः। कुशस्य पुत्रो बलवान् कुशनाभश् च धार्मिकः। गाधिस् तस्य सुतो राजा विश्वामित्रस् तु गाधिजः। एवंविधः पिता राजन् माता मे मेनकाप्सराः।

tāsāṃ māṃ menakā nāma brahmayonir varāpsarāḥ. divaḥ saṃprāpya jagatīṃ viśvāmitrād ajījanat. śrīmān ṛṣir dharmaparo vaiśvānara ivāparaḥ. brahmayoniḥ kuśo nāma viśvāmitrapitāmahaḥ. kuśasya putro balavān kuśanābhaś ca dhārmikaḥ. gādhis tasya suto rājā viśvāmitras tu gādhijaḥ. evaṃvidhaḥ pitā rājan mātā me menakāpsarāḥ.

सा मां हिमवतः पृष्ठे सुषुवे मेनकाप्सराः। अवकीर्य च मां याता परात्मजम् इवासती। पक्षिणः पुण्यवन्तस् ते सहिता धर्मतस् तदा। पक्षैस् तैर् अभिगुप्ता च तस्माद् अस्मि शकुन्तला। ततो ऽहम् ऋषिणा दृष्टा काश्यपेन महात्मना। जलार्थम् अग्निहोत्रस्य गतं दृष्ट्वा तु पक्षिणः। न्यासभूताम् इव मुनेः प्रददुर् मां दयावतः। कण्वस् त्व् आलोक्य मां प्रीतो हसन्तीति हविर्भुजः। स मारणिम् इवादाय स्वम् आश्रमम् उपागमत्। सा वै संभाविता राजन्न् अनुक्रोशान् महर्षिणा। तेनैव स्वसुतेवाहं राजन् वै वरवर्णिनी। विश्वामित्रसुता चाहं वर्धिता मुनिना नृप। यौवने वर्तमानां च दृष्टवान् असि मां नृप। आश्रमे पर्णशालायां कुमारीं विजने वने। धात्रा प्रचोदितां शून्ये पित्रा विरहितां मिथः। वाग्भिस् त्वं सूनृताभिर् माम् अपत्यार्थम् अचूचुदः। अकार्षीस् त्व् आश्रमे वासं धर्मकामार्थनिश्चितम्। गान्धर्वेण विवाहेन विधिना पाणिम् अग्रहीः। साहं कुलं च शीलं च सत्यवादित्वम् आत्मनः। स्वधर्मं च पुरस्कृत्य त्वाम् अद्य शरणं गता। तस्मान् नार्हसि संश्रुत्य तथेति वितथं वचः। स्वधर्मं पृष्ठतः कृत्वा परित्यक्तुम् उपस्थिताम्। त्वन्नाथां लोकनाथस् त्वं नार्हसि त्वम् अनागसम्।

sā māṃ himavataḥ pṛṣṭhe suṣuve menakāpsarāḥ. avakīrya ca māṃ yātā parātmajam ivāsatī. pakṣiṇaḥ puṇyavantas te sahitā dharmatas tadā. pakṣais tair abhiguptā ca tasmād asmi śakuntalā. tato 'ham ṛṣiṇā dṛṣṭā kāśyapena mahātmanā. jalārtham agnihotrasya gataṃ dṛṣṭvā tu pakṣiṇaḥ. nyāsabhūtām iva muneḥ pradadur māṃ dayāvataḥ. kaṇvas tv ālokya māṃ prīto hasantīti havirbhujaḥ. sa māraṇim ivādāya svam āśramam upāgamat. sā vai saṃbhāvitā rājann anukrośān maharṣiṇā. tenaiva svasutevāhaṃ rājan vai varavarṇinī. viśvāmitrasutā cāhaṃ vardhitā muninā nṛpa. yauvane vartamānāṃ ca dṛṣṭavān asi māṃ nṛpa. āśrame parṇaśālāyāṃ kumārīṃ vijane vane. dhātrā pracoditāṃ śūnye pitrā virahitāṃ mithaḥ. vāgbhis tvaṃ sūnṛtābhir mām apatyārtham acūcudaḥ. akārṣīs tv āśrame vāsaṃ dharmakāmārthaniścitam. gāndharveṇa vivāhena vidhinā pāṇim agrahīḥ. sāhaṃ kulaṃ ca śīlaṃ ca satyavāditvam ātmanaḥ. svadharmaṃ ca puraskṛtya tvām adya śaraṇaṃ gatā. tasmān nārhasi saṃśrutya tatheti vitathaṃ vacaḥ. svadharmaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā parityaktum upasthitām. tvannāthāṃ lokanāthas tvaṃ nārhasi tvam anāgasam.

किं नु कर्माशुभं पूर्वं कृतवत्य् अस्मि जन्मनि। यद् अहं बान्धवैस् त्यक्ता बाल्ये संप्रति च त्वया। संगता राजशार्दूल पूर्वकर्मावसादिनी।

kiṃ nu karmāśubhaṃ pūrvaṃ kṛtavaty asmi janmani. yad ahaṃ bāndhavais tyaktā bālye saṃprati ca tvayā. saṃgatā rājaśārdūla pūrvakarmāvasādinī.

कामं त्वया परित्यक्ता गमिष्याम्य् अहम् आश्रमम्। इमं तु बालं संत्यक्तुं नार्हस्य् आत्मजम् आत्मना।

kāmaṃ tvayā parityaktā gamiṣyāmy aham āśramam. imaṃ tu bālaṃ saṃtyaktuṃ nārhasy ātmajam ātmanā.

दुःषन्त उवाच। न पुत्रम् अभिजानामि त्वयि जातं शकुन्तले। असत्यवचना नार्यः कस् ते श्रद्धास्यते वचः।

duḥṣanta uvāca. na putram abhijānāmi tvayi jātaṃ śakuntale. asatyavacanā nāryaḥ kas te śraddhāsyate vacaḥ.

मेनका निरनुक्रोशा बन्धकी जननी तव। यया हिमवतः पृष्ठे निर्माल्येव प्रवेरिता।

menakā niranukrośā bandhakī jananī tava. yayā himavataḥ pṛṣṭhe nirmālyeva praveritā.

स चापि निरनुक्रोशः क्षत्रयोनिः पिता तव। विश्वामित्रो ब्राह्मणत्वे लुब्धः कामपरायणः। सुषाव सुरनारी मां विश्वामित्राद् यथेष्टतः। अहो जानामि ते जन्म कुत्सितं कुलटे जनैः।

sa cāpi niranukrośaḥ kṣatrayoniḥ pitā tava. viśvāmitro brāhmaṇatve lubdhaḥ kāmaparāyaṇaḥ. suṣāva suranārī māṃ viśvāmitrād yatheṣṭataḥ. aho jānāmi te janma kutsitaṃ kulaṭe janaiḥ.

मेनकाप्सरसां श्रेष्ठा महर्षीणां च ते पिता। तयोर् अपत्यं कस्मात् त्वं पुंश्चलीवाभिधास्यसि। जातिश् चापि निकृष्टा ते कुलीनेति विजल्पसे। जनयित्वा त्वम् उत्सृष्टा कोकिलेव परैर् भृता। अरिष्टैर् इव दुर्बुद्धिः कण्वो वर्धयिता पिता। अश्रद्धेयम् इदं वाक्यं यत् त्वं जल्पसि तापसि। ब्रुवन्ती राजसांनिध्ये गम्यतां यत्र चेच्छसि। सुवर्णमणिमुक्तानि वस्त्राण्य् आभरणानि च। यद् इहेच्छसि भोगार्थं तापसि प्रतिगृह्यताम्।

menakāpsarasāṃ śreṣṭhā maharṣīṇāṃ ca te pitā. tayor apatyaṃ kasmāt tvaṃ puṃścalīvābhidhāsyasi. jātiś cāpi nikṛṣṭā te kulīneti vijalpase. janayitvā tvam utsṛṣṭā kokileva parair bhṛtā. ariṣṭair iva durbuddhiḥ kaṇvo vardhayitā pitā. aśraddheyam idaṃ vākyaṃ yat tvaṃ jalpasi tāpasi. bruvantī rājasāṃnidhye gamyatāṃ yatra cecchasi. suvarṇamaṇimuktāni vastrāṇy ābharaṇāni ca. yad ihecchasi bhogārthaṃ tāpasi pratigṛhyatām.

अश्रद्धेयम् इदं वाक्यं कथयन्ती न लज्जसे। विशेषतो मत्सकाशे दुष्टतापसि गम्यताम्।

aśraddheyam idaṃ vākyaṃ kathayantī na lajjase. viśeṣato matsakāśe duṣṭatāpasi gamyatām.

क्व महर्षिः सदैवोग्रः साप्सरा क्व च मेनका। क्व च त्वम् एवं कृपणा तापसीवेषधारिणी।

kva maharṣiḥ sadaivograḥ sāpsarā kva ca menakā. kva ca tvam evaṃ kṛpaṇā tāpasīveṣadhāriṇī.

अतिकायश् च पुत्रस् ते बालो ऽपि बलवान् अयम्। कथम् अल्पेन कालेन शालस्कन्ध इवोद्गतः।

atikāyaś ca putras te bālo 'pi balavān ayam. katham alpena kālena śālaskandha ivodgataḥ.

सुनिकृष्टा च योनिस् ते पुंश्चली प्रतिभासि मे। यदृच्छया कामरागाज् जाता मेनकया ह्य् असि।

sunikṛṣṭā ca yonis te puṃścalī pratibhāsi me. yadṛcchayā kāmarāgāj jātā menakayā hy asi.

सर्वम् एतत् परोक्षं मे यत् त्वं वदसि तापसि। सर्वा वामाः स्त्रियो लोके सर्वाः कामपरायणाः। सर्वाः स्त्रियः परवशाः सर्वाः क्रोधसमाकुलाः। असत्योक्ताः स्त्रियः सर्वा न कण्वं वक्तुम् अर्हसि। नाहं त्वाम् अभिजानामि यथेष्टं गम्यतां त्वया।

sarvam etat parokṣaṃ me yat tvaṃ vadasi tāpasi. sarvā vāmāḥ striyo loke sarvāḥ kāmaparāyaṇāḥ. sarvāḥ striyaḥ paravaśāḥ sarvāḥ krodhasamākulāḥ. asatyoktāḥ striyaḥ sarvā na kaṇvaṃ vaktum arhasi. nāhaṃ tvām abhijānāmi yatheṣṭaṃ gamyatāṃ tvayā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents