महाभारत 1.69 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 69→

[mh-1-69] • 51 श्लोकाः

शकुन्तलोवाच। राजन् सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यसि। आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्न् अपि न पश्यसि।

śakuntalovāca. rājan sarṣapamātrāṇi paracchidrāṇi paśyasi. ātmano bilvamātrāṇi paśyann api na paśyasi.

मेनका त्रिदशेष्व् एव त्रिदशाश् चानु मेनकाम्। ममैवोद्रिच्यते जन्म दुःषन्त तव जन्मतः।

menakā tridaśeṣv eva tridaśāś cānu menakām. mamaivodricyate janma duḥṣanta tava janmataḥ.

क्षिताव् अटसि राजंस् त्वम् अन्तरिक्षे चराम्य् अहम्। आवयोर् अन्तरं पश्य मेरुसर्षपयोर् इव।

kṣitāv aṭasi rājaṃs tvam antarikṣe carāmy aham. āvayor antaraṃ paśya merusarṣapayor iva.

महेन्द्रस्य कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च। भवनान्य् अनुसंयामि प्रभावं पश्य मे नृप। पुरा नरवरः पुत्र उर्वश्यां जनितस् तदा। आयुर् नाम महाराज तव पूर्वपितामहः। महर्षयश् च बहवः क्षत्रियाश् च परंतप। अप्सरस्सु मृगीणां च मातृदोषो न विद्यते।

mahendrasya kuberasya yamasya varuṇasya ca. bhavanāny anusaṃyāmi prabhāvaṃ paśya me nṛpa. purā naravaraḥ putra urvaśyāṃ janitas tadā. āyur nāma mahārāja tava pūrvapitāmahaḥ. maharṣayaś ca bahavaḥ kṣatriyāś ca paraṃtapa. apsarassu mṛgīṇāṃ ca mātṛdoṣo na vidyate.

सत्यश् चापि प्रवादो ऽयं यं प्रवक्ष्यामि ते ऽनघ। निदर्शनार्थं न द्वेषात् तच् छ्रुत्वा क्षन्तुम् अर्हसि। पांसुपातेन हृष्यन्ति कुञ्जरा मदशालिनः।

satyaś cāpi pravādo 'yaṃ yaṃ pravakṣyāmi te 'nagha. nidarśanārthaṃ na dveṣāt tac chrutvā kṣantum arhasi. pāṃsupātena hṛṣyanti kuñjarā madaśālinaḥ.

विरूपो यावद् आदर्शे नात्मनः पश्यते मुखम्। मन्यते तावद् आत्मानम् अन्येभ्यो रूपवत्तरम्।

virūpo yāvad ādarśe nātmanaḥ paśyate mukham. manyate tāvad ātmānam anyebhyo rūpavattaram.

यदा तु मुखम् आदर्शे विकृतं सो ऽभिवीक्षते। तदेतरं विजानाति आत्मानं नेतरं जनम्।

yadā tu mukham ādarśe vikṛtaṃ so 'bhivīkṣate. tadetaraṃ vijānāti ātmānaṃ netaraṃ janam.

अतीव रूपसंपन्नो न किं चिद् अवमन्यते। अतीव जल्पन् दुर्वाचो भवतीह विहेठकः।

atīva rūpasaṃpanno na kiṃ cid avamanyate. atīva jalpan durvāco bhavatīha viheṭhakaḥ.

मूर्खो हि जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः। अशुभं वाक्यम् आदत्ते पुरीषम् इव सूकरः।

mūrkho hi jalpatāṃ puṃsāṃ śrutvā vācaḥ śubhāśubhāḥ. aśubhaṃ vākyam ādatte purīṣam iva sūkaraḥ.

प्राज्ञस् तु जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः। गुणवद् वाक्यम् आदत्ते हंसः क्षीरम् इवाम्भसः। आत्मनो दुष्टभावत्वाज् जानन् नीचो ऽप्रसन्नधीः। परेषाम् अपि जानाति स्वकर्मसदृशान् गुणान्। दह्यमानास् तु तीव्रेण नीचाः परयशो ऽग्निना। अशक्तास् तां गतिं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते।

prājñas tu jalpatāṃ puṃsāṃ śrutvā vācaḥ śubhāśubhāḥ. guṇavad vākyam ādatte haṃsaḥ kṣīram ivāmbhasaḥ. ātmano duṣṭabhāvatvāj jānan nīco 'prasannadhīḥ. pareṣām api jānāti svakarmasadṛśān guṇān. dahyamānās tu tīvreṇa nīcāḥ parayaśo 'gninā. aśaktās tāṃ gatiṃ gantuṃ tato nindāṃ prakurvate.

अन्यान् परिवदन् साधुर् यथा हि परितप्यते। तथा परिवदन्न् अन्यांस् तुष्टो भवति दुर्जनः। अपवादरता मूर्खा भवन्तीह विशेषतः। नापवादरताः सन्तो भवन्ति स्म विशेषतः।

anyān parivadan sādhur yathā hi paritapyate. tathā parivadann anyāṃs tuṣṭo bhavati durjanaḥ. apavādaratā mūrkhā bhavantīha viśeṣataḥ. nāpavādaratāḥ santo bhavanti sma viśeṣataḥ.

अभिवाद्य यथा वृद्धान् सन्तो गच्छन्ति निर्वृतिम्। एवं सज्जनम् आक्रुश्य मूर्खो भवति निर्वृतः।

abhivādya yathā vṛddhān santo gacchanti nirvṛtim. evaṃ sajjanam ākruśya mūrkho bhavati nirvṛtaḥ.

सुखं जीवन्त्य् अदोषज्ञा मूर्खा दोषानुदर्शिनः। यत्र वाच्याः परैः सन्तः परान् आहुस् तथाविधान्।

sukhaṃ jīvanty adoṣajñā mūrkhā doṣānudarśinaḥ. yatra vācyāḥ paraiḥ santaḥ parān āhus tathāvidhān.

अतो हास्यतरं लोके किं चिद् अन्यन् न विद्यते। यत्र दुर्जन इत्य् आह दुर्जनः सज्जनं स्वयम्। दारुणाल् लोकसंक्लेशाद् दुःखम् आप्नोत्य् असंशयम्।

ato hāsyataraṃ loke kiṃ cid anyan na vidyate. yatra durjana ity āha durjanaḥ sajjanaṃ svayam. dāruṇāl lokasaṃkleśād duḥkham āpnoty asaṃśayam.

सत्यधर्मच्युतात् पुंसः क्रुद्धाद् आशीविषाद् इव। अनास्तिको ऽप्य् उद्विजते जनः किं पुनर् आस्तिकः।

satyadharmacyutāt puṃsaḥ kruddhād āśīviṣād iva. anāstiko 'py udvijate janaḥ kiṃ punar āstikaḥ.

स्वयम् उत्पाद्य वै पुत्रं सदृशं यो ऽवमन्यते। तस्य देवाः श्रियं घ्नन्ति न च लोकान् उपाश्नुते। अभव्ये ऽप्य् अनृते ऽशुद्धे नास्तिके पापकर्मणि। दुराचारे कलिर् भूयान् न कलिर् धर्मचारिषु।

svayam utpādya vai putraṃ sadṛśaṃ yo 'vamanyate. tasya devāḥ śriyaṃ ghnanti na ca lokān upāśnute. abhavye 'py anṛte 'śuddhe nāstike pāpakarmaṇi. durācāre kalir bhūyān na kalir dharmacāriṣu.

कुलवंशप्रतिष्ठां हि पितरः पुत्रम् अब्रुवन्। उत्तमं सर्वधर्माणां तस्मात् पुत्रं न संत्यजेत्।

kulavaṃśapratiṣṭhāṃ hi pitaraḥ putram abruvan. uttamaṃ sarvadharmāṇāṃ tasmāt putraṃ na saṃtyajet.

स्वपत्नीप्रभवान् पञ्च लब्धान् क्रीतान् विवर्धितान्। कृतान् अन्यासु चोत्पन्नान् पुत्रान् वै मनुर् अब्रवीत्। तत्र षड् बन्धुदायादाः षड् अदायादबान्धवाः।

svapatnīprabhavān pañca labdhān krītān vivardhitān. kṛtān anyāsu cotpannān putrān vai manur abravīt. tatra ṣaḍ bandhudāyādāḥ ṣaḍ adāyādabāndhavāḥ.

धर्मकीर्त्यावहा नॄणां मनसः प्रीतिवर्धनाः। त्रायन्ते नरकाज् जाताः पुत्रा धर्मप्लवाः पितॄन्।

dharmakīrtyāvahā nṝṇāṃ manasaḥ prītivardhanāḥ. trāyante narakāj jātāḥ putrā dharmaplavāḥ pitṝn.

स त्वं नृपतिशार्दूल न पुत्रं त्यक्तुम् अर्हसि। तस्मात् पुत्रं च सत्यं च पालयस्व महीपते। उभयं पालयन् ह्य् एतन् नानृतं वक्तुम् अर्हसि। आत्मानं सत्यधर्मौ च पालयानो महीपते। नरेन्द्रसिंह कपटं न वोढुं त्वम् इहार्हसि।

sa tvaṃ nṛpatiśārdūla na putraṃ tyaktum arhasi. tasmāt putraṃ ca satyaṃ ca pālayasva mahīpate. ubhayaṃ pālayan hy etan nānṛtaṃ vaktum arhasi. ātmānaṃ satyadharmau ca pālayāno mahīpate. narendrasiṃha kapaṭaṃ na voḍhuṃ tvam ihārhasi.

वरं कूपशताद् वापी वरं वापीशतात् क्रतुः। वरं सरशताद् यज्ञः वरं यज्ञात् सुपुत्रकः। वरं क्रतुशतात् पुत्रः सत्यं पुत्रशताद् वरम्।

varaṃ kūpaśatād vāpī varaṃ vāpīśatāt kratuḥ. varaṃ saraśatād yajñaḥ varaṃ yajñāt suputrakaḥ. varaṃ kratuśatāt putraḥ satyaṃ putraśatād varam.

अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्। अश्वमेधसहस्राद् धि सत्यम् एव विशिष्यते।

aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam. aśvamedhasahasrād dhi satyam eva viśiṣyate.

सर्ववेदाधिगमनं सर्वतीर्थावगाहनम्। सत्यं च वदतो राजन् समं वा स्यान् न वा समम्।

sarvavedādhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam. satyaṃ ca vadato rājan samaṃ vā syān na vā samam.

नास्ति सत्यात् परो धर्मो न सत्याद् विद्यते परम्। न हि तीव्रतरं किं चिद् अनृताद् इह विद्यते।

nāsti satyāt paro dharmo na satyād vidyate param. na hi tīvrataraṃ kiṃ cid anṛtād iha vidyate.

राजन् सत्यं परं ब्रह्म सत्यं च समयः परः। मा त्याक्षीः समयं राजन् सत्यं संगतम् अस्तु ते। यः पापं न विजानाति कर्म कृत्वा नराधिप। न हि तादृक् परं पापम् अनृताद् इह विद्यते। यस्य ते हृदयं वेद सत्यस्यैवानृतस्य च। कल्याणं साक्षिणं तस्मात् कर्तुम् अर्हसि धर्मतः। यो न कामान् न च क्रोधान् न मोहाद् अभिवर्तते। अमित्रं वापि मित्रं वा स वै उत्तमपूरुषः।

rājan satyaṃ paraṃ brahma satyaṃ ca samayaḥ paraḥ. mā tyākṣīḥ samayaṃ rājan satyaṃ saṃgatam astu te. yaḥ pāpaṃ na vijānāti karma kṛtvā narādhipa. na hi tādṛk paraṃ pāpam anṛtād iha vidyate. yasya te hṛdayaṃ veda satyasyaivānṛtasya ca. kalyāṇaṃ sākṣiṇaṃ tasmāt kartum arhasi dharmataḥ. yo na kāmān na ca krodhān na mohād abhivartate. amitraṃ vāpi mitraṃ vā sa vai uttamapūruṣaḥ.

अनृते चेत् प्रसङ्गस् ते श्रद्दधासि न चेत् स्वयम्। आत्मनो हन्त गच्छामि त्वादृशे नास्ति संगतम्। पुत्रत्वे शङ्कमानस्य बुद्धिर् ज्ञापकदीपिनी। गतिः स्वरः स्मृतिः सत्त्वं शीलं विद्या च विक्रमः। धृष्णुप्रकृतिभावौ च आवर्ता रोमराजयः। समा यस्य यदि स्युस् ते तस्य पुत्रो न संशयः। सादृश्येनोद्धृतं बिम्बं तव देहाद् विशांपते। तातेति भाषमाणं वै मा स्म राजन् वृथा कृथाः। ऋते ऽपि गर्दभक्षीरात् पयः पास्यति मे सुतः।

anṛte cet prasaṅgas te śraddadhāsi na cet svayam. ātmano hanta gacchāmi tvādṛśe nāsti saṃgatam. putratve śaṅkamānasya buddhir jñāpakadīpinī. gatiḥ svaraḥ smṛtiḥ sattvaṃ śīlaṃ vidyā ca vikramaḥ. dhṛṣṇuprakṛtibhāvau ca āvartā romarājayaḥ. samā yasya yadi syus te tasya putro na saṃśayaḥ. sādṛśyenoddhṛtaṃ bimbaṃ tava dehād viśāṃpate. tāteti bhāṣamāṇaṃ vai mā sma rājan vṛthā kṛthāḥ. ṛte 'pi gardabhakṣīrāt payaḥ pāsyati me sutaḥ.

ऋते ऽपि त्वयि दुःषन्त शैलराजावतंसकाम्। चतुरन्ताम् इमाम् उर्वीं पुत्रो मे पालयिष्यति। एवम् उक्तो महेन्द्रेण भविष्यति च नान्यथा। साक्षित्वे बहवो ऽप्य् उक्ता देवदूतादयो मताः। न ब्रुवन्ति तथा सत्यम् उताहो वानृतं किल। असाक्षिणी मन्दभाग्या गमिष्यामि यथागतम्।

ṛte 'pi tvayi duḥṣanta śailarājāvataṃsakām. caturantām imām urvīṃ putro me pālayiṣyati. evam ukto mahendreṇa bhaviṣyati ca nānyathā. sākṣitve bahavo 'py uktā devadūtādayo matāḥ. na bruvanti tathā satyam utāho vānṛtaṃ kila. asākṣiṇī mandabhāgyā gamiṣyāmi yathāgatam.

वैशंपायन उवाच। एतावद् उक्त्वा वचनं प्रातिष्ठत शकुन्तला। तस्याः क्रोधसमुत्थो ऽग्निः सधूमो मूर्ध्न्य् अदृश्यत। संनियम्यात्मनो ऽङ्गेषु ततः क्रोधाग्निम् आत्मजम्। प्रस्थितैवानवद्याङ्गी सह पुत्रेण वै वनम्। अथान्तरिक्षे दुःषन्तं वाग् उवाचाशरीरिणी। ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर् मन्त्रिभिश् चावृतं तदा।

vaiśaṃpāyana uvāca. etāvad uktvā vacanaṃ prātiṣṭhata śakuntalā. tasyāḥ krodhasamuttho 'gniḥ sadhūmo mūrdhny adṛśyata. saṃniyamyātmano 'ṅgeṣu tataḥ krodhāgnim ātmajam. prasthitaivānavadyāṅgī saha putreṇa vai vanam. athāntarikṣe duḥṣantaṃ vāg uvācāśarīriṇī. ṛtvikpurohitācāryair mantribhiś cāvṛtaṃ tadā.

भस्त्रा माता पितुः पुत्रो येन जातः स एव सः। भरस्व पुत्रं दुःषन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम्। सत्यम् आह शकुन्तला। सर्वेभ्यो ह्य् अङ्गम् अङ्गेभ्यः साक्षाद् उत्पद्यते सुतः। आत्मा चैव सुतो नाम तेनैव तव पौरव। आहितं ह्य् आत्मनात्मानं परिरक्ष इमं सुतम्। अनन्यां त्वं प्रतीक्षस्व। स्त्रियः पवित्रम् अतुलम् एतद् दुःषन्त धर्मतः। मासि मासि रजो ह्य् आसां दुरितान्य् अपकर्षति। ततः सर्वाणि भूतानि व्याजह्रुस् तं समन्ततः। आहितस् त्वत्तनोर् एष।

bhastrā mātā pituḥ putro yena jātaḥ sa eva saḥ. bharasva putraṃ duḥṣanta māvamaṃsthāḥ śakuntalām. satyam āha śakuntalā. sarvebhyo hy aṅgam aṅgebhyaḥ sākṣād utpadyate sutaḥ. ātmā caiva suto nāma tenaiva tava paurava. āhitaṃ hy ātmanātmānaṃ parirakṣa imaṃ sutam. ananyāṃ tvaṃ pratīkṣasva. striyaḥ pavitram atulam etad duḥṣanta dharmataḥ. māsi māsi rajo hy āsāṃ duritāny apakarṣati. tataḥ sarvāṇi bhūtāni vyājahrus taṃ samantataḥ. āhitas tvattanor eṣa.

रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात्। त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यम् आह शकुन्तला। पतिर् जायां प्रविशति स तस्यां जायते पुनः। अन्योन्यप्रकृतिर् ह्य् एषा।

retodhāḥ putra unnayati naradeva yamakṣayāt. tvaṃ cāsya dhātā garbhasya satyam āha śakuntalā. patir jāyāṃ praviśati sa tasyāṃ jāyate punaḥ. anyonyaprakṛtir hy eṣā.

जाया जनयते पुत्रम् आत्मनो ऽङ्गं द्विधा कृतम्। तस्माद् भरस्व दुःषन्त पुत्रं शाकुन्तलं नृप।

jāyā janayate putram ātmano 'ṅgaṃ dvidhā kṛtam. tasmād bharasva duḥṣanta putraṃ śākuntalaṃ nṛpa.

अभूतिर् एषा कस् त्यज्याज् जीवञ् जीवन्तम् आत्मजम्। शाकुन्तलं महात्मानं दौःषन्तिं भर पौरव।

abhūtir eṣā kas tyajyāj jīvañ jīvantam ātmajam. śākuntalaṃ mahātmānaṃ dauḥṣantiṃ bhara paurava.

भर्तव्यो ऽयं त्वया यस्माद् अस्माकं वचनाद् अपि। तस्माद् भवत्व् अयं नाम्ना भरतो नाम ते सुतः। वैशंपायनः। एवम् उक्त्वा ततो देवा ऋषयश् च तपोधनाः। पतिव्रतेति संहृष्टाः पुष्पवृष्टिं ववर्षिरे।

bhartavyo 'yaṃ tvayā yasmād asmākaṃ vacanād api. tasmād bhavatv ayaṃ nāmnā bharato nāma te sutaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. evam uktvā tato devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ. pativrateti saṃhṛṣṭāḥ puṣpavṛṣṭiṃ vavarṣire.

तच् छ्रुत्वा पौरवो राजा व्याहृतं वै दिवौकसाम्। सिंहासनात् समुत्थाय प्रणम्य च दिवौकसः। पुरोहितम् अमात्यांश् च संप्रहृष्टो ऽब्रवीद् इदम्।

tac chrutvā pauravo rājā vyāhṛtaṃ vai divaukasām. siṃhāsanāt samutthāya praṇamya ca divaukasaḥ. purohitam amātyāṃś ca saṃprahṛṣṭo 'bravīd idam.

शृण्वन्त्व् एतद् भवन्तो ऽस्य देवदूतस्य भाषितम्। शृण्वन्तु देवतानां च महर्षीणां च भाषितम्। अहम् अप्य् एवम् एवैनं जानामि स्वयम् आत्मजम्।

śṛṇvantv etad bhavanto 'sya devadūtasya bhāṣitam. śṛṇvantu devatānāṃ ca maharṣīṇāṃ ca bhāṣitam. aham apy evam evainaṃ jānāmi svayam ātmajam.

यद्य् अहं वचनाद् एव गृह्णीयाम् इमम् आत्मजम्। भवेद् धि शङ्का लोकस्य नैवं शुद्धो भवेद् अयम्।

yady ahaṃ vacanād eva gṛhṇīyām imam ātmajam. bhaved dhi śaṅkā lokasya naivaṃ śuddho bhaved ayam.

तं विशोध्य तदा राजा देवदूतेन भारत। हृष्टः प्रमुदितश् चापि प्रतिजग्राह तं सुतम्। ततस् तस्य तदा राजा पितृकार्याणि सर्वशः। कारयाम् आस मुदितः प्रीतिमान् आत्मजस्य ह।

taṃ viśodhya tadā rājā devadūtena bhārata. hṛṣṭaḥ pramuditaś cāpi pratijagrāha taṃ sutam. tatas tasya tadā rājā pitṛkāryāṇi sarvaśaḥ. kārayām āsa muditaḥ prītimān ātmajasya ha.

मूर्ध्नि चैनम् उपाघ्राय सस्नेहं परिषस्वजे। सभाज्यमानो विप्रैश् च स्तूयमानश् च बन्दिभिः। स मुदं परमां लेभे पुत्रसंस्पर्शजां नृपः।

mūrdhni cainam upāghrāya sasnehaṃ pariṣasvaje. sabhājyamāno vipraiś ca stūyamānaś ca bandibhiḥ. sa mudaṃ paramāṃ lebhe putrasaṃsparśajāṃ nṛpaḥ.

तां चैव भार्यां धर्मज्ञः पूजयाम् आस धर्मतः। अब्रवीच् चैव तां राजा सान्त्वपूर्वम् इदं वचः।

tāṃ caiva bhāryāṃ dharmajñaḥ pūjayām āsa dharmataḥ. abravīc caiva tāṃ rājā sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ.

कृतो लोकपरोक्षो ऽयं संबन्धो वै त्वया सह। लोकस्यायं परोक्षस् तु संबन्धो नौ पुराभवत्। कृतो लोकसमक्षो ऽद्य संबन्धो वै पुनः कृतः। तस्माद् एतन् मया त्व् अद्य तन्निमित्तं प्रभाषितम्। तस्माद् एतन् मया देवि त्वच्छुद्ध्यर्थं विचारितम्। ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश् चैव पृथग्विधाः। त्वां देवि पूजयिष्यन्ति निर्विशङ्कं पतिव्रताम्।

kṛto lokaparokṣo 'yaṃ saṃbandho vai tvayā saha. lokasyāyaṃ parokṣas tu saṃbandho nau purābhavat. kṛto lokasamakṣo 'dya saṃbandho vai punaḥ kṛtaḥ. tasmād etan mayā tv adya tannimittaṃ prabhāṣitam. tasmād etan mayā devi tvacchuddhyarthaṃ vicāritam. brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś caiva pṛthagvidhāḥ. tvāṃ devi pūjayiṣyanti nirviśaṅkaṃ pativratām.

मन्यते चैव लोकस् ते स्त्रीभावान् मयि संगतम्। पुत्रश् चायं वृतो राज्ये मया तस्माद् विचारितम्।

manyate caiva lokas te strībhāvān mayi saṃgatam. putraś cāyaṃ vṛto rājye mayā tasmād vicāritam.

यच् च कोपितयात्यर्थं त्वयोक्तो ऽस्म्य् अप्रियं प्रिये। प्रणयिन्या विशालाक्षि तत् क्षान्तं ते मया शुभे। अनृतं वाप्य् अनिष्टं वा दुरुक्तं वापि दुष्कृतम्। त्वयाप्य् एवं विशालाक्षि क्षन्तव्यं मम दुर्वचः। क्षम्याः पतिकृतं नार्यः पातिव्रत्यं व्रजन्ति याः।

yac ca kopitayātyarthaṃ tvayokto 'smy apriyaṃ priye. praṇayinyā viśālākṣi tat kṣāntaṃ te mayā śubhe. anṛtaṃ vāpy aniṣṭaṃ vā duruktaṃ vāpi duṣkṛtam. tvayāpy evaṃ viśālākṣi kṣantavyaṃ mama durvacaḥ. kṣamyāḥ patikṛtaṃ nāryaḥ pātivratyaṃ vrajanti yāḥ.

ताम् एवम् उक्त्वा राजर्षिर् दुःषन्तो महिषीं प्रियाम्। ताम् अनिन्दितगामिनीम्। अन्तःपुरं प्रवेश्यैव। वासोभिर् अन्नपानैश् च पूजयाम् आस भारत। स मातरम् उपस्थाय रथन्तर्याम् अभाषत। मम पुत्रो वने जातस् तव शोकप्रणाशनः। ऋणाद् अद्य विमुक्तो ऽहं तव पौत्रेण शोभने। विश्वामित्रसुता चेयं कण्वेन च विवर्धिता। स्नुषा तव महाभागे प्रसीदस्व शकुन्तलाम्। पुत्रस्य वचनं श्रुत्वा पौत्रं सा परिषस्वजे। पादयोः पतितां तत्र रथन्तर्या शकुन्तलाम्। परिष्वज्य च बाहुभ्यां हर्षाद् अश्रूण्य् अवर्तयत्। उवाच वचनं सत्यं लक्षये लक्षणानि च। तव पुत्रो विशालाक्षि चक्रवर्ती भविष्यति। तव भर्ता विशालाक्षि त्रैलोक्यविजयी भवेत्। दिव्यान् भोगान् अनुप्राप्ता भव त्वं वरवर्णिनि। एवम् उक्ता रथन्तर्या परं हर्षम् अवाप सा। शकुन्तलां ततो राजा शास्त्रोक्तेनैव कर्मणा। ततो ऽग्रमहिषीं कृत्वा सर्वाभरणभूषिताम्। ब्राह्मणेभ्यो धनं दत्त्वा सैनिकानां च भूपतिः।

tām evam uktvā rājarṣir duḥṣanto mahiṣīṃ priyām. tām aninditagāminīm. antaḥpuraṃ praveśyaiva. vāsobhir annapānaiś ca pūjayām āsa bhārata. sa mātaram upasthāya rathantaryām abhāṣata. mama putro vane jātas tava śokapraṇāśanaḥ. ṛṇād adya vimukto 'haṃ tava pautreṇa śobhane. viśvāmitrasutā ceyaṃ kaṇvena ca vivardhitā. snuṣā tava mahābhāge prasīdasva śakuntalām. putrasya vacanaṃ śrutvā pautraṃ sā pariṣasvaje. pādayoḥ patitāṃ tatra rathantaryā śakuntalām. pariṣvajya ca bāhubhyāṃ harṣād aśrūṇy avartayat. uvāca vacanaṃ satyaṃ lakṣaye lakṣaṇāni ca. tava putro viśālākṣi cakravartī bhaviṣyati. tava bhartā viśālākṣi trailokyavijayī bhavet. divyān bhogān anuprāptā bhava tvaṃ varavarṇini. evam uktā rathantaryā paraṃ harṣam avāpa sā. śakuntalāṃ tato rājā śāstroktenaiva karmaṇā. tato 'gramahiṣīṃ kṛtvā sarvābharaṇabhūṣitām. brāhmaṇebhyo dhanaṃ dattvā sainikānāṃ ca bhūpatiḥ.

दुःषन्तश् च ततो राजा पुत्रं शाकुन्तलं तदा। भरतं नामतः कृत्वा यौवराज्ये ऽभ्यषेचयत्। ततश् चिराय राज्यं तत् कृत्वा राजन्य् उपेयुषि। कालधर्मं स भरतस् ततो राज्यम् अवाप्तवान्। भरते भारम् आवेश्य कृतकृत्यो ऽभवन् नृपः। ततो वर्षशतं पूर्णं राज्यं कृत्वा त्व् असौ नृपः। कृत्वा दानानि दुःषन्तः स्वर्गलोकम् उपेयिवान्। दौःषन्तिर् भरतो राज्यं यथान्यायम् अवाप सः।

duḥṣantaś ca tato rājā putraṃ śākuntalaṃ tadā. bharataṃ nāmataḥ kṛtvā yauvarājye 'bhyaṣecayat. tataś cirāya rājyaṃ tat kṛtvā rājany upeyuṣi. kāladharmaṃ sa bharatas tato rājyam avāptavān. bharate bhāram āveśya kṛtakṛtyo 'bhavan nṛpaḥ. tato varṣaśataṃ pūrṇaṃ rājyaṃ kṛtvā tv asau nṛpaḥ. kṛtvā dānāni duḥṣantaḥ svargalokam upeyivān. dauḥṣantir bharato rājyaṃ yathānyāyam avāpa saḥ.

तस्य तत् प्रथितं चक्रं प्रावर्तत महात्मनः। भास्वरं दिव्यम् अजितं लोकसंनादनं महत्।

tasya tat prathitaṃ cakraṃ prāvartata mahātmanaḥ. bhāsvaraṃ divyam ajitaṃ lokasaṃnādanaṃ mahat.

स विजित्य महीपालांश् चकार वशवर्तिनः। चचार च सतां धर्मं प्राप चानुत्तमं यशः।

sa vijitya mahīpālāṃś cakāra vaśavartinaḥ. cacāra ca satāṃ dharmaṃ prāpa cānuttamaṃ yaśaḥ.

स राजा चक्रवर्त्य् आसीत् सार्वभौमः प्रतापवान्। ईजे च बहुभिर् यज्ञैर् यथा शक्रो मरुत्पतिः।

sa rājā cakravarty āsīt sārvabhaumaḥ pratāpavān. īje ca bahubhir yajñair yathā śakro marutpatiḥ.

याजयाम् आस तं कण्वो दक्षवद् भूरिदक्षिणम्। श्रीमान् गोविततं नाम वाजिमेधम् अवाप सः। यस्मिन् सहस्रं पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ।

yājayām āsa taṃ kaṇvo dakṣavad bhūridakṣiṇam. śrīmān govitataṃ nāma vājimedham avāpa saḥ. yasmin sahasraṃ padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau.

भरताद् भारती कीर्तिर् येनेदं भारतं कुलम्। अपरे ये च पूर्वे च भारता इति विश्रुताः।

bharatād bhāratī kīrtir yenedaṃ bhārataṃ kulam. apare ye ca pūrve ca bhāratā iti viśrutāḥ.

भरतस्यान्ववाये हि देवकल्पा महौजसः। बभूवुर् ब्रह्मकल्पाश् च बहवो राजसत्तमाः।

bharatasyānvavāye hi devakalpā mahaujasaḥ. babhūvur brahmakalpāś ca bahavo rājasattamāḥ.

येषाम् अपरिमेयानि नामधेयानि सर्वशः। तेषां तु ते यथामुख्यं कीर्तयिष्यामि भारत। महाभागान् देवकल्पान् सत्यार्जवपरायणान्। य इदं शृणुयान् नित्यं शाकुन्तलम् अनुत्तमम्। स पुत्रवान् भवेद् राजन् दुःषन्तवद् इति ध्रुवम्। तस्माच् छ्रोतव्यम् एतद् वै श्रावयेच् च प्रयत्नतः। श्री[ः] कीर्तिर् विशदा नॄणां द्वैपायनवचो यथा।

yeṣām aparimeyāni nāmadheyāni sarvaśaḥ. teṣāṃ tu te yathāmukhyaṃ kīrtayiṣyāmi bhārata. mahābhāgān devakalpān satyārjavaparāyaṇān. ya idaṃ śṛṇuyān nityaṃ śākuntalam anuttamam. sa putravān bhaved rājan duḥṣantavad iti dhruvam. tasmāc chrotavyam etad vai śrāvayec ca prayatnataḥ. śrī[ḥ] kīrtir viśadā nṝṇāṃ dvaipāyanavaco yathā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...