महाभारत 1.65 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 65→

[mh-1-65] • 42 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो गच्छन् महाबाहुर् एको ऽमात्यान् विसृज्य तान्। नापश्यद् आश्रमे तस्मिंस् तम् ऋषिं संशितव्रतम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato gacchan mahābāhur eko 'mātyān visṛjya tān. nāpaśyad āśrame tasmiṃs tam ṛṣiṃ saṃśitavratam.

सो ऽपश्यमानस् तम् ऋषिं शून्यं दृष्ट्वा तम् आश्रमम्। उवाच क इहेत्य् उच्चैर् वनं संनादयन्न् इव।

so 'paśyamānas tam ṛṣiṃ śūnyaṃ dṛṣṭvā tam āśramam. uvāca ka ihety uccair vanaṃ saṃnādayann iva.

श्रुत्वाथ तस्य तं शब्दं कन्या श्रीर् इव रूपिणी। निश्चक्रामाश्रमात् तस्मात् तापसीवेषधारिणी। सुव्रताभ्यागतं तं तु पूज्यं प्राप्तम् अथेश्वरम्। रूपयौवनसंपन्ना शीलाचारवती शुभा। सा तम् आयतपद्माक्षं व्यूढोरस्कं सुसंहितम्। सिंहस्कन्धं दीर्घभुजं सर्वलक्षणपूजितम्। स्पष्टं मधुरया वाचा साब्रवीज् जनमेजय।

śrutvātha tasya taṃ śabdaṃ kanyā śrīr iva rūpiṇī. niścakrāmāśramāt tasmāt tāpasīveṣadhāriṇī. suvratābhyāgataṃ taṃ tu pūjyaṃ prāptam atheśvaram. rūpayauvanasaṃpannā śīlācāravatī śubhā. sā tam āyatapadmākṣaṃ vyūḍhoraskaṃ susaṃhitam. siṃhaskandhaṃ dīrghabhujaṃ sarvalakṣaṇapūjitam. spaṣṭaṃ madhurayā vācā sābravīj janamejaya.

सा तं दृष्ट्वैव राजानं दुःषन्तम् असितेक्षणा। स्वागतं त इति क्षिप्रम् उवाच प्रतिपूज्य च।

sā taṃ dṛṣṭvaiva rājānaṃ duḥṣantam asitekṣaṇā. svāgataṃ ta iti kṣipram uvāca pratipūjya ca.

आसनेनार्चयित्वा च पाद्येनार्घ्येण चैव हि। पप्रच्छानामयं राजन् कुशलं च नराधिपम्।

āsanenārcayitvā ca pādyenārghyeṇa caiva hi. papracchānāmayaṃ rājan kuśalaṃ ca narādhipam.

यथावद् अर्चयित्वा सा पृष्ट्वा चानामयं तदा। उवाच स्मयमानेव किं कार्यं क्रियताम् इति। आश्रमस्याभिगमने किं त्वं कार्यं चिकीर्षसि। कस् त्वम् अद्येह संप्राप्तो महर्षेर् आश्रमं शुभम्।

yathāvad arcayitvā sā pṛṣṭvā cānāmayaṃ tadā. uvāca smayamāneva kiṃ kāryaṃ kriyatām iti. āśramasyābhigamane kiṃ tvaṃ kāryaṃ cikīrṣasi. kas tvam adyeha saṃprāpto maharṣer āśramaṃ śubham.

ताम् अब्रवीत् ततो राजा कन्यां मधुरभाषिणीम्। दृष्ट्वा सर्वानवद्याङ्गीं यथावत् प्रतिपूजितः। दुःषन्तः। राजर्षेर् अस्मि पुत्रो ऽहम् इलिलस्य महीपतेः। दुःषन्त इति मे नाम सत्यं पुष्करलोचने। स्वागतं ते महाराज फलमूलोदकं च नः। परिगृह्योपभुङ्क्ष्व त्वं किं च ते करवाण्य् अहम्।

tām abravīt tato rājā kanyāṃ madhurabhāṣiṇīm. dṛṣṭvā sarvānavadyāṅgīṃ yathāvat pratipūjitaḥ. duḥṣantaḥ. rājarṣer asmi putro 'ham ililasya mahīpateḥ. duḥṣanta iti me nāma satyaṃ puṣkaralocane. svāgataṃ te mahārāja phalamūlodakaṃ ca naḥ. parigṛhyopabhuṅkṣva tvaṃ kiṃ ca te karavāṇy aham.

आगतो ऽहं महाभागम् ऋषिं कण्वम् उपासितुम्। क्व गतो भगवान् भद्रे तन् ममाचक्ष्व शोभने। द्विजश्रेष्ठ नमो भद्रे मुनिः कण्वः प्रतापवान्।

āgato 'haṃ mahābhāgam ṛṣiṃ kaṇvam upāsitum. kva gato bhagavān bhadre tan mamācakṣva śobhane. dvijaśreṣṭha namo bhadre muniḥ kaṇvaḥ pratāpavān.

शकुन्तलोवाच। गतः पिता मे भगवान् फलान्य् आहर्तुम् आश्रमात्। मुहूर्तं संप्रतीक्षस्व द्रक्ष्यस्य् एनम् इहागतम्।

śakuntalovāca. gataḥ pitā me bhagavān phalāny āhartum āśramāt. muhūrtaṃ saṃpratīkṣasva drakṣyasy enam ihāgatam.

वैशंपायन उवाच। अपश्यमानस् तम् ऋषिं तया चोक्तस् तथा नृपः। तां च दृष्ट्वा वरारोहां श्रीमतीं चारुहासिनीम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. apaśyamānas tam ṛṣiṃ tayā coktas tathā nṛpaḥ. tāṃ ca dṛṣṭvā varārohāṃ śrīmatīṃ cāruhāsinīm.

विभ्राजमानां वपुषा तपसा च दमेन च। रूपयौवनसंपन्नाम् इत्य् उवाच महीपतिः।

vibhrājamānāṃ vapuṣā tapasā ca damena ca. rūpayauvanasaṃpannām ity uvāca mahīpatiḥ.

कासि कस्यासि सुश्रोणि किमर्थं चागता वनम्। एवंरूपगुणोपेता कुतस् त्वम् असि शोभने।

kāsi kasyāsi suśroṇi kimarthaṃ cāgatā vanam. evaṃrūpaguṇopetā kutas tvam asi śobhane.

दर्शनाद् एव हि शुभे त्वया मे ऽपहृतं मनः। इच्छामि त्वाम् अहं ज्ञातुं तन् ममाचक्ष्व शोभने। स्थितो ऽस्म्य् अमितसौभाग्ये विवक्षुश् चास्मि किं चन। शृणु मे नागनासोरु वचनं मत्तकाशिनि। राजर्षेर् अन्वये जातः पूरोर् अस्मि विशेषतः। वृणे त्वाम् अद्य सुश्रोणि दुःषन्तो वरवर्णिनि। न मे ऽन्यत्र क्षत्रियाया मनो जातु प्रवर्तते। ऋषिपुत्रीषु चान्यासु नावर्णास्व् अपरासु च। एवं प्रणिहितात्मानं विद्धि मां कलभाषिणि। तस्य मे त्वयि भावो ऽस्ति क्षत्रिया ह्य् असि का वद। न हि मे भीरु विप्रायां मनः प्रसहते गतिम्। भजे त्वाम् आयतापाङ्गे भक्तं भजितुम् अर्हसि। भुङ्क्ष राज्यं विशालाक्षि बुद्धिं मा त्व् अन्यथा कृथाः।

darśanād eva hi śubhe tvayā me 'pahṛtaṃ manaḥ. icchāmi tvām ahaṃ jñātuṃ tan mamācakṣva śobhane. sthito 'smy amitasaubhāgye vivakṣuś cāsmi kiṃ cana. śṛṇu me nāganāsoru vacanaṃ mattakāśini. rājarṣer anvaye jātaḥ pūror asmi viśeṣataḥ. vṛṇe tvām adya suśroṇi duḥṣanto varavarṇini. na me 'nyatra kṣatriyāyā mano jātu pravartate. ṛṣiputrīṣu cānyāsu nāvarṇāsv aparāsu ca. evaṃ praṇihitātmānaṃ viddhi māṃ kalabhāṣiṇi. tasya me tvayi bhāvo 'sti kṣatriyā hy asi kā vada. na hi me bhīru viprāyāṃ manaḥ prasahate gatim. bhaje tvām āyatāpāṅge bhaktaṃ bhajitum arhasi. bhuṅkṣa rājyaṃ viśālākṣi buddhiṃ mā tv anyathā kṛthāḥ.

एवम् उक्ता तदा कन्या तेन राज्ञा तदाश्रमे। उवाच हसती वाक्यम् इदं सुमधुराक्षरम्।

evam uktā tadā kanyā tena rājñā tadāśrame. uvāca hasatī vākyam idaṃ sumadhurākṣaram.

कण्वष्याहं भगवतो दुःषन्त दुहिता मता। ताम् उवाच ततो राजा कन्यां राजीवलोचनाम्। तपस्विनो धृतिमतो धर्मज्ञस्य यशस्विनः। अस्वतन्त्रास्मि राजेन्द्र काश्यपो मे गुरुः पिता। तम् एव प्रार्थय स्वार्थं नायुक्तं कर्तुम् अर्हसि।

kaṇvaṣyāhaṃ bhagavato duḥṣanta duhitā matā. tām uvāca tato rājā kanyāṃ rājīvalocanām. tapasvino dhṛtimato dharmajñasya yaśasvinaḥ. asvatantrāsmi rājendra kāśyapo me guruḥ pitā. tam eva prārthaya svārthaṃ nāyuktaṃ kartum arhasi.

दुःषन्त उवाच। ऊर्ध्वरेता महाभागो भगवांल् लोकपूजितः। चलेद् धि वृत्ताद् धर्मो ऽपि न चलेत् संशितव्रतः।

duḥṣanta uvāca. ūrdhvaretā mahābhāgo bhagavāṃl lokapūjitaḥ. caled dhi vṛttād dharmo 'pi na calet saṃśitavrataḥ.

कथं त्वं तस्य दुहिता संभूता वरवर्णिनी। संशयो मे महान् अत्र तं मे छेत्तुम् इहार्हसि।

kathaṃ tvaṃ tasya duhitā saṃbhūtā varavarṇinī. saṃśayo me mahān atra taṃ me chettum ihārhasi.

शकुन्तलोवाच। यथायम् आगमो मह्यं यथा चेदम् अभूत् पुरा। अन्यथा सन्तम् आत्मानम् अन्यथा सत्सु भाषते। स पापेनावृतो मूर्खस् तेन आत्मापहारकः। शृणु राजन् यथातत्त्वं यथास्मि दुहिता मुनेः।

śakuntalovāca. yathāyam āgamo mahyaṃ yathā cedam abhūt purā. anyathā santam ātmānam anyathā satsu bhāṣate. sa pāpenāvṛto mūrkhas tena ātmāpahārakaḥ. śṛṇu rājan yathātattvaṃ yathāsmi duhitā muneḥ.

ऋषिः कश् चिद् इहागम्य मम जन्माभ्यचोदयत्। ऊर्ध्वरेता यथासि त्वं कुतस् तेयं शकुन्तला। पुत्री त्वत्तः कथं जाता तत् त्वं मे ब्रूहि काश्यप। तस्मै प्रोवाच भगवान् यथा तच् छृणु पार्थिव।

ṛṣiḥ kaś cid ihāgamya mama janmābhyacodayat. ūrdhvaretā yathāsi tvaṃ kutas teyaṃ śakuntalā. putrī tvattaḥ kathaṃ jātā tat tvaṃ me brūhi kāśyapa. tasmai provāca bhagavān yathā tac chṛṇu pārthiva.

तप्यमानः किल पुरा विश्वामित्रो महत् तपः। सुभृशं तापयाम् आस शक्रं सुरगणेश्वरम्।

tapyamānaḥ kila purā viśvāmitro mahat tapaḥ. subhṛśaṃ tāpayām āsa śakraṃ suragaṇeśvaram.

तपसा दीप्तवीर्यो ऽयं स्थानान् मां च्यावयेद् इति। भीतः पुरंदरस् तस्मान् मेनकाम् इदम् अब्रवीत्।

tapasā dīptavīryo 'yaṃ sthānān māṃ cyāvayed iti. bhītaḥ puraṃdaras tasmān menakām idam abravīt.

गुणैर् दिव्यैर् अप्सरसां मेनके त्वं विशिष्यसे। श्रेयो मे कुरु कल्याणि यत् त्वां वक्ष्यामि तच् छृणु।

guṇair divyair apsarasāṃ menake tvaṃ viśiṣyase. śreyo me kuru kalyāṇi yat tvāṃ vakṣyāmi tac chṛṇu.

असाव् आदित्यसंकाशो विश्वामित्रो महातपाः। तप्यमानस् तपो घोरं मम कम्पयते मनः। तपस् तस्य महाघोरं ब्रह्मचर्यं च संश्रितम्।

asāv ādityasaṃkāśo viśvāmitro mahātapāḥ. tapyamānas tapo ghoraṃ mama kampayate manaḥ. tapas tasya mahāghoraṃ brahmacaryaṃ ca saṃśritam.

मेनके तव भारो ऽयं विश्वामित्रः सुमध्यमे। संशितात्मा सुदुर्धर्ष उग्रे तपसि वर्तते।

menake tava bhāro 'yaṃ viśvāmitraḥ sumadhyame. saṃśitātmā sudurdharṣa ugre tapasi vartate.

स मां न च्यावयेत् स्थानात् तं वै गत्वा प्रलोभय। चर तस्य तपोविघ्नं कुरु मे प्रियम् उत्तमम्।

sa māṃ na cyāvayet sthānāt taṃ vai gatvā pralobhaya. cara tasya tapovighnaṃ kuru me priyam uttamam.

रूपयौवनमाधुर्यचेष्टितस्मितभाषितैः। लोभयित्वा वरारोहे तपसः संनिवर्तय।

rūpayauvanamādhuryaceṣṭitasmitabhāṣitaiḥ. lobhayitvā varārohe tapasaḥ saṃnivartaya.

मेनकोवाच। महातेजाः स भगवान् सदैव च महातपाः। कोपनश् च तथा ह्य् एनं जानाति भगवान् अपि।

menakovāca. mahātejāḥ sa bhagavān sadaiva ca mahātapāḥ. kopanaś ca tathā hy enaṃ jānāti bhagavān api.

तेजसस् तपसश् चैव कोपस्य च महात्मनः। त्वम् अप्य् उद्विजसे यस्य नोद्विजेयम् अहं कथम्।

tejasas tapasaś caiva kopasya ca mahātmanaḥ. tvam apy udvijase yasya nodvijeyam ahaṃ katham.

महाभागं वसिष्ठं यः पुत्रैर् इष्टैर् व्ययोजयत्। क्षत्रे जातश् च यः पूर्वम् अभवद् ब्राह्मणो बलात्।

mahābhāgaṃ vasiṣṭhaṃ yaḥ putrair iṣṭair vyayojayat. kṣatre jātaś ca yaḥ pūrvam abhavad brāhmaṇo balāt.

शौचार्थं यो नदीं चक्रे दुर्गमां बहुभिर् जलैः। यां तां पुण्यतमां लोके कौशिकीति विदुर् जनाः।

śaucārthaṃ yo nadīṃ cakre durgamāṃ bahubhir jalaiḥ. yāṃ tāṃ puṇyatamāṃ loke kauśikīti vidur janāḥ.

बभार यत्रास्य पुरा काले दुर्गे महात्मनः। दारान् मतङ्गो धर्मात्मा राजर्षिर् व्याधतां गतः।

babhāra yatrāsya purā kāle durge mahātmanaḥ. dārān mataṅgo dharmātmā rājarṣir vyādhatāṃ gataḥ.

अतीतकाले दुर्भिक्षे यत्रैत्य पुनर् आश्रमम्। मुनिः पारेति नद्या वै नाम चक्रे तदा प्रभुः।

atītakāle durbhikṣe yatraitya punar āśramam. muniḥ pāreti nadyā vai nāma cakre tadā prabhuḥ.

मतङ्गं याजयां चक्रे यत्र प्रीतमनाः स्वयम्। त्वं च सोमं भयाद् यस्य गतः पातुं शुरेश्वर।

mataṅgaṃ yājayāṃ cakre yatra prītamanāḥ svayam. tvaṃ ca somaṃ bhayād yasya gataḥ pātuṃ śureśvara.

अति नक्षत्रवंशांश् च क्रुद्धो नक्षत्रसंपदा। प्रति श्रवणपूर्वाणि नक्षत्राणि ससर्ज यः। गुरुशापहतस्यापि त्रिशङ्कोः शरणं ददौ। ब्रह्मर्षिशापं राजर्षिः कथं मोक्ष्यति कौशिकः। अवमत्य तदा देवैर् यज्ञाङ्गं तद्विनाशितम्। अन्यानि च महातेजा यज्ञाङ्गान्य् असृजत् प्रभुः। निनाय च तदा स्वर्गं त्रिशङ्कुं स महातपाः।

ati nakṣatravaṃśāṃś ca kruddho nakṣatrasaṃpadā. prati śravaṇapūrvāṇi nakṣatrāṇi sasarja yaḥ. guruśāpahatasyāpi triśaṅkoḥ śaraṇaṃ dadau. brahmarṣiśāpaṃ rājarṣiḥ kathaṃ mokṣyati kauśikaḥ. avamatya tadā devair yajñāṅgaṃ tadvināśitam. anyāni ca mahātejā yajñāṅgāny asṛjat prabhuḥ. nināya ca tadā svargaṃ triśaṅkuṃ sa mahātapāḥ.

एतानि यस्य कर्माणि तस्याहं भृशम् उद्विजे। यथा मां न दहेत् क्रुद्धस् तथाज्ञापय मां विभो।

etāni yasya karmāṇi tasyāhaṃ bhṛśam udvije. yathā māṃ na dahet kruddhas tathājñāpaya māṃ vibho.

तेजसा निर्दहेल् लोकान् कम्पयेद् धरणीं पदा। संक्षिपेच् च महामेरुं तूर्णम् आवर्तयेत् तथा। संशोषेच् च महोदधिम् । संक्षिपेच् च महानद्रिं।

tejasā nirdahel lokān kampayed dharaṇīṃ padā. saṃkṣipec ca mahāmeruṃ tūrṇam āvartayet tathā. saṃśoṣec ca mahodadhim | saṃkṣipec ca mahānadriṃ.

तादृशं तपसा युक्तं प्रदीप्तम् इव पावकम्। कथम् अस्मद्विधा बाला जितेन्द्रियम् अभिस्पृशेत्।

tādṛśaṃ tapasā yuktaṃ pradīptam iva pāvakam. katham asmadvidhā bālā jitendriyam abhispṛśet.

हुताशनमुखं दीप्तं सूर्यचन्द्राक्षितारकम्। कालजिह्वं सुरश्रेष्ठ कथम् अस्मद्विधा स्पृशेत्।

hutāśanamukhaṃ dīptaṃ sūryacandrākṣitārakam. kālajihvaṃ suraśreṣṭha katham asmadvidhā spṛśet.

यमश् च सोमश् च महर्षयश् च; साध्या विश्वे वालखिल्याश् च सर्वे। एते ऽपि यस्योद्विजन्ते प्रभावात्; कस्मात् तस्मान् मादृशी नोद्विजेत।

yamaś ca somaś ca maharṣayaś ca; sādhyā viśve vālakhilyāś ca sarve. ete 'pi yasyodvijante prabhāvāt; kasmāt tasmān mādṛśī nodvijeta.

त्वयैवम् उक्ता च कथं समीपम्; ऋषेर् न गच्छेयम् अहं सुरेन्द्र। रक्षां तु मे चिन्तय देवराज; यथा त्वदर्थं रक्षिताहं चरेयम्।

tvayaivam uktā ca kathaṃ samīpam; ṛṣer na gaccheyam ahaṃ surendra. rakṣāṃ tu me cintaya devarāja; yathā tvadarthaṃ rakṣitāhaṃ careyam.

कामं तु मे मारुतस् तत्र वासः; प्रक्रीडिताया विवृणोतु देव। भवेच् च मे मन्मथस् तत्र कार्ये; सहायभूतस् तव देवप्रसादात्।

kāmaṃ tu me mārutas tatra vāsaḥ; prakrīḍitāyā vivṛṇotu deva. bhavec ca me manmathas tatra kārye; sahāyabhūtas tava devaprasādāt.

वनाच् च वायुः सुरभिः प्रवायेत्; तस्मिन् काले तम् ऋषिं लोभयन्त्याः। तथेत्य् उक्त्वा विहिते चैव तस्मिंस्; ततो ययौ साश्रमं कौशिकस्य।

vanāc ca vāyuḥ surabhiḥ pravāyet; tasmin kāle tam ṛṣiṃ lobhayantyāḥ. tathety uktvā vihite caiva tasmiṃs; tato yayau sāśramaṃ kauśikasya.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...