महाभारत 1.64 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 64→

[mh-1-64] • 42 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो मृगसहस्राणि हत्वा विपुलवाहनः। ततो मेघघनप्रख्यं सिद्धचारणसेवितम्। वनम् आलोकयाम् आस नगराद् योजनद्वये। मृगान् अनुचरन् वन्याञ् श्रमेण परिपीडितः। मृगान् अनुचरंश् चैव वेगेनाश्वान् अचोदयत्। राजा मृगप्रसङ्गेन वनम् अन्यद् विवेश ह।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato mṛgasahasrāṇi hatvā vipulavāhanaḥ. tato meghaghanaprakhyaṃ siddhacāraṇasevitam. vanam ālokayām āsa nagarād yojanadvaye. mṛgān anucaran vanyāñ śrameṇa paripīḍitaḥ. mṛgān anucaraṃś caiva vegenāśvān acodayat. rājā mṛgaprasaṅgena vanam anyad viveśa ha.

एक एवोत्तमबलः क्षुत्पिपासासमन्वितः। स वनस्यान्तम् आसाद्य महद् ईरिणम् आसदत्।

eka evottamabalaḥ kṣutpipāsāsamanvitaḥ. sa vanasyāntam āsādya mahad īriṇam āsadat.

तच् चाप्य् अतीत्य नृपतिर् उत्तमाश्रमसंयुतम्। मनःप्रह्लादजननं दृष्टिकान्तम् अतीव च। शीतमारुतसंयुक्तं जगामान्यन् महद् वनम्।

tac cāpy atītya nṛpatir uttamāśramasaṃyutam. manaḥprahlādajananaṃ dṛṣṭikāntam atīva ca. śītamārutasaṃyuktaṃ jagāmānyan mahad vanam.

पुष्पितैः पादपैः कीर्णम् अतीव सुखशाद्वलम्। विपुलं मधुरारावैर् नादितं विहगैस् तथा। पुंस्कोकिलनिनादैश् च झिल्लीकगणनादितम्।

puṣpitaiḥ pādapaiḥ kīrṇam atīva sukhaśādvalam. vipulaṃ madhurārāvair nāditaṃ vihagais tathā. puṃskokilaninādaiś ca jhillīkagaṇanāditam.

प्रवृद्धविटपैर् वृक्षैः सुखच्छायैः समावृतम्। षट्पदाघूर्णितलतं लक्ष्म्या परमया युतम्।

pravṛddhaviṭapair vṛkṣaiḥ sukhacchāyaiḥ samāvṛtam. ṣaṭpadāghūrṇitalataṃ lakṣmyā paramayā yutam.

नापुष्पः पादपः कश् चिन् नाफलो नापि कण्टकी। षट्पदैर् वाप्य् अनाकीर्णस् तस्मिन् वै कानने ऽभवत्।

nāpuṣpaḥ pādapaḥ kaś cin nāphalo nāpi kaṇṭakī. ṣaṭpadair vāpy anākīrṇas tasmin vai kānane 'bhavat.

विहगैर् नादितं पुष्पैर् अलंकृतम् अतीव च। सर्वर्तुकुसुमैर् वृक्षैर् अतीव सुखशाद्वलम्। मनोरमं महेष्वासो विवेश वनम् उत्तमम्।

vihagair nāditaṃ puṣpair alaṃkṛtam atīva ca. sarvartukusumair vṛkṣair atīva sukhaśādvalam. manoramaṃ maheṣvāso viveśa vanam uttamam.

मारुतागलितास् तत्र द्रुमाः कुसुमशालिनः। पुष्पवृष्टिं विचित्रां स्म व्यसृजंस् ते पुनः पुनः।

mārutāgalitās tatra drumāḥ kusumaśālinaḥ. puṣpavṛṣṭiṃ vicitrāṃ sma vyasṛjaṃs te punaḥ punaḥ.

दिवस्पृशो ऽथ संघुष्टाः पक्षिभिर् मधुरस्वरैः। विरेजुः पादपास् तत्र विचित्रकुसुमाम्बराः।

divaspṛśo 'tha saṃghuṣṭāḥ pakṣibhir madhurasvaraiḥ. virejuḥ pādapās tatra vicitrakusumāmbarāḥ.

तेषां तत्र प्रवालेषु पुष्पभारावनामिषु। रुवन्ति रावं विहगाः षट्पदैः सहिता मृदु।

teṣāṃ tatra pravāleṣu puṣpabhārāvanāmiṣu. ruvanti rāvaṃ vihagāḥ ṣaṭpadaiḥ sahitā mṛdu.

तत्र प्रदेशांश् च बहून् कुसुमोत्करमण्डितान्। लतागृहपरिक्षिप्तान् मनसः प्रीतिवर्धनान्। संपश्यन् स महातेजा बभूव मुदितस् तदा।

tatra pradeśāṃś ca bahūn kusumotkaramaṇḍitān. latāgṛhaparikṣiptān manasaḥ prītivardhanān. saṃpaśyan sa mahātejā babhūva muditas tadā.

परस्पराश्लिष्टशाखैः पादपैः कुसुमाचितैः। अशोभत वनं तत् तैर् महेन्द्रध्वजसंनिभैः। सिद्धचारणसंघैश् च गन्धर्वाप्सरसां गणैः। सेवितं वनम् अत्यर्थं मत्तवारणकिंनरैः।

parasparāśliṣṭaśākhaiḥ pādapaiḥ kusumācitaiḥ. aśobhata vanaṃ tat tair mahendradhvajasaṃnibhaiḥ. siddhacāraṇasaṃghaiś ca gandharvāpsarasāṃ gaṇaiḥ. sevitaṃ vanam atyarthaṃ mattavāraṇakiṃnaraiḥ.

सुखशीतः सुगन्धी च पुष्परेणुवहो ऽनिलः। परिक्रामन् वने वृक्षान् उपैतीव रिरंसया।

sukhaśītaḥ sugandhī ca puṣpareṇuvaho 'nilaḥ. parikrāman vane vṛkṣān upaitīva riraṃsayā.

एवंगुणसमायुक्तं ददर्श स वनं नृपः। नदीकच्छोद्भवं कान्तम् उच्छ्रितध्वजसंनिभम्।

evaṃguṇasamāyuktaṃ dadarśa sa vanaṃ nṛpaḥ. nadīkacchodbhavaṃ kāntam ucchritadhvajasaṃnibham.

प्रेक्षमाणो वनं तत् तु सुप्रहृष्टविहंगमम्। आश्रमप्रवरं रम्यं ददर्श च मनोरमम्।

prekṣamāṇo vanaṃ tat tu suprahṛṣṭavihaṃgamam. āśramapravaraṃ ramyaṃ dadarśa ca manoramam.

नानावृक्षसमाकीर्णं संप्रज्वलितपावकम्। तं तदाप्रतिमं श्रीमान् आश्रमं प्रत्यपूजयत्। यतिभिर् वालखिल्यैश् च वृतं मुनिगणान्वितम्।

nānāvṛkṣasamākīrṇaṃ saṃprajvalitapāvakam. taṃ tadāpratimaṃ śrīmān āśramaṃ pratyapūjayat. yatibhir vālakhilyaiś ca vṛtaṃ munigaṇānvitam.

अग्न्यागारैश् च बहुभिः पुष्पसंस्तरसंस्तृतम्। महाकच्छैर् बृहद्भिश् च विभ्राजितम् अतीव च।

agnyāgāraiś ca bahubhiḥ puṣpasaṃstarasaṃstṛtam. mahākacchair bṛhadbhiś ca vibhrājitam atīva ca.

मालिनीम् अभितो राजन् नदीं पुण्यां सुखोदकाम्। नैकपक्षिगणाकीर्णां तपोवनमनोरमाम्। तत्र व्यालमृगान् सौम्यान् पश्यन् प्रीतिम् अवाप सः।

mālinīm abhito rājan nadīṃ puṇyāṃ sukhodakām. naikapakṣigaṇākīrṇāṃ tapovanamanoramām. tatra vyālamṛgān saumyān paśyan prītim avāpa saḥ.

तं चाप्य् अतिरथः श्रीमान् आश्रमं प्रत्यपद्यत। देवलोकप्रतीकाशं सर्वतः सुमनोहरम्।

taṃ cāpy atirathaḥ śrīmān āśramaṃ pratyapadyata. devalokapratīkāśaṃ sarvataḥ sumanoharam.

नदीम् आश्रमसंश्लिष्टां पुण्यतोयां ददर्श सः। सर्वप्राणभृतां तत्र जननीम् इव विष्ठिताम्।

nadīm āśramasaṃśliṣṭāṃ puṇyatoyāṃ dadarśa saḥ. sarvaprāṇabhṛtāṃ tatra jananīm iva viṣṭhitām.

सचक्रवाकपुलिनां पुष्पफेनप्रवाहिनीम्। सकिंनरगणावासां वानरर्क्षनिषेविताम्।

sacakravākapulināṃ puṣpaphenapravāhinīm. sakiṃnaragaṇāvāsāṃ vānararkṣaniṣevitām.

पुण्यस्वाध्यायसंघुष्टां पुलिनैर् उपशोभिताम्। मत्तवारणशार्दूलभुजगेन्द्रनिषेविताम्। तस्यास् तीरे भगवतः काश्यपस्य महात्मनः। आश्रमप्रवरं पुण्यं महर्षिगणसेवितम्।

puṇyasvādhyāyasaṃghuṣṭāṃ pulinair upaśobhitām. mattavāraṇaśārdūlabhujagendraniṣevitām. tasyās tīre bhagavataḥ kāśyapasya mahātmanaḥ. āśramapravaraṃ puṇyaṃ maharṣigaṇasevitam.

नदीम् आश्रमसंबद्धां दृष्ट्वाश्रमपदं तथा। चकाराभिप्रवेशाय मतिं स नृपतिस् तदा।

nadīm āśramasaṃbaddhāṃ dṛṣṭvāśramapadaṃ tathā. cakārābhipraveśāya matiṃ sa nṛpatis tadā.

अलंकृतं द्वीपवत्या मालिन्या रम्यतीरया। नरनारायणस्थानं गङ्गयेवोपशोभितम्। मत्तबर्हिणसंघुष्टं प्रविवेश महद् वनम्।

alaṃkṛtaṃ dvīpavatyā mālinyā ramyatīrayā. naranārāyaṇasthānaṃ gaṅgayevopaśobhitam. mattabarhiṇasaṃghuṣṭaṃ praviveśa mahad vanam.

तत् स चैत्ररथप्रख्यं समुपेत्य नरेश्वरः। अतीव गुणसंपन्नम् अनिर्देश्यं च वर्चसा। महर्षिं काश्यपं द्रष्टुम् अथ कण्वं तपोधनम्।

tat sa caitrarathaprakhyaṃ samupetya nareśvaraḥ. atīva guṇasaṃpannam anirdeśyaṃ ca varcasā. maharṣiṃ kāśyapaṃ draṣṭum atha kaṇvaṃ tapodhanam.

रथिनीम् अश्वसंबाधां पदातिगणसंकुलाम्। अवस्थाप्य वनद्वारि सेनाम् इदम् उवाच सः।

rathinīm aśvasaṃbādhāṃ padātigaṇasaṃkulām. avasthāpya vanadvāri senām idam uvāca saḥ.

मुनिं विरजसं द्रष्टुं गमिष्यामि तपोधनम्। काश्यपं स्थीयताम् अत्र यावदागमनं मम।

muniṃ virajasaṃ draṣṭuṃ gamiṣyāmi tapodhanam. kāśyapaṃ sthīyatām atra yāvadāgamanaṃ mama.

तद् वनं नन्दनप्रख्यम् आसाद्य मनुजेश्वरः। क्षुत्पिपासे जहौ राजा हर्षं चावाप पुष्कलम्।

tad vanaṃ nandanaprakhyam āsādya manujeśvaraḥ. kṣutpipāse jahau rājā harṣaṃ cāvāpa puṣkalam.

सामात्यो राजलिङ्गानि सो ऽपनीय नराधिपः। पुरोहितसहायश् च जगामाश्रमम् उत्तमम्। दिदृक्षुस् तत्र तम् ऋषिं तपोराशिम् अथाव्ययम्।

sāmātyo rājaliṅgāni so 'panīya narādhipaḥ. purohitasahāyaś ca jagāmāśramam uttamam. didṛkṣus tatra tam ṛṣiṃ taporāśim athāvyayam.

ब्रह्मलोकप्रतीकाशम् आश्रमं सो ऽभिवीक्ष्य च। षट्पदोद्गीतसंघुष्टं नानाद्विज गणायुतम्। तथैव सामगीतैश् च सामविद्भिर् उदाहृतैः। ताभिर् ऋक्सामगीताभिर् अथर्वशिरसान्वितम्। अमिताभिर् उक्ताभि(सिच्) सुश्रुवे स नृपस् तदा। विस्मयोत्फुल्लनयनो राजा तत्र बभूव ह।

brahmalokapratīkāśam āśramaṃ so 'bhivīkṣya ca. ṣaṭpadodgītasaṃghuṣṭaṃ nānādvija gaṇāyutam. tathaiva sāmagītaiś ca sāmavidbhir udāhṛtaiḥ. tābhir ṛksāmagītābhir atharvaśirasānvitam. amitābhir uktābhi(sic) suśruve sa nṛpas tadā. vismayotphullanayano rājā tatra babhūva ha.

ऋचो बह्वृचमुख्यैश् च प्रेर्यमाणाः पदक्रमैः। क्रत्वर्थांश् च प्रकाशद्भिर् यजुर्भिर् निर्मलस्वरैः। जटावर्णविभागज्ञैर् उच्यमानान्य् अनेकशः। शुश्राव मनुजव्याघ्रो विततेष्व् इह कर्मसु।

ṛco bahvṛcamukhyaiś ca preryamāṇāḥ padakramaiḥ. kratvarthāṃś ca prakāśadbhir yajurbhir nirmalasvaraiḥ. jaṭāvarṇavibhāgajñair ucyamānāny anekaśaḥ. śuśrāva manujavyāghro vitateṣv iha karmasu.

यज्ञविद्याङ्गविद्भिश् च क्रमद्भिश् च क्रमान् अपि। मधुरैः सामगीतैश् च ऋषिभिर् नियतव्रतैः। भारुण्डसामगीताभिर् अथर्वशिरसोद्गतैः। अमितात्मभिः सुनियतैः शुशुभे स तदाश्रमः।

yajñavidyāṅgavidbhiś ca kramadbhiś ca kramān api. madhuraiḥ sāmagītaiś ca ṛṣibhir niyatavrataiḥ. bhāruṇḍasāmagītābhir atharvaśirasodgataiḥ. amitātmabhiḥ suniyataiḥ śuśubhe sa tadāśramaḥ.

अथर्ववेदप्रवराः पूगयाज्ञिक संमताः। संहिताम् ईरयन्ति स्म पदक्रमयुतां तु ते।

atharvavedapravarāḥ pūgayājñika saṃmatāḥ. saṃhitām īrayanti sma padakramayutāṃ tu te.

शब्दसंस्कारसंयुक्तं ब्रुवद्भिश् चापरैर् द्विजैः। नादितः स बभौ श्रीमान् ब्रह्मलोक इवाश्रमः।

śabdasaṃskārasaṃyuktaṃ bruvadbhiś cāparair dvijaiḥ. nāditaḥ sa babhau śrīmān brahmaloka ivāśramaḥ.

यज्ञसंस्कारविद्भिश् च क्रमशिक्षा विशारदैः। न्यायतत्त्वार्थविज्ञानसंपन्नैर् वेदपारगैः।

yajñasaṃskāravidbhiś ca kramaśikṣā viśāradaiḥ. nyāyatattvārthavijñānasaṃpannair vedapāragaiḥ.

नानावाक्यसमाहारसमवायविशारदैः। विशेषकार्यविद्भिश् च मोक्षधर्मपरायणैः।

nānāvākyasamāhārasamavāyaviśāradaiḥ. viśeṣakāryavidbhiś ca mokṣadharmaparāyaṇaiḥ.

स्थापनाक्षेपसिद्धान्तपरमार्थज्ञतां गतैः। शब्दच्छन्दोनिरुक्तज्ञैः कालज्ञानविशारदैः। द्रव्यकर्मगुणज्ञैश् च कार्यकारणवेदिभिः। जल्पवादवितण्डज्ञैर् व्यासग्रन्थसमाश्रितैः। नानाशास्त्रेषु मुख्यैश् च शुश्राव स्वनम् ईरितम्। लोकायतिकमुख्यैश् च समन्ताद् अनुनादितम्।

sthāpanākṣepasiddhāntaparamārthajñatāṃ gataiḥ. śabdacchandoniruktajñaiḥ kālajñānaviśāradaiḥ. dravyakarmaguṇajñaiś ca kāryakāraṇavedibhiḥ. jalpavādavitaṇḍajñair vyāsagranthasamāśritaiḥ. nānāśāstreṣu mukhyaiś ca śuśrāva svanam īritam. lokāyatikamukhyaiś ca samantād anunāditam.

तत्र तत्र च विप्रेन्द्रान् नियतान् संशितव्रतान्। जपहोमपरान् सिद्धान् ददर्श परवीरहा।

tatra tatra ca viprendrān niyatān saṃśitavratān. japahomaparān siddhān dadarśa paravīrahā.

आसनानि विचित्राणि पुष्पवन्ति महीपतिः। प्रयत्नोपहितानि स्म दृष्ट्वा विस्मयम् आगमत्।

āsanāni vicitrāṇi puṣpavanti mahīpatiḥ. prayatnopahitāni sma dṛṣṭvā vismayam āgamat.

देवतायतनानां च पूजां प्रेक्ष्य कृतां द्विजैः। ब्रह्मलोकस्थम् आत्मानं मेने स नृपसत्तमः।

devatāyatanānāṃ ca pūjāṃ prekṣya kṛtāṃ dvijaiḥ. brahmalokastham ātmānaṃ mene sa nṛpasattamaḥ.

स काश्यपतपोगुप्तम् आश्रमप्रवरं शुभम्। नातृप्यत् प्रेक्षमाणो वै तपोधनगणैर् युतम्।

sa kāśyapatapoguptam āśramapravaraṃ śubham. nātṛpyat prekṣamāṇo vai tapodhanagaṇair yutam.

स काश्यपस्यायतनं महाव्रतैर्; वृतं समन्ताद् ऋषिभिस् तपोधनैः। विवेश सामात्यपुरोहितो ऽरिहा; विविक्तम् अत्यर्थमनोहरं शिवम्।

sa kāśyapasyāyatanaṃ mahāvratair; vṛtaṃ samantād ṛṣibhis tapodhanaiḥ. viveśa sāmātyapurohito 'rihā; viviktam atyarthamanoharaṃ śivam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents