महाभारत 1.58 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 58→

[mh-1-58] • 51 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। य एते कीर्तिता ब्रह्मन् ये चान्ये नानुकीर्तिताः। सम्यक् ताञ् श्रोतुम् इच्छामि राज्ञश् चान्यान् सुवर्चसः।

janamejaya uvāca. ya ete kīrtitā brahman ye cānye nānukīrtitāḥ. samyak tāñ śrotum icchāmi rājñaś cānyān suvarcasaḥ.

यदर्थम् इह संभूता देवकल्पा महारथाः। भुवि तन् मे महाभाग सम्यग् आख्यातुम् अर्हसि।

yadartham iha saṃbhūtā devakalpā mahārathāḥ. bhuvi tan me mahābhāga samyag ākhyātum arhasi.

वैशंपायन उवाच। रहस्यं खल्व् इदं राजन् देवानाम् इति नः श्रुतम्। तत् तु ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयंभुवे।

vaiśaṃpāyana uvāca. rahasyaṃ khalv idaṃ rājan devānām iti naḥ śrutam. tat tu te kathayiṣyāmi namaskṛtvā svayaṃbhuve.

त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं कृत्वा निःक्षत्रियां पुरा। जामदग्न्यस् तपस् तेपे महेन्द्रे पर्वतोत्तमे।

triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivīṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ purā. jāmadagnyas tapas tepe mahendre parvatottame.

तदा निःक्षत्रिये लोके भार्गवेण कृते सति। ब्राह्मणान् क्षत्रिया राजन् गर्भार्थिन्यो ऽभिचक्रमुः।

tadā niḥkṣatriye loke bhārgaveṇa kṛte sati. brāhmaṇān kṣatriyā rājan garbhārthinyo 'bhicakramuḥ.

ताभिः सह समापेतुर् ब्राह्मणाः संशितव्रताः। ऋताव् ऋतौ नरव्याघ्र न कामान् नानृतौ तथा।

tābhiḥ saha samāpetur brāhmaṇāḥ saṃśitavratāḥ. ṛtāv ṛtau naravyāghra na kāmān nānṛtau tathā.

तेभ्यस् तु लेभिरे गर्भान् क्षत्रियास् ताः सहस्रशः। ततः सुषुविरे राजन् क्षत्रियान् वीर्यसंमतान्। कुमारांश् च कुमारीश् च पुनः क्षत्राभिवृद्धये।

tebhyas tu lebhire garbhān kṣatriyās tāḥ sahasraśaḥ. tataḥ suṣuvire rājan kṣatriyān vīryasaṃmatān. kumārāṃś ca kumārīś ca punaḥ kṣatrābhivṛddhaye.

एवं तद् ब्राह्मणैः क्षत्रं क्षत्रियासु तपस्विभिः। प्रनष्टम् उद्धृतं राजन् यथा प्रोक्तं स्वयंभुवा। सर्वेषाम् एव वर्णानां प्रनष्टानां महीपते। ब्राह्मणा एव कुर्वन्ति नित्यम् एव युगे युगे। जातम् ऋध्यत धर्मेण सुदीर्घेणायुषान्वितम्। क्षत्रं तदा महीपाल स्वधर्मं परिपाठनात्। चत्वारो ऽपि तदा वर्णा बभूवुर् ब्राह्मणोत्तराः।

evaṃ tad brāhmaṇaiḥ kṣatraṃ kṣatriyāsu tapasvibhiḥ. pranaṣṭam uddhṛtaṃ rājan yathā proktaṃ svayaṃbhuvā. sarveṣām eva varṇānāṃ pranaṣṭānāṃ mahīpate. brāhmaṇā eva kurvanti nityam eva yuge yuge. jātam ṛdhyata dharmeṇa sudīrgheṇāyuṣānvitam. kṣatraṃ tadā mahīpāla svadharmaṃ paripāṭhanāt. catvāro 'pi tadā varṇā babhūvur brāhmaṇottarāḥ.

अभ्यगच्छन्न् ऋतौ नारीं न कामान् नानृतौ तथा। तथैवान्यानि भूतानि तिर्यग्योनिगतान्य् अपि। ऋतौ दारांश् च गच्छन्ति तदा स्म भरतर्षभ।

abhyagacchann ṛtau nārīṃ na kāmān nānṛtau tathā. tathaivānyāni bhūtāni tiryagyonigatāny api. ṛtau dārāṃś ca gacchanti tadā sma bharatarṣabha.

ततो ऽवर्धन्त धर्मेण सहस्रशतजीविनः। ताः प्रजाः पृथिवीपाल धर्मव्रतपरायणाः। आधिभिर् व्याधिभिश् चैव विमुक्ताः सर्वशो नराः।

tato 'vardhanta dharmeṇa sahasraśatajīvinaḥ. tāḥ prajāḥ pṛthivīpāla dharmavrataparāyaṇāḥ. ādhibhir vyādhibhiś caiva vimuktāḥ sarvaśo narāḥ.

अथेमां सागरापाङ्गां गां गजेन्द्रगताखिलाम्। अध्यतिष्ठत् पुनः क्षत्रं सशैलवनकाननाम्।

athemāṃ sāgarāpāṅgāṃ gāṃ gajendragatākhilām. adhyatiṣṭhat punaḥ kṣatraṃ saśailavanakānanām.

प्रशासति पुनः क्षत्रे धर्मेणेमां वसुंधराम्। ब्राह्मणाद्यास् तदा वर्णा लेभिरे मुदम् उत्तमाम्।

praśāsati punaḥ kṣatre dharmeṇemāṃ vasuṃdharām. brāhmaṇādyās tadā varṇā lebhire mudam uttamām.

कामक्रोधोद्भवान् दोषान् निरस्य च नराधिपाः। दण्डं दण्ड्येषु धर्मेण प्रणयन्तो ऽन्वपालयन्।

kāmakrodhodbhavān doṣān nirasya ca narādhipāḥ. daṇḍaṃ daṇḍyeṣu dharmeṇa praṇayanto 'nvapālayan.

तथा धर्मपरे क्षत्रे सहस्राक्षः शतक्रतुः। स्वादु देशे च काले च ववर्षाप्याययन् प्रजाः।

tathā dharmapare kṣatre sahasrākṣaḥ śatakratuḥ. svādu deśe ca kāle ca vavarṣāpyāyayan prajāḥ.

न बाल एव म्रियते तदा कश् चिन् नराधिप। न च स्त्रियं प्रजानाति कश् चिद् अप्राप्तयौवनः।

na bāla eva mriyate tadā kaś cin narādhipa. na ca striyaṃ prajānāti kaś cid aprāptayauvanaḥ.

एवम् आयुष्मतीभिस् तु प्रजाभिर् भरतर्षभ। इयं सागरपर्यन्ता समापूर्यत मेदिनी।

evam āyuṣmatībhis tu prajābhir bharatarṣabha. iyaṃ sāgaraparyantā samāpūryata medinī.

ईजिरे च महायज्ञैः क्षत्रिया बहुदक्षिणैः। साङ्गोपनिषदान् वेदान् विप्राश् चाधीयते तदा।

ījire ca mahāyajñaiḥ kṣatriyā bahudakṣiṇaiḥ. sāṅgopaniṣadān vedān viprāś cādhīyate tadā.

न च विक्रीणते ब्रह्म ब्राह्मणाः स्म तदा नृप। न च शूद्रसमाभ्याशे वेदान् उच्चारयन्त्य् उत।

na ca vikrīṇate brahma brāhmaṇāḥ sma tadā nṛpa. na ca śūdrasamābhyāśe vedān uccārayanty uta.

कारयन्तः कृषिं गोभिस् तथा वैश्याः क्षिताव् इह। न गाम् अयुञ्जन्त धुरि कृशाङ्गाश् चाप्य् अजीवयन्।

kārayantaḥ kṛṣiṃ gobhis tathā vaiśyāḥ kṣitāv iha. na gām ayuñjanta dhuri kṛśāṅgāś cāpy ajīvayan.

फेनपांश् च तथा वत्सान् न दुहन्ति स्म मानवाः। न कूटमानैर् वणिजः पण्यं विक्रीणते तदा।

phenapāṃś ca tathā vatsān na duhanti sma mānavāḥ. na kūṭamānair vaṇijaḥ paṇyaṃ vikrīṇate tadā.

कर्माणि च नरव्याघ्र धर्मोपेतानि मानवाः। धर्मम् एवानुपश्यन्तश् चक्रुर् धर्मपरायणाः।

karmāṇi ca naravyāghra dharmopetāni mānavāḥ. dharmam evānupaśyantaś cakrur dharmaparāyaṇāḥ.

स्वकर्मनिरताश् चासन् सर्वे वर्णा नराधिप। धर्मम् एवानुवर्तन्ते न पश्यन्ति स्म किल्बिषम्। बभूवुः कर्मसु स्वेषु सम्यक् सर्वाः प्रजाः स्थिताः। एवं तदा नरव्याघ्र धर्मो न ह्रसते क्व चित्।

svakarmaniratāś cāsan sarve varṇā narādhipa. dharmam evānuvartante na paśyanti sma kilbiṣam. babhūvuḥ karmasu sveṣu samyak sarvāḥ prajāḥ sthitāḥ. evaṃ tadā naravyāghra dharmo na hrasate kva cit.

काले गावः प्रसूयन्ते नार्यश् च भरतर्षभ। फलन्त्य् ऋतुषु वृक्षाश् च पुष्पाणि च फलानि च।

kāle gāvaḥ prasūyante nāryaś ca bharatarṣabha. phalanty ṛtuṣu vṛkṣāś ca puṣpāṇi ca phalāni ca.

एवं कृतयुगे सम्यग् वर्तमाने तदा नृप। आपूर्यत मही कृत्स्ना प्राणिभिर् बहुभिर् भृशम्।

evaṃ kṛtayuge samyag vartamāne tadā nṛpa. āpūryata mahī kṛtsnā prāṇibhir bahubhir bhṛśam.

ततः समुदिते लोके मानुषे भरतर्षभ। असुरा जज्ञिरे क्षेत्रे राज्ञां मनुजपुंगव।

tataḥ samudite loke mānuṣe bharatarṣabha. asurā jajñire kṣetre rājñāṃ manujapuṃgava.

आदित्यैर् हि तदा दैत्या बहुशो निर्जिता युधि। ऐश्वर्याद् भ्रंशिताश् चापि संबभूवुः क्षिताव् इह।

ādityair hi tadā daityā bahuśo nirjitā yudhi. aiśvaryād bhraṃśitāś cāpi saṃbabhūvuḥ kṣitāv iha.

इह देवत्वम् इच्छन्तो मानुषेषु मनस्विनः। जज्ञिरे भुवि भूतेषु तेषु तेष्व् असुरा विभो।

iha devatvam icchanto mānuṣeṣu manasvinaḥ. jajñire bhuvi bhūteṣu teṣu teṣv asurā vibho.

गोष्व् अश्वेषु च राजेन्द्र खरोष्ट्रमहिषेषु च। क्रव्यादेषु च भूतेषु गजेषु च मृगेषु च।

goṣv aśveṣu ca rājendra kharoṣṭramahiṣeṣu ca. kravyādeṣu ca bhūteṣu gajeṣu ca mṛgeṣu ca.

जातैर् इह महीपाल जायमानैश् च तैर् मही। न शशाकात्मनात्मानम् इयं धारयितुं धरा।

jātair iha mahīpāla jāyamānaiś ca tair mahī. na śaśākātmanātmānam iyaṃ dhārayituṃ dharā.

अथ जाता महीपालाः के चिद् बलसमन्विताः। दितेः पुत्रा दनोश् चैव तस्माल् लोकाद् इह च्युताः।

atha jātā mahīpālāḥ ke cid balasamanvitāḥ. diteḥ putrā danoś caiva tasmāl lokād iha cyutāḥ.

वीर्यवन्तो ऽवलिप्तास् ते नानारूपधरा महीम्। इमां सागरपर्यन्तां परीयुर् अरिमर्दनाः।

vīryavanto 'valiptās te nānārūpadharā mahīm. imāṃ sāgaraparyantāṃ parīyur arimardanāḥ.

ब्राह्मणान् क्षत्रियान् वैश्याञ् शूद्रांश् चैवाप्य् अपीडयन्। अन्यानि चैव भूतानि पीडयाम् आसुर् ओजसा।

brāhmaṇān kṣatriyān vaiśyāñ śūdrāṃś caivāpy apīḍayan. anyāni caiva bhūtāni pīḍayām āsur ojasā.

त्रासयन्तो विनिघ्नन्तस् तांस् तान् भूतगणांश् च ते। विचेरुः सर्वतो राजन् महीं शतसहस्रशः।

trāsayanto vinighnantas tāṃs tān bhūtagaṇāṃś ca te. viceruḥ sarvato rājan mahīṃ śatasahasraśaḥ.

आश्रमस्थान् महर्षींश् च धर्षयन्तस् ततस् ततः। अब्रह्मण्या वीर्यमदा मत्ता मदबलेन च।

āśramasthān maharṣīṃś ca dharṣayantas tatas tataḥ. abrahmaṇyā vīryamadā mattā madabalena ca.

एवं वीर्यबलोत्सिक्तैर् भूर् इयं तैर् महासुरैः। पीड्यमाना महीपाल ब्रह्माणम् उपचक्रमे।

evaṃ vīryabalotsiktair bhūr iyaṃ tair mahāsuraiḥ. pīḍyamānā mahīpāla brahmāṇam upacakrame.

न हीमां पवनो राजन् न नागा न नगा महीम्। तदा धारयितुं शेकुर् आक्रान्तां दानवैर् बलात्।

na hīmāṃ pavano rājan na nāgā na nagā mahīm. tadā dhārayituṃ śekur ākrāntāṃ dānavair balāt.

ततो मही महीपाल भारार्ता भयपीडिता। जगाम शरणं देवं सर्वभूतपितामहम्।

tato mahī mahīpāla bhārārtā bhayapīḍitā. jagāma śaraṇaṃ devaṃ sarvabhūtapitāmaham.

सा संवृतं महाभागैर् देवद्विजमहर्षिभिः। ददर्श देवं ब्रह्माणं लोककर्तारम् अव्ययम्।

sā saṃvṛtaṃ mahābhāgair devadvijamaharṣibhiḥ. dadarśa devaṃ brahmāṇaṃ lokakartāram avyayam.

गन्धर्वैर् अप्सरोभिश् च बन्दिकर्मसु निष्ठितैः। वन्द्यमानं मुदोपेतैर् ववन्दे चैनम् एत्य सा।

gandharvair apsarobhiś ca bandikarmasu niṣṭhitaiḥ. vandyamānaṃ mudopetair vavande cainam etya sā.

अथ विज्ञापयाम् आस भूमिस् तं शरणार्थिनी। संनिधौ लोकपालानां सर्वेषाम् एव भारत।

atha vijñāpayām āsa bhūmis taṃ śaraṇārthinī. saṃnidhau lokapālānāṃ sarveṣām eva bhārata.

तत् प्रधानात्मनस् तस्य भूमेः कृत्यं स्वयंभुवः। पूर्वम् एवाभवद् राजन् विदितं परमेष्ठिनः।

tat pradhānātmanas tasya bhūmeḥ kṛtyaṃ svayaṃbhuvaḥ. pūrvam evābhavad rājan viditaṃ parameṣṭhinaḥ.

स्रष्टा हि जगतः कस्मान् न संबुध्येत भारत। सुरासुराणां लोकानाम् अशेषेण मनोगतम्।

sraṣṭā hi jagataḥ kasmān na saṃbudhyeta bhārata. surāsurāṇāṃ lokānām aśeṣeṇa manogatam.

तम् उवाच महाराज भूमिं भूमिपतिर् विभुः। प्रभवः सर्वभूतानाम् ईशः शंभुः प्रजापतिः।

tam uvāca mahārāja bhūmiṃ bhūmipatir vibhuḥ. prabhavaḥ sarvabhūtānām īśaḥ śaṃbhuḥ prajāpatiḥ.

यदर्थम् असि संप्राप्ता मत्सकाशं वसुंधरे। तदर्थं संनियोक्ष्यामि सर्वान् एव दिवौकसः। उत्तिष्ठ गच्छ वसुधे स्वस्थानम् इति सागमत्।

yadartham asi saṃprāptā matsakāśaṃ vasuṃdhare. tadarthaṃ saṃniyokṣyāmi sarvān eva divaukasaḥ. uttiṣṭha gaccha vasudhe svasthānam iti sāgamat.

इत्य् उक्त्वा स महीं देवो ब्रह्मा राजन् विसृज्य च। आदिदेश तदा सर्वान् विबुधान् भूतकृत् स्वयम्।

ity uktvā sa mahīṃ devo brahmā rājan visṛjya ca. ādideśa tadā sarvān vibudhān bhūtakṛt svayam.

अस्या भूमेर् निरसितुं भारं भागैः पृथक् पृथक्। अस्याम् एव प्रसूयध्वं विरोधायेति चाब्रवीत्।

asyā bhūmer nirasituṃ bhāraṃ bhāgaiḥ pṛthak pṛthak. asyām eva prasūyadhvaṃ virodhāyeti cābravīt.

तथैव च समानीय गन्धर्वाप्सरसां गणान्। उवाच भगवान् सर्वान् इदं वचनम् उत्तमम्। स्वैर् अंशैः संप्रसूयध्वं यथेष्टं मानुषेष्व् इति।

tathaiva ca samānīya gandharvāpsarasāṃ gaṇān. uvāca bhagavān sarvān idaṃ vacanam uttamam. svair aṃśaiḥ saṃprasūyadhvaṃ yatheṣṭaṃ mānuṣeṣv iti.

अथ शक्रादयः सर्वे श्रुत्वा सुरगुरोर् वचः। तथ्यम् अर्थ्यं च पथ्यं च तस्य ते जगृहुस् तदा।

atha śakrādayaḥ sarve śrutvā suraguror vacaḥ. tathyam arthyaṃ ca pathyaṃ ca tasya te jagṛhus tadā.

अथ ते सर्वशो ऽंशैः स्वैर् गन्तुं भूमिं कृतक्षणाः। नारायणम् अमित्रघ्नं वैकुण्ठम् उपचक्रमुः।

atha te sarvaśo 'ṃśaiḥ svair gantuṃ bhūmiṃ kṛtakṣaṇāḥ. nārāyaṇam amitraghnaṃ vaikuṇṭham upacakramuḥ.

यः स चक्रगदापाणिः पीतवासासितप्रभः। पद्मनाभः सुरारिघ्नः पृथुचार्वञ्चितेक्षणः। प्रजापतिपतिर् देवः सुरनाथो महाबलः। श्रीवत्साङ्को हृषीकेशः सर्वदैवतपूजितः। सो ऽपि जन्म मनुष्येषु लेभे सुरवरो हरिः।

yaḥ sa cakragadāpāṇiḥ pītavāsāsitaprabhaḥ. padmanābhaḥ surārighnaḥ pṛthucārvañcitekṣaṇaḥ. prajāpatipatir devaḥ suranātho mahābalaḥ. śrīvatsāṅko hṛṣīkeśaḥ sarvadaivatapūjitaḥ. so 'pi janma manuṣyeṣu lebhe suravaro hariḥ.

तं भुवः शोधनायेन्द्र उवाच पुरुषोत्तमम्। अंशेनावतरस्वेति तथेत्य् आह च तं हरिः।

taṃ bhuvaḥ śodhanāyendra uvāca puruṣottamam. aṃśenāvatarasveti tathety āha ca taṃ hariḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...