महाभारत 1.57 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 57→

[mh-1-57] • 106 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। राजोपरिचरो नाम धर्मनित्यो महीपतिः। बभूव मृगयां गन्तुं स कदा चिद् धृतव्रतः।

vaiśaṃpāyana uvāca. rājoparicaro nāma dharmanityo mahīpatiḥ. babhūva mṛgayāṃ gantuṃ sa kadā cid dhṛtavrataḥ.

स चेदिविषयं रम्यं वसुः पौरवनन्दनः। इन्द्रोपदेशाज् जग्राह ग्रहणीयं महीपतिः।

sa cediviṣayaṃ ramyaṃ vasuḥ pauravanandanaḥ. indropadeśāj jagrāha grahaṇīyaṃ mahīpatiḥ.

तम् आश्रमे न्यस्तशस्त्रं निवसन्तं तपोरतिम्। देवः साक्षात् स्वयं वज्री समुपायान् महीपतिम्।

tam āśrame nyastaśastraṃ nivasantaṃ taporatim. devaḥ sākṣāt svayaṃ vajrī samupāyān mahīpatim.

इन्द्रत्वम् अर्हो राजायं तपसेत्य् अनुचिन्त्य वै। त्वं नो गतिर् महाराजन्न् इति वज्र्य् अवदन् मुहुः। तं सान्त्वेन नृपं साक्षात् तपसः संन्यवर्तयत्।

indratvam arho rājāyaṃ tapasety anucintya vai. tvaṃ no gatir mahārājann iti vajry avadan muhuḥ. taṃ sāntvena nṛpaṃ sākṣāt tapasaḥ saṃnyavartayat.

इन्द्र उवाच। देवान् अहं पालयिता पालय त्वं हि मानुषान्। न संकीर्येत धर्मो ऽयं पृथिव्यां पृथिवीपते। तं पाहि धर्मो हि धृतः कृत्स्नं धारयते जगत्।

indra uvāca. devān ahaṃ pālayitā pālaya tvaṃ hi mānuṣān. na saṃkīryeta dharmo 'yaṃ pṛthivyāṃ pṛthivīpate. taṃ pāhi dharmo hi dhṛtaḥ kṛtsnaṃ dhārayate jagat.

लोक्यं धर्मं पालय त्वं नित्ययुक्तः समाहितः। धर्मयुक्तस् ततो लोकान् पुण्यान् आप्स्यसि शाश्वतान्।

lokyaṃ dharmaṃ pālaya tvaṃ nityayuktaḥ samāhitaḥ. dharmayuktas tato lokān puṇyān āpsyasi śāśvatān.

दिविष्ठस्य भुविष्ठस् त्वं सखा भूत्वा मम प्रियः। ऊधः पृथिव्या यो देशस् तम् आवस नराधिप।

diviṣṭhasya bhuviṣṭhas tvaṃ sakhā bhūtvā mama priyaḥ. ūdhaḥ pṛthivyā yo deśas tam āvasa narādhipa.

पशव्यश् चैव पुण्यश् च सुस्थिरो धनधान्यवान्। स्वारक्ष्यश् चैव सौम्यश् च भोग्यैर् भूमिगुणैर् युतः।

paśavyaś caiva puṇyaś ca susthiro dhanadhānyavān. svārakṣyaś caiva saumyaś ca bhogyair bhūmiguṇair yutaḥ.

अत्य् अन्यान् एष देशो हि धनरत्नादिभिर् युतः। वसुपूर्णा च वसुधा वस चेदिषु चेदिप।

aty anyān eṣa deśo hi dhanaratnādibhir yutaḥ. vasupūrṇā ca vasudhā vasa cediṣu cedipa.

धर्मशीला जनपदाः सुसंतोषाश् च साधवः। न च मिथ्याप्रलापो ऽत्र स्वैरेष्व् अपि कुतो ऽन्यथा।

dharmaśīlā janapadāḥ susaṃtoṣāś ca sādhavaḥ. na ca mithyāpralāpo 'tra svaireṣv api kuto 'nyathā.

न च पित्रा विभज्यन्ते नरा गुरुहिते रताः। युञ्जते धुरि नो गाश् च कृशाः संधुक्षयन्ति च।

na ca pitrā vibhajyante narā guruhite ratāḥ. yuñjate dhuri no gāś ca kṛśāḥ saṃdhukṣayanti ca.

सर्वे वर्णाः स्वधर्मस्थाः सदा चेदिषु मानद। न ते ऽस्त्य् अविदितं किं चित् त्रिषु लोकेषु यद् भवेत्।

sarve varṇāḥ svadharmasthāḥ sadā cediṣu mānada. na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu yad bhavet.

देवोपभोग्यं दिव्यं च आकाशे स्फाटिकं महत्। आकाशगं त्वां मद्दत्तं विमानम् उपपत्स्यते।

devopabhogyaṃ divyaṃ ca ākāśe sphāṭikaṃ mahat. ākāśagaṃ tvāṃ maddattaṃ vimānam upapatsyate.

त्वम् एकः सर्वमर्त्येषु विमानवरम् आस्थितः। चरिष्यस्य् उपरिस्थो वै देवो विग्रहवान् इव।

tvam ekaḥ sarvamartyeṣu vimānavaram āsthitaḥ. cariṣyasy uparistho vai devo vigrahavān iva.

ददामि ते वैजयन्तीं मालाम् अम्लानपङ्कजाम्। धारयिष्यति संग्रामे या त्वां शस्त्रैर् अविक्षतम्।

dadāmi te vaijayantīṃ mālām amlānapaṅkajām. dhārayiṣyati saṃgrāme yā tvāṃ śastrair avikṣatam.

लक्षणं चैतद् एवेह भविता ते नराधिप। इन्द्रमालेति विख्यातं धन्यम् अप्रतिमं महत्। एवं संसान्त्व्य नृपतिं तपसः संन्यवर्तयत्।

lakṣaṇaṃ caitad eveha bhavitā te narādhipa. indramāleti vikhyātaṃ dhanyam apratimaṃ mahat. evaṃ saṃsāntvya nṛpatiṃ tapasaḥ saṃnyavartayat.

वैशंपायन उवाच। यष्टिं च वैणवीं तस्मै ददौ वृत्रनिषूदनः। इष्टप्रदानम् उद्दिश्य शिष्टानां परिपालिनीम्। प्रययौ देवतैः सार्धं कृत्वा कार्यं दिवौकसाम्। ततस् तु राजा चेदीनाम् इन्द्राभरणभूषितः। इन्द्रदत्तं विमानं तदास्थाय प्रययौ पुरीम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. yaṣṭiṃ ca vaiṇavīṃ tasmai dadau vṛtraniṣūdanaḥ. iṣṭapradānam uddiśya śiṣṭānāṃ paripālinīm. prayayau devataiḥ sārdhaṃ kṛtvā kāryaṃ divaukasām. tatas tu rājā cedīnām indrābharaṇabhūṣitaḥ. indradattaṃ vimānaṃ tadāsthāya prayayau purīm.

तस्याः शक्रस्य पूजार्थं भूमौ भूमिपतिस् तदा। प्रवेशं कारयाम् आस गते संवत्सरे तदा। सर्वोत्सववरं तदा। मार्गशीर्षे महाराज। मार्गशीर्षे महाराज पौर्णमास्यां महामहम्।

tasyāḥ śakrasya pūjārthaṃ bhūmau bhūmipatis tadā. praveśaṃ kārayām āsa gate saṃvatsare tadā. sarvotsavavaraṃ tadā. mārgaśīrṣe mahārāja. mārgaśīrṣe mahārāja paurṇamāsyāṃ mahāmaham.

ततः प्रभृति चाद्यापि यष्ट्याः क्षितिपसत्तमैः। प्रवेशः क्रियते राजन् यथा तेन प्रवर्तितः।

tataḥ prabhṛti cādyāpi yaṣṭyāḥ kṣitipasattamaiḥ. praveśaḥ kriyate rājan yathā tena pravartitaḥ.

अपरेद्युस् तथा चास्याः क्रियते उच्छ्रयो नृपैः। अलंकृतायाः पिटकैर् गन्धैर् माल्यैश् च भूषणैः। माल्यदामपरिक्षिप्ता विधिवत् क्रियते ऽपि च। द्वात्रिंशत्किष्कुसंमिताम्। उद्धृत्य पीठके चापि द्वादशारत्निकोच्छ्रिते। महाराजतवासोभिः परिक्षिप्य ध्वजोत्तमम्। वासोभिर् अन्नपानैश् च पूजितैर् ब्राह्मणर्षभैः। पुण्याहवाचनं कृत्वा ध्वज उच्छ्रीयते तदा। शङ्खभेरीमृदङ्गैश् च। चतुर्विंशत्य् अङ्गुलात्मा हस्तः किष्कुर् इति स्मृतः। द्वात्रिंशत्किष्कुर् आयता। पीठे च द्वादशारत्नीर् उच्छ्रिते रत्नभूषिते। वासोभिः पञ्चवर्णैस् तु समाल्यैर् भूषितं ध्वजम्।

aparedyus tathā cāsyāḥ kriyate ucchrayo nṛpaiḥ. alaṃkṛtāyāḥ piṭakair gandhair mālyaiś ca bhūṣaṇaiḥ. mālyadāmaparikṣiptā vidhivat kriyate 'pi ca. dvātriṃśatkiṣkusaṃmitām. uddhṛtya pīṭhake cāpi dvādaśāratnikocchrite. mahārājatavāsobhiḥ parikṣipya dhvajottamam. vāsobhir annapānaiś ca pūjitair brāhmaṇarṣabhaiḥ. puṇyāhavācanaṃ kṛtvā dhvaja ucchrīyate tadā. śaṅkhabherīmṛdaṅgaiś ca. caturviṃśaty aṅgulātmā hastaḥ kiṣkur iti smṛtaḥ. dvātriṃśatkiṣkur āyatā. pīṭhe ca dvādaśāratnīr ucchrite ratnabhūṣite. vāsobhiḥ pañcavarṇais tu samālyair bhūṣitaṃ dhvajam.

भगवान् पूज्यते चात्र हास्यरूपेण शंकरः। माणिभद्रादयो यक्षाः पूज्यन्ते दैवतैः सह। नानाविधानि दानानि दत्वार्थिभ्यः सुहृज्जनैः। अलंकृत्वा माल्यदामैर् वस्त्रैर् नानाविधैस् तथा। व्रतिभिः सजलैः सर्वैः क्रीडित्वा नृपशासनात्। सभाजयित्वा राजानं कृत्वा नर्माश्रिताः कथाः। रमन्ते नागराः सर्वे तथा जानपदैः सह। सूताश् च मागधाश् चैव नटन्ते नटनर्तकैः। प्रीत्या च नरशार्दूल सर्वे चक्रुर् महोत्सवम्। सान्तःपुरः सहामात्यः सर्वाभरणभूषितः। महाराजतवासांसि वसित्वा चेदिराट् तथा। जातिहिङ्गुलिकेनाक्तः सदारो मुमुदे तदा। एवं जानपदाः सर्वे चक्रुर् इन्द्रमहं तदा। यथा चेदिपतिः प्रीतश् चकारेन्द्रमखं वसुः। रेजे चेदिपतिस् तत्र दिवि देवपतिर् यथा। स्वयम् एव गृहीतेन वसोः प्रीत्या महात्मनः।

bhagavān pūjyate cātra hāsyarūpeṇa śaṃkaraḥ. māṇibhadrādayo yakṣāḥ pūjyante daivataiḥ saha. nānāvidhāni dānāni datvārthibhyaḥ suhṛjjanaiḥ. alaṃkṛtvā mālyadāmair vastrair nānāvidhais tathā. vratibhiḥ sajalaiḥ sarvaiḥ krīḍitvā nṛpaśāsanāt. sabhājayitvā rājānaṃ kṛtvā narmāśritāḥ kathāḥ. ramante nāgarāḥ sarve tathā jānapadaiḥ saha. sūtāś ca māgadhāś caiva naṭante naṭanartakaiḥ. prītyā ca naraśārdūla sarve cakrur mahotsavam. sāntaḥpuraḥ sahāmātyaḥ sarvābharaṇabhūṣitaḥ. mahārājatavāsāṃsi vasitvā cedirāṭ tathā. jātihiṅgulikenāktaḥ sadāro mumude tadā. evaṃ jānapadāḥ sarve cakrur indramahaṃ tadā. yathā cedipatiḥ prītaś cakārendramakhaṃ vasuḥ. reje cedipatis tatra divi devapatir yathā. svayam eva gṛhītena vasoḥ prītyā mahātmanaḥ.

एतां पूजां महेन्द्रस् तु दृष्ट्वा देव कृतां शुभाम्। हरिभिर् वाजिभिर् युक्तम् अन्तरिक्षगतं रथम्। आस्थाय सह शच्या च वृतो ह्य् अप्सरसां गणैः। वसुना राजमुख्येन प्रीतिमान् अब्रवीद् विभुः।

etāṃ pūjāṃ mahendras tu dṛṣṭvā deva kṛtāṃ śubhām. haribhir vājibhir yuktam antarikṣagataṃ ratham. āsthāya saha śacyā ca vṛto hy apsarasāṃ gaṇaiḥ. vasunā rājamukhyena prītimān abravīd vibhuḥ.

ये पूजयिष्यन्ति नरा राजानश् च महं मम। कारयिष्यन्ति च मुदा यथा चेदिपतिर् नृपः।

ye pūjayiṣyanti narā rājānaś ca mahaṃ mama. kārayiṣyanti ca mudā yathā cedipatir nṛpaḥ.

तेषां श्रीर् विजयश् चैव सराष्ट्राणां भविष्यति। तथा स्फीतो जनपदो मुदितश् च भविष्यति। निरीतिकानि सस्यानि भवन्ति बहुधा नृप। राक्षसाश् च पिशाचाश् च न लुम्पन्ते कथं चन।

teṣāṃ śrīr vijayaś caiva sarāṣṭrāṇāṃ bhaviṣyati. tathā sphīto janapado muditaś ca bhaviṣyati. nirītikāni sasyāni bhavanti bahudhā nṛpa. rākṣasāś ca piśācāś ca na lumpante kathaṃ cana.

एवं महात्मना तेन महेन्द्रेण नराधिप। वसुः प्रीत्या मघवता महाराजो ऽभिसत्कृतः। एवं कृत्वा महेन्द्रस् तु जगाम स्वं निवेशनम्।

evaṃ mahātmanā tena mahendreṇa narādhipa. vasuḥ prītyā maghavatā mahārājo 'bhisatkṛtaḥ. evaṃ kṛtvā mahendras tu jagāma svaṃ niveśanam.

उत्सवं कारयिष्यन्ति सदा शक्रस्य ये नराः। भूमिदानादिभिर् दानैर् यथा पूता भवन्ति वै। वरदानमहायज्ञैस् तथा शक्रोत्सवेन ते।

utsavaṃ kārayiṣyanti sadā śakrasya ye narāḥ. bhūmidānādibhir dānair yathā pūtā bhavanti vai. varadānamahāyajñais tathā śakrotsavena te.

संपूजितो मघवता वसुश् चेदिपतिस् तदा। पालयाम् आस धर्मेण चेदिस्थः पृथिवीम् इमाम्। इन्द्रप्रीत्या भूमिपतिश् चकारेन्द्रमहं वसुः।

saṃpūjito maghavatā vasuś cedipatis tadā. pālayām āsa dharmeṇa cedisthaḥ pṛthivīm imām. indraprītyā bhūmipatiś cakārendramahaṃ vasuḥ.

पुत्राश् चास्य महावीर्याः पञ्चासन्न् अमितौजसः। नानाराज्येषु च सुतान् स सम्राड् अभ्यषेचयत्।

putrāś cāsya mahāvīryāḥ pañcāsann amitaujasaḥ. nānārājyeṣu ca sutān sa samrāḍ abhyaṣecayat.

महारथो मगधराड् विश्रुतो यो बृहद्रथः। प्रत्यग्रहः कुशाम्बश् च यम् आहुर् मणिवाहनम्। मच्छिल्लश् च यदुश् चैव राजन्यश् चापराजितः।

mahāratho magadharāḍ viśruto yo bṛhadrathaḥ. pratyagrahaḥ kuśāmbaś ca yam āhur maṇivāhanam. macchillaś ca yaduś caiva rājanyaś cāparājitaḥ.

एते तस्य सुता राजन् राजर्षेर् भूरितेजसः। न्यवेशयन् नामभिः स्वैस् ते देशांश् च पुराणि च। वासवाः पञ्च राजानः पृथग्वंशाश् च शाश्वताः।

ete tasya sutā rājan rājarṣer bhūritejasaḥ. nyaveśayan nāmabhiḥ svais te deśāṃś ca purāṇi ca. vāsavāḥ pañca rājānaḥ pṛthagvaṃśāś ca śāśvatāḥ.

वसन्तम् इन्द्रप्रासादे आकाशे स्फाटिके च तम्। उपतस्थुर् महात्मानं गन्धर्वाप्सरसो नृपम्। राजोपरिचरेत्य् एवं नाम तस्याथ विश्रुतम्।

vasantam indraprāsāde ākāśe sphāṭike ca tam. upatasthur mahātmānaṃ gandharvāpsaraso nṛpam. rājoparicarety evaṃ nāma tasyātha viśrutam.

पुरोपवाहिनीं तस्य नदीं शुक्तिमतीं गिरिः। अरौत्सीच् चेतनायुक्तः कामात् कोलाहलः किल।

puropavāhinīṃ tasya nadīṃ śuktimatīṃ giriḥ. arautsīc cetanāyuktaḥ kāmāt kolāhalaḥ kila.

गिरिं कोलाहलं तं तु पदा वसुर् अताडयत्। निश्चक्राम नदी तेन प्रहारविवरेण सा।

giriṃ kolāhalaṃ taṃ tu padā vasur atāḍayat. niścakrāma nadī tena prahāravivareṇa sā.

तस्यां नद्याम् अजनयन् मिथुनं पर्वतः स्वयम्। तस्माद् विमोक्षणात् प्रीता नदी राज्ञे न्यवेदयत्। महिषी भविता कन्या पौष्यः सेनापतिर् भवेत्। शुक्तिमत्या वचः श्रुत्वा दृष्ट्वा तौ राजसत्तमः।

tasyāṃ nadyām ajanayan mithunaṃ parvataḥ svayam. tasmād vimokṣaṇāt prītā nadī rājñe nyavedayat. mahiṣī bhavitā kanyā pauṣyaḥ senāpatir bhavet. śuktimatyā vacaḥ śrutvā dṛṣṭvā tau rājasattamaḥ.

यः पुमान् अभवत् तत्र तं स राजर्षिसत्तमः। वसुर् वसुप्रदश् चक्रे सेनापतिम् अरिंदमम्। चकार पत्नीं कन्यां तु दयितां गिरिकां नृपः।

yaḥ pumān abhavat tatra taṃ sa rājarṣisattamaḥ. vasur vasupradaś cakre senāpatim ariṃdamam. cakāra patnīṃ kanyāṃ tu dayitāṃ girikāṃ nṛpaḥ.

वसोः पत्नी तु गिरिका कामात् काले न्यवेदयत्। ऋतुकालम् अनुप्राप्तं स्नाता पुंसवने शुचिः।

vasoḥ patnī tu girikā kāmāt kāle nyavedayat. ṛtukālam anuprāptaṃ snātā puṃsavane śuciḥ.

तदहः पितरश् चैनम् ऊचुर् जहि मृगान् इति। तं राजसत्तमं प्रीतास् तदा मतिमतां वरम्।

tadahaḥ pitaraś cainam ūcur jahi mṛgān iti. taṃ rājasattamaṃ prītās tadā matimatāṃ varam.

स पितॄणां नियोगं तम् अव्यतिक्रम्य पार्थिवः। चचार मृगयां कामी गिरिकाम् एव संस्मरन्। अतीव रूपसंपन्नां साक्षाच् छ्रियम् इवापराम्। अशोकैश् चम्पकैश् चूतैस् तिलकैर् अतिमुक्तकैः। पुंनागैः कर्णिकारैश् च बकुऌऐर् दिव्यपादपैः। पनसैर् नारिकेलैश् च चन्दनैश् चार्जुनैस् तथा। एतैर् अन्यैर् महावृक्षैः पुण्यैः स्वादुफलैर् युतम्। कोकिलाकुलसंनादं मत्तभ्रमरनादितम्। वसन्तकाले तत् पश्यन् वनं चैत्ररथोपमम्। मन्मथाभिपरीतात्मा नापश्यद् गिरिकां तदा। अपश्यत् कामसंतप्तश् चरमाणो यदृच्छया। पुष्पसंच्छन्नशाखाग्रं पल्लवैर् उपशोभितम्। अशोकस्तबकैश् छन्नं रमणीयं तदा नृपः। तरोर् अधस्ताच् छाखायां सुखासीनो नराधिपः। मधुगन्धैश् च संपृक्तं पुष्पगन्धं मनोरमम्। वायुना प्रेर्यमाणं तम् आघ्राय मुदम् अन्वगात्। भार्यां चिन्तयमानस्य मन्मथाग्निर् अवर्धत।

sa pitṝṇāṃ niyogaṃ tam avyatikramya pārthivaḥ. cacāra mṛgayāṃ kāmī girikām eva saṃsmaran. atīva rūpasaṃpannāṃ sākṣāc chriyam ivāparām. aśokaiś campakaiś cūtais tilakair atimuktakaiḥ. puṃnāgaiḥ karṇikāraiś ca bakuḷair divyapādapaiḥ. panasair nārikelaiś ca candanaiś cārjunais tathā. etair anyair mahāvṛkṣaiḥ puṇyaiḥ svāduphalair yutam. kokilākulasaṃnādaṃ mattabhramaranāditam. vasantakāle tat paśyan vanaṃ caitrarathopamam. manmathābhiparītātmā nāpaśyad girikāṃ tadā. apaśyat kāmasaṃtaptaś caramāṇo yadṛcchayā. puṣpasaṃcchannaśākhāgraṃ pallavair upaśobhitam. aśokastabakaiś channaṃ ramaṇīyaṃ tadā nṛpaḥ. taror adhastāc chākhāyāṃ sukhāsīno narādhipaḥ. madhugandhaiś ca saṃpṛktaṃ puṣpagandhaṃ manoramam. vāyunā preryamāṇaṃ tam āghrāya mudam anvagāt. bhāryāṃ cintayamānasya manmathāgnir avardhata.

तस्य रेतः प्रचस्कन्द चरतो रुचिरे वने। तद् रेतश् चापि तत्रैव प्रतिजग्राह भूमिपः। स्कन्नमात्रं च तद् रेतो वृक्षपत्रेण भूमिपः।

tasya retaḥ pracaskanda carato rucire vane. tad retaś cāpi tatraiva pratijagrāha bhūmipaḥ. skannamātraṃ ca tad reto vṛkṣapatreṇa bhūmipaḥ.

प्रतिजग्राह मिथ्या मे न स्कन्देद् रेत इत्य् उत। इदं वृथा परिस्कन्नं रेतो वै न भवेद् इति। अङ्गुलीयेन शुक्लस्य रक्षां प्रविदधे नृपः। अशोकस्तबकैस् ताम्रैः पल्लवैश् चाप्य् अबन्धयत्। इदं वृथैव स्कन्नं मे रेतः स सुमहान् वधः। ऋतुश् च तस्याः पत्न्या मे न मोघः स्याद् इति प्रभुः।

pratijagrāha mithyā me na skanded reta ity uta. idaṃ vṛthā pariskannaṃ reto vai na bhaved iti. aṅgulīyena śuklasya rakṣāṃ pravidadhe nṛpaḥ. aśokastabakais tāmraiḥ pallavaiś cāpy abandhayat. idaṃ vṛthaiva skannaṃ me retaḥ sa sumahān vadhaḥ. ṛtuś ca tasyāḥ patnyā me na moghaḥ syād iti prabhuḥ.

संचिन्त्यैवं तदा राजा विचार्य च पुनः पुनः। अमोघत्वं च विज्ञाय रेतसो राजसत्तमः।

saṃcintyaivaṃ tadā rājā vicārya ca punaḥ punaḥ. amoghatvaṃ ca vijñāya retaso rājasattamaḥ.

शुक्रप्रस्थापने कालं महिष्याः प्रसमीक्ष्य सः। अभिमन्त्र्याथ तच् छुक्रम् आरात् तिष्ठन्तम् आशुगम्। सूक्ष्मधर्मार्थतत्त्वज्ञो ज्ञात्वा श्येनं ततो ऽब्रवीत्।

śukraprasthāpane kālaṃ mahiṣyāḥ prasamīkṣya saḥ. abhimantryātha tac chukram ārāt tiṣṭhantam āśugam. sūkṣmadharmārthatattvajño jñātvā śyenaṃ tato 'bravīt.

मत्प्रियार्थम् इदं सौम्य शुक्रं मम गृहं नय। गिरिकायाः प्रयच्छाशु तस्या ह्य् आर्तवम् अद्य वै।

matpriyārtham idaṃ saumya śukraṃ mama gṛhaṃ naya. girikāyāḥ prayacchāśu tasyā hy ārtavam adya vai.

गृहीत्वा तत् तदा श्येनस् तूर्णम् उत्पत्य वेगवान्। जवं परमम् आस्थाय प्रदुद्राव विहंगमः।

gṛhītvā tat tadā śyenas tūrṇam utpatya vegavān. javaṃ paramam āsthāya pradudrāva vihaṃgamaḥ.

तम् अपश्यद् अथायान्तं श्येनं श्येनस् तथापरः। अभ्यद्रवच् च तं सद्यो दृष्ट्वैवामिषशङ्कया।

tam apaśyad athāyāntaṃ śyenaṃ śyenas tathāparaḥ. abhyadravac ca taṃ sadyo dṛṣṭvaivāmiṣaśaṅkayā.

तुण्डयुद्धम् अथाकाशे ताव् उभौ संप्रचक्रतुः। युध्यतोर् अपतद् रेतस् तच् चापि यमुनाम्भसि।

tuṇḍayuddham athākāśe tāv ubhau saṃpracakratuḥ. yudhyator apatad retas tac cāpi yamunāmbhasi.

तत्राद्रिकेति विख्याता ब्रह्मशापाद् वराप्सराः। मीनभावम् अनुप्राप्ता बभूव यमुनाचरी।

tatrādriketi vikhyātā brahmaśāpād varāpsarāḥ. mīnabhāvam anuprāptā babhūva yamunācarī.

श्येनपादपरिभ्रष्टं तद् वीर्यम् अथ वासवम्। जग्राह तरसोपेत्य साद्रिका मत्स्यरूपिणी।

śyenapādaparibhraṣṭaṃ tad vīryam atha vāsavam. jagrāha tarasopetya sādrikā matsyarūpiṇī.

कदा चिद् अथ मत्सीं तां बबन्धुर् मत्स्यजीविनः। मासे च दशमे प्राप्ते तदा भरतसत्तम। उज्जह्रुर् उदरात् तस्याः स्त्रीपुमांसं च मानुषम्।

kadā cid atha matsīṃ tāṃ babandhur matsyajīvinaḥ. māse ca daśame prāpte tadā bharatasattama. ujjahrur udarāt tasyāḥ strīpumāṃsaṃ ca mānuṣam.

आश्चर्यभूतं मत्वा तद् राज्ञस् ते प्रत्यवेदयन्। काये मत्स्या इमौ राजन् संभूतौ मानुषाव् इति।

āścaryabhūtaṃ matvā tad rājñas te pratyavedayan. kāye matsyā imau rājan saṃbhūtau mānuṣāv iti.

तयोः पुमांसं जग्राह राजोपरिचरस् तदा। स मत्स्यो नाम राजासीद् धार्मिकः सत्यसंगरः।

tayoḥ pumāṃsaṃ jagrāha rājoparicaras tadā. sa matsyo nāma rājāsīd dhārmikaḥ satyasaṃgaraḥ.

साप्सरा मुक्तशापा च क्षणेन समपद्यत। पुरोक्ता या भगवता तिर्यग्योनिगता शुभे। मानुषौ जनयित्वा त्वं शापमोक्षम् अवाप्स्यसि।

sāpsarā muktaśāpā ca kṣaṇena samapadyata. puroktā yā bhagavatā tiryagyonigatā śubhe. mānuṣau janayitvā tvaṃ śāpamokṣam avāpsyasi.

ततः सा जनयित्वा तौ विशस्ता मत्स्यघातिना। संत्यज्य मत्स्यरूपं सा दिव्यं रूपम् अवाप्य च। सिद्धर्षिचारणपथं जगामाथ वराप्सराः।

tataḥ sā janayitvā tau viśastā matsyaghātinā. saṃtyajya matsyarūpaṃ sā divyaṃ rūpam avāpya ca. siddharṣicāraṇapathaṃ jagāmātha varāpsarāḥ.

या कन्या दुहिता तस्या मत्स्या मत्स्यसगन्धिनी। राज्ञा दत्ताथ दाशाय इयं तव भवत्व् इति। रूपसत्त्वसमायुक्ता सर्वैः समुदिता गुणैः।

yā kanyā duhitā tasyā matsyā matsyasagandhinī. rājñā dattātha dāśāya iyaṃ tava bhavatv iti. rūpasattvasamāyuktā sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ.

सा तु सत्यवती नाम मत्स्यघात्यभिसंश्रयात्। आसीन् मत्स्यसगन्धैव कं चित् कालं शुचिस्मिता।

sā tu satyavatī nāma matsyaghātyabhisaṃśrayāt. āsīn matsyasagandhaiva kaṃ cit kālaṃ śucismitā.

शुश्रूषार्थं पितुर् नावं तां तु वाहयतीं जले। तीर्थयात्रां परिक्रामन्न् अपश्यद् वै पराशरः।

śuśrūṣārthaṃ pitur nāvaṃ tāṃ tu vāhayatīṃ jale. tīrthayātrāṃ parikrāmann apaśyad vai parāśaraḥ.

अतीव रूपसंपन्नां सिद्धानाम् अपि काङ्क्षिताम्। संगमं मम कल्याणि कुरुष्वेत्य् अभ्यभाषत। दृष्ट्वैव च स तां धीमांश् चकमे चारुदर्शनाम्। विद्वांस् तां वासवीं कन्यां कार्यवान् मुनिपुंगवः। संभवं चिन्तयित्वा तां ज्ञात्वा प्रोवाच शक्तिजः। मत्स्यगन्धा। क्व कर्णधारो नौर् येन नीयते ब्रूहि भामिनि। अनपत्यस्य दाशस्य सुता तत्प्रियकाम्यया। सहस्रजनसंपूर्णा नौर् मया वाह्यते द्विज। पराशरः। शोभनं वासवि शुभे किं चिरायसि वाह्यताम्। कलशं भविता भद्रे सहस्रार्धेन संमितम्। अहं शेषो भविष्यामि नीयताम् अचिरेण नौः। वैशंपायनः। मत्स्यगन्धा तथेत्य् उक्त्वा नावं वाहयती जले। मत्स्यगन्धा। वीक्षमाणं मुनिं दृष्ट्वा प्रोवाचेदं वचस् तदा। मत्स्यगन्धेति माम् आहुर् दाशराजसुतां जनाः। पराशरः। जन्म शोकाभितप्तायाः कथं ज्ञास्यसि कथ्यताम्। दिव्यज्ञानेन दृष्टं हि दृष्टमात्रेण ते वपुः। प्रणयग्रहणार्थाय वक्ष्ये वासवि तच् छृणु। बर्हिषद इति ख्याताः पितरः सोमपास् तु ते। तेषां त्वं मानसी कन्या अच्छोदा नाम विश्रुता। अच्छोदं नाम तद् दिव्यं सरो यस्मात् समुत्थितम्। त्वया न दृष्टपूर्वास् तु पितरस् ते कदा चन। संभूता मनसा तेषां पितॄन् स्वान् नाभिजानती। सा त्व् अन्यं पितरं वव्रे स्वान् अतिक्रम्य तान् पितॄन्। नाम्ना वसुर् इति ख्यातं मनुपुत्रं महीश्वरम्। अद्रिकाप्सरसा युक्तं विमाने दिवि विष्ठितम्। सा तेन व्यभिचारेण मनसा कामचारिणी। पितरं प्रार्थयित्वान्यं योगाद् भ्रष्टा पपात सा। अपश्यत् पतमाना सा विमानत्रयम् अन्तिकात्। त्रसरेणुप्रमाणांस् तांस् तत्रापश्यत् स्वकान् पितॄन्। सुसूक्ष्मान् अपरिव्यक्तान् अङ्गैर् अङ्गेष्व् इवाहितान्। त्रातेति तान् उवाचार्ता पतन्ती सा ह्य् अधोमुखी। तैर् उक्ता सा तु मा भैषीस् तेन सा संस्थिता दिवि। ततः प्रसादयाम् आस स्वान् पितॄन् दीनया गिरा। ताम् ऊचुः पितरः कन्यां भ्रष्टैश्वर्यां व्यतिक्रमात्। भ्रष्टैश्वर्या स्वदोषेण पतसि त्वं शुचिस्मिते। यैर् आरभन्ते कर्माणि शरीरैर् इह देवताः। तैर् एव तत्कर्मफलं प्राप्नुवन्ति स्म देवताः। मनुष्यास् त्व् अन्यदेहेन शुभाशुभम् इति स्थितिः। सद्यः फलन्ति कर्माणि देवत्वे प्रेत्य मानुषे। तस्मात् त्वं पतसे पुत्रि प्रेत्य त्वं प्राप्स्यसे फलम्। पितृहीना तु कन्या त्वं वसोर् हि त्वं समागता। मत्स्ययोनौ समुत्पन्ना सुता राज्ञो भविष्यसि। अद्रिका मत्स्यरूपाभूद् गङ्गायमुनसंगमे। पराशरस्य दायादं त्वं पुत्रं जनयिष्यसि। यो वेदम् एकं ब्रह्मर्षिश् चतुर्धा विभजिष्यति। महाभिषक्सुतस्यैव शंतनोः कीर्तिवर्धनम्। ज्येष्ठं चित्राङ्गदं वीरं चित्रवीरं च विश्रुतम्। एतान् उत्पाद्य पुत्रांस् त्वं पुनर् एवागमिष्यसि। व्यतिक्रमात् पितॄणां च प्राप्स्यसे जन्म कुत्सितम्। अस्यैव राज्ञस् त्वं कन्या ह्य् अद्रिकायां भविष्यसि। अष्टाविंशे भवित्री त्वं द्वापरे मत्स्ययोनिजा। एवम् उक्ता पुरा तैस् त्वं जाता सत्यवती शुभा। अद्रिकेत्य् अभिविख्याता ब्रह्मशापाद् वराप्सराः। मीनभावम् अनुप्राप्ता त्वां जनित्वा गता दिवम्। तस्यां जातासि सा कन्या राज्ञो वीर्येण चैव हि। तस्माद् वासवि भद्रं ते याचे वंशकरं सुतम्। वैशंपायनः। विस्मयाविष्टसर्वाङ्गी जातिस्मरणतां गता।

atīva rūpasaṃpannāṃ siddhānām api kāṅkṣitām. saṃgamaṃ mama kalyāṇi kuruṣvety abhyabhāṣata. dṛṣṭvaiva ca sa tāṃ dhīmāṃś cakame cārudarśanām. vidvāṃs tāṃ vāsavīṃ kanyāṃ kāryavān munipuṃgavaḥ. saṃbhavaṃ cintayitvā tāṃ jñātvā provāca śaktijaḥ. matsyagandhā. kva karṇadhāro naur yena nīyate brūhi bhāmini. anapatyasya dāśasya sutā tatpriyakāmyayā. sahasrajanasaṃpūrṇā naur mayā vāhyate dvija. parāśaraḥ. śobhanaṃ vāsavi śubhe kiṃ cirāyasi vāhyatām. kalaśaṃ bhavitā bhadre sahasrārdhena saṃmitam. ahaṃ śeṣo bhaviṣyāmi nīyatām acireṇa nauḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. matsyagandhā tathety uktvā nāvaṃ vāhayatī jale. matsyagandhā. vīkṣamāṇaṃ muniṃ dṛṣṭvā provācedaṃ vacas tadā. matsyagandheti mām āhur dāśarājasutāṃ janāḥ. parāśaraḥ. janma śokābhitaptāyāḥ kathaṃ jñāsyasi kathyatām. divyajñānena dṛṣṭaṃ hi dṛṣṭamātreṇa te vapuḥ. praṇayagrahaṇārthāya vakṣye vāsavi tac chṛṇu. barhiṣada iti khyātāḥ pitaraḥ somapās tu te. teṣāṃ tvaṃ mānasī kanyā acchodā nāma viśrutā. acchodaṃ nāma tad divyaṃ saro yasmāt samutthitam. tvayā na dṛṣṭapūrvās tu pitaras te kadā cana. saṃbhūtā manasā teṣāṃ pitṝn svān nābhijānatī. sā tv anyaṃ pitaraṃ vavre svān atikramya tān pitṝn. nāmnā vasur iti khyātaṃ manuputraṃ mahīśvaram. adrikāpsarasā yuktaṃ vimāne divi viṣṭhitam. sā tena vyabhicāreṇa manasā kāmacāriṇī. pitaraṃ prārthayitvānyaṃ yogād bhraṣṭā papāta sā. apaśyat patamānā sā vimānatrayam antikāt. trasareṇupramāṇāṃs tāṃs tatrāpaśyat svakān pitṝn. susūkṣmān aparivyaktān aṅgair aṅgeṣv ivāhitān. trāteti tān uvācārtā patantī sā hy adhomukhī. tair uktā sā tu mā bhaiṣīs tena sā saṃsthitā divi. tataḥ prasādayām āsa svān pitṝn dīnayā girā. tām ūcuḥ pitaraḥ kanyāṃ bhraṣṭaiśvaryāṃ vyatikramāt. bhraṣṭaiśvaryā svadoṣeṇa patasi tvaṃ śucismite. yair ārabhante karmāṇi śarīrair iha devatāḥ. tair eva tatkarmaphalaṃ prāpnuvanti sma devatāḥ. manuṣyās tv anyadehena śubhāśubham iti sthitiḥ. sadyaḥ phalanti karmāṇi devatve pretya mānuṣe. tasmāt tvaṃ patase putri pretya tvaṃ prāpsyase phalam. pitṛhīnā tu kanyā tvaṃ vasor hi tvaṃ samāgatā. matsyayonau samutpannā sutā rājño bhaviṣyasi. adrikā matsyarūpābhūd gaṅgāyamunasaṃgame. parāśarasya dāyādaṃ tvaṃ putraṃ janayiṣyasi. yo vedam ekaṃ brahmarṣiś caturdhā vibhajiṣyati. mahābhiṣaksutasyaiva śaṃtanoḥ kīrtivardhanam. jyeṣṭhaṃ citrāṅgadaṃ vīraṃ citravīraṃ ca viśrutam. etān utpādya putrāṃs tvaṃ punar evāgamiṣyasi. vyatikramāt pitṝṇāṃ ca prāpsyase janma kutsitam. asyaiva rājñas tvaṃ kanyā hy adrikāyāṃ bhaviṣyasi. aṣṭāviṃśe bhavitrī tvaṃ dvāpare matsyayonijā. evam uktā purā tais tvaṃ jātā satyavatī śubhā. adrikety abhivikhyātā brahmaśāpād varāpsarāḥ. mīnabhāvam anuprāptā tvāṃ janitvā gatā divam. tasyāṃ jātāsi sā kanyā rājño vīryeṇa caiva hi. tasmād vāsavi bhadraṃ te yāce vaṃśakaraṃ sutam. vaiśaṃpāyanaḥ. vismayāviṣṭasarvāṅgī jātismaraṇatāṃ gatā.

साब्रवीत् पश्य भगवन् पारावारे ऋषीन् स्थितान्। आवयोर् दृश्यतोर् एभिः कथं नु स्यात् समागमः।

sābravīt paśya bhagavan pārāvāre ṛṣīn sthitān. āvayor dṛśyator ebhiḥ kathaṃ nu syāt samāgamaḥ.

एवं तयोक्तो भगवान् नीहारम् असृजत् प्रभुः। येन देशः स सर्वस् तु तमोभूत इवाभवत्।

evaṃ tayokto bhagavān nīhāram asṛjat prabhuḥ. yena deśaḥ sa sarvas tu tamobhūta ivābhavat.

दृष्ट्वा सृष्टं तु नीहारं ततस् तं परमर्षिणा। विस्मिता चाब्रवीत् कन्या व्रीडिता च मनस्विनी।

dṛṣṭvā sṛṣṭaṃ tu nīhāraṃ tatas taṃ paramarṣiṇā. vismitā cābravīt kanyā vrīḍitā ca manasvinī.

विद्धि मां भगवन् कन्यां सदा पितृवशानुगाम्। त्वत्संयोगाच् च दुष्येत कन्याभावो ममानघ।

viddhi māṃ bhagavan kanyāṃ sadā pitṛvaśānugām. tvatsaṃyogāc ca duṣyeta kanyābhāvo mamānagha.

कन्यात्वे दूषिते चापि कथं शक्ष्ये द्विजोत्तम। गन्तुं गृहं गृहे चाहं धीमन् न स्थातुम् उत्सहे। एतत् संचिन्त्य भगवन् विधत्स्व यद् अनन्तरम्।

kanyātve dūṣite cāpi kathaṃ śakṣye dvijottama. gantuṃ gṛhaṃ gṛhe cāhaṃ dhīman na sthātum utsahe. etat saṃcintya bhagavan vidhatsva yad anantaram.

एवम् उक्तवतीं तां तु प्रीतिमान् ऋषिसत्तमः। उवाच मत्प्रियं कृत्वा कन्यैव त्वं भविष्यसि।

evam uktavatīṃ tāṃ tu prītimān ṛṣisattamaḥ. uvāca matpriyaṃ kṛtvā kanyaiva tvaṃ bhaviṣyasi.

वृणीष्व च वरं भीरु यं त्वम् इच्छसि भामिनि। वृथा हि न प्रसादो मे भूतपूर्वः शुचिस्मिते।

vṛṇīṣva ca varaṃ bhīru yaṃ tvam icchasi bhāmini. vṛthā hi na prasādo me bhūtapūrvaḥ śucismite.

एवम् उक्ता वरं वव्रे गात्रसौगन्ध्यम् उत्तमम्। स चास्यै भगवान् प्रादान् मनसः काङ्क्षितं प्रभुः।

evam uktā varaṃ vavre gātrasaugandhyam uttamam. sa cāsyai bhagavān prādān manasaḥ kāṅkṣitaṃ prabhuḥ.

ततो लब्धवरा प्रीता स्त्रीभावगुणभूषिता। लज्जानतमुखी भूत्वा मुनेर् अभ्याशम् आगता। जगाम सह संसर्गम् ऋषिणाद्भुतकर्मणा।

tato labdhavarā prītā strībhāvaguṇabhūṣitā. lajjānatamukhī bhūtvā muner abhyāśam āgatā. jagāma saha saṃsargam ṛṣiṇādbhutakarmaṇā.

तेन गन्धवतीत्य् एव नामास्याः प्रथितं भुवि। तस्यास् तु योजनाद् गन्धम् आजिघ्रन्ति नरा भुवि।

tena gandhavatīty eva nāmāsyāḥ prathitaṃ bhuvi. tasyās tu yojanād gandham ājighranti narā bhuvi.

ततो योजनगन्धेति तस्या नाम परिश्रुतम्। ततो रम्ये वनोद्देशे दिव्यास्तरणसंवृतम्। वीरासनम् उपास्थाय योगी ध्यानपरो ऽभवत्। श्वेतपट्टगृहे रम्ये पर्यङ्के सोत्तरच्छदे। तूष्णींभूतां तदा कन्यां ज्वलन्तीं योगतेजसा। दृष्ट्वा तां तु समाधाय विचार्य च पुनः पुनः। स चिन्तयाम् आस मुनिः किं कृतं सुकृतं भवेत्। शिष्टानां तु समाचारः शिष्टाचार इति स्मृतः। श्रुतिस्मृतिविदो विप्रा धर्मज्ञा ज्ञानिनः स्मृताः। धर्मज्ञैर् विहितो धर्मः श्रौतः स्मार्तो द्विधा द्विजैः। दानाग्निहोत्रम् इज्या च श्रौतस्यैतद् धि लक्षणम्। स्मार्तो वर्णाश्रमाचारो यमैश् च नियमैर् युतः। धर्मे तु धारणे धातुर् महत्त्वे चापि पठ्यते। तत्रेष्टफलभाग्धर्म आचार्यैर् उपदिश्यते। अनिष्टफलभाक् चेति तैर् अधर्मो भविष्यति। तस्माद् इष्टफलार्थाय धर्मम् एव समाचरेत्। ब्राह्मो दैवस् तथैवार्षः प्राजापत्यश् च धार्मिकः। विवाहा ब्राह्मणानां तु गान्धर्वो नैव धार्मिकः। त्रिवर्णेतरजातीनां गान्धर्वासुरराक्षसाः। पैशाचो नैव कर्तव्यः पिशाचश् चाष्टमो ऽधमः। सामर्षां व्यङ्गितां कन्यां मातुः स्वकुलजां तथा। वृद्धां प्रव्राजितां वन्ध्यां पतितां च रजस्वलाम्। अपस्मारकुले जातां पिङ्गलां कुष्ठिनीं व्रणीम्। न चास्नातां स्त्रियं गच्छेद् इति धर्मानुशासनम्। पिता पितामहो भ्राता माता मातुल एव च। उपाध्यायर्त्विजैश् चैव कन्यादाने प्रभूत्तमाः। एतैर् दत्तां निषेवेत नादत्ताम् आददीत च। इत्य् एव ऋषयः प्राहुर् विवाहे धर्मवित्तमाः। अस्या नास्ति पिता भ्राता माता मातुल एव च। गान्धर्वेण विवाहेन न स्पृशामि यदृच्छया। क्रियाहीनं तु गान्धर्वं न कर्तव्यम् अनापदि। यद्य् अस्यां जायते पुत्रो वेदव्यासो भवेद् ऋषिः। क्रियाहीनः कथं विप्रो भवेद् ऋषिर् उदारधीः। एवं चिन्तयतो भावं महर्षेर् भावितात्मनः। ज्ञात्वा चैवाभ्यवर्तन्त पितरो बर्हिषस् तदा। तस्मिन् क्षणे ब्रह्मपुत्रो वसिष्ठो ऽपि समेयिवान्। पितृगणाः। पूर्वं स्वागतम् इत्य् उक्त्वा वसिष्ठः प्रत्यभाषत। अस्माकं मानसीं कन्याम् अस्मच्छापेन वासवीम्। यदि चेच्छसि पुत्रार्थं कन्यां गृह्णीष्व माचिरम्। वैशंपायनः। पितॄणां वचनं श्रुत्वा वसिष्ठः प्रत्युवाच ह। महर्षीणां वचः सत्यं पुराणे ऽपि मया श्रुतम्। पराशरो ब्रह्मचारी प्रजार्थी मम वंशधृत्। एवं संभाषमाणे तु वसिष्ठे पितृभिः सह। ऋषयो ऽभ्यागमंस् तत्र नैमिषारण्यवासिनः। विवाहं द्रष्टुम् इच्छन्तः शक्तिपुत्रस्य धीमतः। अरुन्धती महाभागा अदृश्यन्त्या सहैव सा। विश्वकर्मकृतां दिव्यां पर्णशालां प्रविश्य सा। वैवाहिकांस् तु संभारान् संकल्प्य च यथाक्रमम्। अरुन्धती सत्यवतीं वधूं संगृह्य पाणिना। भद्रासने प्रतिष्ठाप्य इन्द्राणीं समकारयत्। आपूर्यमाणपक्षे तु वैशाख्यां सोमदैवते। शुभग्रहे त्रयोदश्यां मुहूर्ते मैत्र आगते। विवाहकाल इत्य् उक्त्वा वसिष्ठो मुनिभिः सह। यमुनाद्वीपम् आसाद्य शिष्यैश् च मुनिपत्निभिः। स्थण्डिलं चतुरस्रं च गोमयेनोपलिप्य च। अक्षतैः फलपुष्पैश् च स्वस्तिकैर् आर्द्रपल्लवैः। जलपूर्णघटैश् चैव सर्वतः परिशोभितम्। तस्य मध्ये प्रतिष्ठाप्य बृस्यां मुनिवरं तदा। सिद्धार्थयवकल्कैश् च स्नातं सर्वौषधैर् अपि। कृत्वार्जुनानि वस्त्राणि परिधाप्य महामुनिम्। वाचयित्वा तु पुण्याहम् अक्षतैस् तु समर्चितः। गन्धानुलिप्तः स्रग्वी च सप्रतोदो वधूगृहे। अपदातिस् ततो गत्वा वधूज्ञातिभिर् अर्चितः। स्नाताम् अहतसंवीतां गन्धलिप्तां स्रगुज्ज्वलाम्। वधूं मङ्गलसंयुक्ताम् इषुहस्तां समीक्ष्य च। उवाच वचनं काले कालज्ञः सर्वधर्मवित्। प्रतिग्रहो दातृवशः श्रुतम् एवं मया पुरा। वैशंपायनः। यथा वक्ष्यन्ति पितरस् तत् करिष्यामहे वयम्। तद् धर्मिष्ठं यशस्यं च वचनं सत्यवादिनः। श्रुत्वा तु पितरः सर्वे निःसङ्गा निष्परिग्रहाः। वसुं परमधर्मिष्ठम् आहूयेदं वचो ऽब्रुवन्। मत्स्ययोनौ समुत्पन्ना तव पुत्री विशेषतः। वसुः। पराशराय मुनये दातुम् अर्हसि धर्मतः। सत्यं मम सुता सा हि दाशराजेन धीमता। अहं प्रभुः प्रदाने तु प्रजापालः प्रजार्थिनाम्। पितरः। निराशिषो वयं सर्वे निःसङ्गा निष्परिग्रहाः। कन्यादानेन संबन्धो दक्षिणाबन्ध उच्यते। कर्मभूमिस् तु मानुष्यं भोगभूमिस् त्रिविष्टपम्। इह पुण्यकृतो यान्ति स्वर्गलोकं न संशयः। इह लोके दुष्कृतिनो नरकं यान्ति निर्घृणाः। दक्षिणाबन्ध इत्य् उक्ते उभे सुकृतदुष्कृते। दक्षिणाबन्धसंयुक्ता योगिनः प्रपतन्ति ते। तस्मान् नो मानसीं कन्यां योगाद् भ्रष्टां विशां पते। सुतात्वं तव संप्राप्तां सतीं भिक्षां ददस्व वै। वैशंपायनः। इत्य् उक्त्वा पितरः सर्वे क्षणाद् अन्तर्हितास् तदा। याज्ञवल्क्यं समाहूय विवाहाचार्यम् इत्य् उत। वसुं चापि समाहूय वसिष्ठो मुनिभिः सह। वसुः। विवाहं कारयाम् आस श्रुतिदृष्टेन कर्मणा। पराशर महाप्राज्ञ तव दास्याम्य् अहं सुताम्। प्रतीच्छ चैनां भद्रं ते पाणिं गृह्णीष्व पाणिना। वैशंपायनः। वसोस् तु वचनं श्रुत्वा याज्ञवल्क्यमते स्थितः। कृतकौतुकमङ्गल्यः पाणिना पाणिम् अस्पृशत्। प्रभूताज्येन हविषा हुत्वा मन्त्रैर् हुताशनम्। त्रिर् अग्निं तु परिक्रम्य समभ्यर्च्य हुताशनम्। महर्षीन् याज्ञवल्क्यादीन् दक्षिणाभिः प्रतर्प्य च। लब्धानुज्ञो ऽभिवाद्याशु प्रदक्षिणम् अथाकरोत्। पराशरे कृतोद्वाहे देवाः सर्षिगणास् तदा। हृष्टा जग्मुः क्षणाद् एव वेदव्यासो भवत्व् इति। पराशरो ऽपि भगवाञ् जगाम स्वं निवेशनम्।

tato yojanagandheti tasyā nāma pariśrutam. tato ramye vanoddeśe divyāstaraṇasaṃvṛtam. vīrāsanam upāsthāya yogī dhyānaparo 'bhavat. śvetapaṭṭagṛhe ramye paryaṅke sottaracchade. tūṣṇīṃbhūtāṃ tadā kanyāṃ jvalantīṃ yogatejasā. dṛṣṭvā tāṃ tu samādhāya vicārya ca punaḥ punaḥ. sa cintayām āsa muniḥ kiṃ kṛtaṃ sukṛtaṃ bhavet. śiṣṭānāṃ tu samācāraḥ śiṣṭācāra iti smṛtaḥ. śrutismṛtivido viprā dharmajñā jñāninaḥ smṛtāḥ. dharmajñair vihito dharmaḥ śrautaḥ smārto dvidhā dvijaiḥ. dānāgnihotram ijyā ca śrautasyaitad dhi lakṣaṇam. smārto varṇāśramācāro yamaiś ca niyamair yutaḥ. dharme tu dhāraṇe dhātur mahattve cāpi paṭhyate. tatreṣṭaphalabhāgdharma ācāryair upadiśyate. aniṣṭaphalabhāk ceti tair adharmo bhaviṣyati. tasmād iṣṭaphalārthāya dharmam eva samācaret. brāhmo daivas tathaivārṣaḥ prājāpatyaś ca dhārmikaḥ. vivāhā brāhmaṇānāṃ tu gāndharvo naiva dhārmikaḥ. trivarṇetarajātīnāṃ gāndharvāsurarākṣasāḥ. paiśāco naiva kartavyaḥ piśācaś cāṣṭamo 'dhamaḥ. sāmarṣāṃ vyaṅgitāṃ kanyāṃ mātuḥ svakulajāṃ tathā. vṛddhāṃ pravrājitāṃ vandhyāṃ patitāṃ ca rajasvalām. apasmārakule jātāṃ piṅgalāṃ kuṣṭhinīṃ vraṇīm. na cāsnātāṃ striyaṃ gacched iti dharmānuśāsanam. pitā pitāmaho bhrātā mātā mātula eva ca. upādhyāyartvijaiś caiva kanyādāne prabhūttamāḥ. etair dattāṃ niṣeveta nādattām ādadīta ca. ity eva ṛṣayaḥ prāhur vivāhe dharmavittamāḥ. asyā nāsti pitā bhrātā mātā mātula eva ca. gāndharveṇa vivāhena na spṛśāmi yadṛcchayā. kriyāhīnaṃ tu gāndharvaṃ na kartavyam anāpadi. yady asyāṃ jāyate putro vedavyāso bhaved ṛṣiḥ. kriyāhīnaḥ kathaṃ vipro bhaved ṛṣir udāradhīḥ. evaṃ cintayato bhāvaṃ maharṣer bhāvitātmanaḥ. jñātvā caivābhyavartanta pitaro barhiṣas tadā. tasmin kṣaṇe brahmaputro vasiṣṭho 'pi sameyivān. pitṛgaṇāḥ. pūrvaṃ svāgatam ity uktvā vasiṣṭhaḥ pratyabhāṣata. asmākaṃ mānasīṃ kanyām asmacchāpena vāsavīm. yadi cecchasi putrārthaṃ kanyāṃ gṛhṇīṣva māciram. vaiśaṃpāyanaḥ. pitṝṇāṃ vacanaṃ śrutvā vasiṣṭhaḥ pratyuvāca ha. maharṣīṇāṃ vacaḥ satyaṃ purāṇe 'pi mayā śrutam. parāśaro brahmacārī prajārthī mama vaṃśadhṛt. evaṃ saṃbhāṣamāṇe tu vasiṣṭhe pitṛbhiḥ saha. ṛṣayo 'bhyāgamaṃs tatra naimiṣāraṇyavāsinaḥ. vivāhaṃ draṣṭum icchantaḥ śaktiputrasya dhīmataḥ. arundhatī mahābhāgā adṛśyantyā sahaiva sā. viśvakarmakṛtāṃ divyāṃ parṇaśālāṃ praviśya sā. vaivāhikāṃs tu saṃbhārān saṃkalpya ca yathākramam. arundhatī satyavatīṃ vadhūṃ saṃgṛhya pāṇinā. bhadrāsane pratiṣṭhāpya indrāṇīṃ samakārayat. āpūryamāṇapakṣe tu vaiśākhyāṃ somadaivate. śubhagrahe trayodaśyāṃ muhūrte maitra āgate. vivāhakāla ity uktvā vasiṣṭho munibhiḥ saha. yamunādvīpam āsādya śiṣyaiś ca munipatnibhiḥ. sthaṇḍilaṃ caturasraṃ ca gomayenopalipya ca. akṣataiḥ phalapuṣpaiś ca svastikair ārdrapallavaiḥ. jalapūrṇaghaṭaiś caiva sarvataḥ pariśobhitam. tasya madhye pratiṣṭhāpya bṛsyāṃ munivaraṃ tadā. siddhārthayavakalkaiś ca snātaṃ sarvauṣadhair api. kṛtvārjunāni vastrāṇi paridhāpya mahāmunim. vācayitvā tu puṇyāham akṣatais tu samarcitaḥ. gandhānuliptaḥ sragvī ca sapratodo vadhūgṛhe. apadātis tato gatvā vadhūjñātibhir arcitaḥ. snātām ahatasaṃvītāṃ gandhaliptāṃ sragujjvalām. vadhūṃ maṅgalasaṃyuktām iṣuhastāṃ samīkṣya ca. uvāca vacanaṃ kāle kālajñaḥ sarvadharmavit. pratigraho dātṛvaśaḥ śrutam evaṃ mayā purā. vaiśaṃpāyanaḥ. yathā vakṣyanti pitaras tat kariṣyāmahe vayam. tad dharmiṣṭhaṃ yaśasyaṃ ca vacanaṃ satyavādinaḥ. śrutvā tu pitaraḥ sarve niḥsaṅgā niṣparigrahāḥ. vasuṃ paramadharmiṣṭham āhūyedaṃ vaco 'bruvan. matsyayonau samutpannā tava putrī viśeṣataḥ. vasuḥ. parāśarāya munaye dātum arhasi dharmataḥ. satyaṃ mama sutā sā hi dāśarājena dhīmatā. ahaṃ prabhuḥ pradāne tu prajāpālaḥ prajārthinām. pitaraḥ. nirāśiṣo vayaṃ sarve niḥsaṅgā niṣparigrahāḥ. kanyādānena saṃbandho dakṣiṇābandha ucyate. karmabhūmis tu mānuṣyaṃ bhogabhūmis triviṣṭapam. iha puṇyakṛto yānti svargalokaṃ na saṃśayaḥ. iha loke duṣkṛtino narakaṃ yānti nirghṛṇāḥ. dakṣiṇābandha ity ukte ubhe sukṛtaduṣkṛte. dakṣiṇābandhasaṃyuktā yoginaḥ prapatanti te. tasmān no mānasīṃ kanyāṃ yogād bhraṣṭāṃ viśāṃ pate. sutātvaṃ tava saṃprāptāṃ satīṃ bhikṣāṃ dadasva vai. vaiśaṃpāyanaḥ. ity uktvā pitaraḥ sarve kṣaṇād antarhitās tadā. yājñavalkyaṃ samāhūya vivāhācāryam ity uta. vasuṃ cāpi samāhūya vasiṣṭho munibhiḥ saha. vasuḥ. vivāhaṃ kārayām āsa śrutidṛṣṭena karmaṇā. parāśara mahāprājña tava dāsyāmy ahaṃ sutām. pratīccha caināṃ bhadraṃ te pāṇiṃ gṛhṇīṣva pāṇinā. vaiśaṃpāyanaḥ. vasos tu vacanaṃ śrutvā yājñavalkyamate sthitaḥ. kṛtakautukamaṅgalyaḥ pāṇinā pāṇim aspṛśat. prabhūtājyena haviṣā hutvā mantrair hutāśanam. trir agniṃ tu parikramya samabhyarcya hutāśanam. maharṣīn yājñavalkyādīn dakṣiṇābhiḥ pratarpya ca. labdhānujño 'bhivādyāśu pradakṣiṇam athākarot. parāśare kṛtodvāhe devāḥ sarṣigaṇās tadā. hṛṣṭā jagmuḥ kṣaṇād eva vedavyāso bhavatv iti. parāśaro 'pi bhagavāñ jagāma svaṃ niveśanam.

इति सत्यवती हृष्टा लब्ध्वा वरम् अनुत्तमम्। पराशरेण संयुक्ता सद्यो गर्भं सुषाव सा। जज्ञे च यमुनाद्वीपे पाराशर्यः स वीर्यवान्। जातमात्रः स ववृधे सप्तवर्षो ऽभवत् तदा। स्नात्वाभिवाद्य पितरं तस्थौ व्यासः समाहितः। स्वस्तीति वचनं चोक्त्वा ददौ कलशम् उत्तमम्। गृहीत्वा कलशं पार्श्वे तस्थौ व्यासः समाहितः। ततो दाशभयात् पत्नी स्नात्वा कन्या बभूव सा। अभिवाद्य मुनेः पादौ पुत्रं जग्राह पाणिना। स्पृष्टमात्रे तु निर्भर्त्स्य मातरं वाक्यम् अब्रवीत्। मम पित्रा तु संस्पर्शान् मातस् त्वम् अभवः शुचिः। वैशंपायनः। अद्य दाशसुता कन्या न स्पृशेर् माम् अनिन्दिते। व्यासस्य वचनं श्रुत्वा बाष्पपूर्णमुखी तदा। मनुष्यभावात् सा योषित् पतिता मुनिपादयोः। महाप्रसादो भगवान् पुत्रं प्रोवाच धर्मवित्। मा त्वम् एवंविधं कार्षीर् नैतद् धर्म्यं मतं हि नः। न दूष्यौ मातापितरौ तथा पूर्वोपकारिणौ। धारणाद् दुःखसहनात् तयोर् माता गरीयसी। बीजक्षेत्रसमायोगे सस्यं जायेत लौकिकम्। जायते च सुतस् तद्वत् पुरुषस्त्रीसमागमे। मृगीणां पक्षिणां चैव अप्सराणां तथैव च। शूद्रयोन्यां च जायन्ते मुनयो वेदपारगाः। ऋष्यशृङ्गो मृगीपुत्रः कण्वो बर्हिसुतस् तथा। अगस्त्यश् च वसिष्ठश् च उर्वश्यां जनिताव् उभौ। सोमश्रवास् तु सर्प्यां तु अश्विनाव् अश्विसंभवौ। स्कन्दः स्कन्नेन शुक्लेन जातः शरवणे पुरा। एवम् एव च देवानाम् ऋषीणां चैव संभवः। लोकवादप्रवृत्तिर् हि न मीमांस्या बुधैः सदा। वेदव्यास इति प्रोक्तः पुराणे च स्वयंभुवा। धर्मनेता महर्षीणां मनुष्याणां त्वम् एव च। तस्मात् पुत्र न दूष्येत वासवी योगचारिणी। मत्प्रीत्यर्थं महाप्राज्ञ सस्नेहं वक्तुम् अर्हसि। प्रजाहितार्थं संभूतो विष्णोर् भागो महान् ऋषिः। वैशंपायनः। तस्मात् स्वमातरं स्नेहात् प्रब्रवीहि तपोधन। गुरोर् वचनम् आज्ञाय व्यासः प्रीतो ऽभवत् तदा। चिन्तयित्वा लोकवृत्तं मातुर् अङ्कम् अथाविशत्। पुत्रस्पर्शात् तु लोकेषु नान्यत् सुखम् अतीव हि। व्यासं कमलपत्राक्षं परिष्वज्याश्र्ववर्तयत्। स्तन्यासारैः क्लिद्यमाना पुत्रम् आघ्राय मूर्धनि। वासवी। पुत्रलाभात् परं लोके नास्तीह प्रसवार्थिनाम्। दुर्लभं चेति मन्ये ऽहं मया प्राप्तं महत् तपः। महता तपसा तात महायोगबलेन च। मया त्वं हि महाप्राज्ञ लब्धो ऽमृतम् इवामरैः। तस्मात् त्वं माम् ऋषेः पुत्र त्यक्तुं नार्हसि सांप्रतम्। वैशंपायनः। एवम् उक्तस् ततः स्नेहाद् व्यासो मातरम् अब्रवीत्। त्वया स्पृष्टः परिष्वक्तो मूर्ध्नि चाघ्रायितो मुहुः। एतावन् मात्रया प्रीता भविष्येथा नृपात्मजे।

iti satyavatī hṛṣṭā labdhvā varam anuttamam. parāśareṇa saṃyuktā sadyo garbhaṃ suṣāva sā. jajñe ca yamunādvīpe pārāśaryaḥ sa vīryavān. jātamātraḥ sa vavṛdhe saptavarṣo 'bhavat tadā. snātvābhivādya pitaraṃ tasthau vyāsaḥ samāhitaḥ. svastīti vacanaṃ coktvā dadau kalaśam uttamam. gṛhītvā kalaśaṃ pārśve tasthau vyāsaḥ samāhitaḥ. tato dāśabhayāt patnī snātvā kanyā babhūva sā. abhivādya muneḥ pādau putraṃ jagrāha pāṇinā. spṛṣṭamātre tu nirbhartsya mātaraṃ vākyam abravīt. mama pitrā tu saṃsparśān mātas tvam abhavaḥ śuciḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. adya dāśasutā kanyā na spṛśer mām anindite. vyāsasya vacanaṃ śrutvā bāṣpapūrṇamukhī tadā. manuṣyabhāvāt sā yoṣit patitā munipādayoḥ. mahāprasādo bhagavān putraṃ provāca dharmavit. mā tvam evaṃvidhaṃ kārṣīr naitad dharmyaṃ mataṃ hi naḥ. na dūṣyau mātāpitarau tathā pūrvopakāriṇau. dhāraṇād duḥkhasahanāt tayor mātā garīyasī. bījakṣetrasamāyoge sasyaṃ jāyeta laukikam. jāyate ca sutas tadvat puruṣastrīsamāgame. mṛgīṇāṃ pakṣiṇāṃ caiva apsarāṇāṃ tathaiva ca. śūdrayonyāṃ ca jāyante munayo vedapāragāḥ. ṛṣyaśṛṅgo mṛgīputraḥ kaṇvo barhisutas tathā. agastyaś ca vasiṣṭhaś ca urvaśyāṃ janitāv ubhau. somaśravās tu sarpyāṃ tu aśvināv aśvisaṃbhavau. skandaḥ skannena śuklena jātaḥ śaravaṇe purā. evam eva ca devānām ṛṣīṇāṃ caiva saṃbhavaḥ. lokavādapravṛttir hi na mīmāṃsyā budhaiḥ sadā. vedavyāsa iti proktaḥ purāṇe ca svayaṃbhuvā. dharmanetā maharṣīṇāṃ manuṣyāṇāṃ tvam eva ca. tasmāt putra na dūṣyeta vāsavī yogacāriṇī. matprītyarthaṃ mahāprājña sasnehaṃ vaktum arhasi. prajāhitārthaṃ saṃbhūto viṣṇor bhāgo mahān ṛṣiḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. tasmāt svamātaraṃ snehāt prabravīhi tapodhana. guror vacanam ājñāya vyāsaḥ prīto 'bhavat tadā. cintayitvā lokavṛttaṃ mātur aṅkam athāviśat. putrasparśāt tu lokeṣu nānyat sukham atīva hi. vyāsaṃ kamalapatrākṣaṃ pariṣvajyāśrvavartayat. stanyāsāraiḥ klidyamānā putram āghrāya mūrdhani. vāsavī. putralābhāt paraṃ loke nāstīha prasavārthinām. durlabhaṃ ceti manye 'haṃ mayā prāptaṃ mahat tapaḥ. mahatā tapasā tāta mahāyogabalena ca. mayā tvaṃ hi mahāprājña labdho 'mṛtam ivāmaraiḥ. tasmāt tvaṃ mām ṛṣeḥ putra tyaktuṃ nārhasi sāṃpratam. vaiśaṃpāyanaḥ. evam uktas tataḥ snehād vyāso mātaram abravīt. tvayā spṛṣṭaḥ pariṣvakto mūrdhni cāghrāyito muhuḥ. etāvan mātrayā prītā bhaviṣyethā nṛpātmaje.

स मातरम् उपस्थाय तपस्य् एव मनो दधे। स्मृतो ऽहं दर्शयिष्यामि कृत्येष्व् इति च सो ऽब्रवीत्। ततः कन्याम् अनुज्ञाय पुनः कन्या भवत्व् इति। पराशरो ऽपि भगवान् पुत्रेण सहितो ययौ। गत्वाश्रमपदं पुण्यम् अदृश्यन्त्याः पराशरः। जातकर्मादिसंस्कारं कारयाम् आस धर्मतः। कृतोपनयनो व्यासो याज्ञवल्क्येन भारत। वेदान् अधिजगे साङ्गान् ॐकारेण त्रिमात्रया। गुरवे दक्षिणां दत्त्वा तपः कर्तुं प्रचक्रमे।

sa mātaram upasthāya tapasy eva mano dadhe. smṛto 'haṃ darśayiṣyāmi kṛtyeṣv iti ca so 'bravīt. tataḥ kanyām anujñāya punaḥ kanyā bhavatv iti. parāśaro 'pi bhagavān putreṇa sahito yayau. gatvāśramapadaṃ puṇyam adṛśyantyāḥ parāśaraḥ. jātakarmādisaṃskāraṃ kārayām āsa dharmataḥ. kṛtopanayano vyāso yājñavalkyena bhārata. vedān adhijage sāṅgān oṃkāreṇa trimātrayā. gurave dakṣiṇāṃ dattvā tapaḥ kartuṃ pracakrame.

एवं द्वैपायनो जज्ञे सत्यवत्यां पराशरात्। द्वीपे न्यस्तः स यद् बालस् तस्माद् द्वैपायनो ऽभवत्।

evaṃ dvaipāyano jajñe satyavatyāṃ parāśarāt. dvīpe nyastaḥ sa yad bālas tasmād dvaipāyano 'bhavat.

पादापसारिणं धर्मं विद्वान् स तु युगे युगे। आयुः शक्तिं च मर्त्यानां युगानुगम् अवेक्ष्य च।

pādāpasāriṇaṃ dharmaṃ vidvān sa tu yuge yuge. āyuḥ śaktiṃ ca martyānāṃ yugānugam avekṣya ca.

ब्रह्मणो ब्राह्मणानां च तथानुग्रहकाम्यया। ततः स महर्षिर् विद्वाञ् शिष्यान् आहूय धर्मतः। विव्यास वेदान् यस्माच् च तस्माद् व्यास इति स्मृतः।

brahmaṇo brāhmaṇānāṃ ca tathānugrahakāmyayā. tataḥ sa maharṣir vidvāñ śiṣyān āhūya dharmataḥ. vivyāsa vedān yasmāc ca tasmād vyāsa iti smṛtaḥ.

वेदान् अध्यापयाम् आस महाभारतपञ्चमान्। सुमन्तुं जैमिनिं पैलं शुकं चैव स्वम् आत्मजम्।

vedān adhyāpayām āsa mahābhāratapañcamān. sumantuṃ jaiminiṃ pailaṃ śukaṃ caiva svam ātmajam.

प्रभुर् वरिष्ठो वरदो वैशंपायनम् एव च। संहितास् तैः पृथक्त्वेन भारतस्य प्रकाशिताः। ततः सत्यवती हृष्टा जगाम स्वं निवेशनम्। तस्यास् तु योजनाद् गन्धम् आजिघ्रन्ति नरा भुवि। दाशराजः। दाशराजस् तु तद् गन्धम् आजिघ्रन् प्रीतिम् आवहत्। त्वाम् आहुर् मत्स्यगन्धेति कथं बाले सुगन्धता। अपास्य मत्स्यगन्धत्वं केन दत्ता सुगन्धता। सत्यवती। शक्तेः पुत्रो महाप्राज्ञः पराशर इति श्रुतः। नावं वाहयमानाया मम दृष्ट्वा सुगर्हितम्। अपास्य मत्स्यगन्धत्वं योजनाद् गन्धतां ददौ। ऋषेः प्रसादं दृष्ट्वा तु जनाः प्रीतिम् उपागमन्। एवं लब्धो मया गन्धो न रोषं कर्तुम् अर्हसि। वैशंपायनः। दाशराजस् तु तद् वाक्यं प्रशशंस ननन्द च। एतत् पवित्रं पुण्यं च व्याससंभवम् उत्तमम्। इतिहासम् इमं श्रुत्वा प्रजावन्तो भवन्ति च।

prabhur variṣṭho varado vaiśaṃpāyanam eva ca. saṃhitās taiḥ pṛthaktvena bhāratasya prakāśitāḥ. tataḥ satyavatī hṛṣṭā jagāma svaṃ niveśanam. tasyās tu yojanād gandham ājighranti narā bhuvi. dāśarājaḥ. dāśarājas tu tad gandham ājighran prītim āvahat. tvām āhur matsyagandheti kathaṃ bāle sugandhatā. apāsya matsyagandhatvaṃ kena dattā sugandhatā. satyavatī. śakteḥ putro mahāprājñaḥ parāśara iti śrutaḥ. nāvaṃ vāhayamānāyā mama dṛṣṭvā sugarhitam. apāsya matsyagandhatvaṃ yojanād gandhatāṃ dadau. ṛṣeḥ prasādaṃ dṛṣṭvā tu janāḥ prītim upāgaman. evaṃ labdho mayā gandho na roṣaṃ kartum arhasi. vaiśaṃpāyanaḥ. dāśarājas tu tad vākyaṃ praśaśaṃsa nananda ca. etat pavitraṃ puṇyaṃ ca vyāsasaṃbhavam uttamam. itihāsam imaṃ śrutvā prajāvanto bhavanti ca.

तथा भीष्मः शांतनवो गङ्गायाम् अमितद्युतिः। वसुवीर्यात् समभवन् महावीर्यो महायशाः। वेदार्थविच् च भगवान् ऋषिर् विप्रो महायशाः।

tathā bhīṣmaḥ śāṃtanavo gaṅgāyām amitadyutiḥ. vasuvīryāt samabhavan mahāvīryo mahāyaśāḥ. vedārthavic ca bhagavān ṛṣir vipro mahāyaśāḥ.

शूले प्रोतः पुराणर्षिर् अचोरश् चोरशङ्कया। अणीमाण्डव्य इति वै विख्यातः सुमहायशाः।

śūle protaḥ purāṇarṣir acoraś coraśaṅkayā. aṇīmāṇḍavya iti vai vikhyātaḥ sumahāyaśāḥ.

स धर्मम् आहूय पुरा महर्षिर् इदम् उक्तवान्। इषीकया मया बाल्याद् एका विद्धा शकुन्तिका।

sa dharmam āhūya purā maharṣir idam uktavān. iṣīkayā mayā bālyād ekā viddhā śakuntikā.

तत् किल्बिषं स्मरे धर्म नान्यत् पापम् अहं स्मरे। तन् मे सहस्रसमितं कस्मान् नेहाजयत् तपः।

tat kilbiṣaṃ smare dharma nānyat pāpam ahaṃ smare. tan me sahasrasamitaṃ kasmān nehājayat tapaḥ.

गरीयान् ब्राह्मणवधः सर्वभूतवधाद् यतः। तस्मात् त्वं किल्बिषाद् अस्माच् छूद्रयोनौ जनिष्यसि।

garīyān brāhmaṇavadhaḥ sarvabhūtavadhād yataḥ. tasmāt tvaṃ kilbiṣād asmāc chūdrayonau janiṣyasi.

तेन शापेन धर्मो ऽपि शूद्रयोनाव् अजायत। विद्वान् विदुररूपेण धार्मी तनुर् अकिल्बिषी।

tena śāpena dharmo 'pi śūdrayonāv ajāyata. vidvān vidurarūpeṇa dhārmī tanur akilbiṣī.

संजयो मुनिकल्पस् तु जज्ञे सूतो गवल्गणात्। सूर्याच् च कुन्तिकन्यायां जज्ञे कर्णो महारथः। सहजं कवचं बिभ्रत् कुण्डलोद्द्योतिताननः।

saṃjayo munikalpas tu jajñe sūto gavalgaṇāt. sūryāc ca kuntikanyāyāṃ jajñe karṇo mahārathaḥ. sahajaṃ kavacaṃ bibhrat kuṇḍaloddyotitānanaḥ.

अनुग्रहार्थं लोकानां विष्णुर् लोकनमस्कृतः। वसुदेवात् तु देवक्यां प्रादुर्भूतो महायशाः।

anugrahārthaṃ lokānāṃ viṣṇur lokanamaskṛtaḥ. vasudevāt tu devakyāṃ prādurbhūto mahāyaśāḥ.

अनादिनिधनो देवः स कर्ता जगतः प्रभुः। आदेर् आदिः समस्तानां स कर्ता न कृतः प्रभुः। अव्यक्तम् अक्षरं ब्रह्म प्रधानं निर्गुणात्मकम्।

anādinidhano devaḥ sa kartā jagataḥ prabhuḥ. āder ādiḥ samastānāṃ sa kartā na kṛtaḥ prabhuḥ. avyaktam akṣaraṃ brahma pradhānaṃ nirguṇātmakam.

आत्मानम् अव्ययं चैव प्रकृतिं प्रभवं परम्। पुरुषं विश्वकर्माणं सत्त्वयोगं ध्रुवाक्षरम्।

ātmānam avyayaṃ caiva prakṛtiṃ prabhavaṃ param. puruṣaṃ viśvakarmāṇaṃ sattvayogaṃ dhruvākṣaram.

अनन्तम् अचलं देवं हंसं नारायणं प्रभुम्। धातारम् अजरं नित्यं तम् आहुः परम् अव्ययम्। कैवल्यं निर्गुणं विश्वम् अनादिम् अजम् अव्ययम्।

anantam acalaṃ devaṃ haṃsaṃ nārāyaṇaṃ prabhum. dhātāram ajaraṃ nityaṃ tam āhuḥ param avyayam. kaivalyaṃ nirguṇaṃ viśvam anādim ajam avyayam.

पुरुषः स विभुः कर्ता सर्वभूतपितामहः। धर्मसंवर्धनार्थाय प्रजज्ञे ऽन्धकवृष्णिषु।

puruṣaḥ sa vibhuḥ kartā sarvabhūtapitāmahaḥ. dharmasaṃvardhanārthāya prajajñe 'ndhakavṛṣṇiṣu.

अस्त्रज्ञौ तु महावीर्यौ सर्वशस्त्रविशारदौ। यद् आप्नोति यद् आदत्ते यच् चाति विषयाणि च। यच् चास्य सततो भावस् तस्माद् आत्मेति कीर्त्यते। सात्यकिः कृतवर्मा च नारायणम् अनुव्रतौ। सत्यकाद् धृदिकाच् चैव जज्ञाते ऽस्त्रविशारदौ। हृदिकः कृतवर्मा च युयुधानस् तु सात्यकिः।

astrajñau tu mahāvīryau sarvaśastraviśāradau. yad āpnoti yad ādatte yac cāti viṣayāṇi ca. yac cāsya satato bhāvas tasmād ātmeti kīrtyate. sātyakiḥ kṛtavarmā ca nārāyaṇam anuvratau. satyakād dhṛdikāc caiva jajñāte 'straviśāradau. hṛdikaḥ kṛtavarmā ca yuyudhānas tu sātyakiḥ.

भरद्वाजस्य च स्कन्नं द्रोण्यां शुक्रम् अवर्धत। महर्षेर् उग्रतपसस् तस्माद् द्रोणो व्यजायत।

bharadvājasya ca skannaṃ droṇyāṃ śukram avardhata. maharṣer ugratapasas tasmād droṇo vyajāyata.

गौतमान् मिथुनं जज्ञे शरस्तम्बाच् छरद्वतः। अश्वत्थाम्नश् च जननी कृपश् चैव महाबलः। अश्वत्थामा ततो जज्ञे द्रोणाद् अस्त्रभृतां वरः। धृष्टद्युम्नविनाशाय सृष्टो धात्रा महात्मना।

gautamān mithunaṃ jajñe śarastambāc charadvataḥ. aśvatthāmnaś ca jananī kṛpaś caiva mahābalaḥ. aśvatthāmā tato jajñe droṇād astrabhṛtāṃ varaḥ. dhṛṣṭadyumnavināśāya sṛṣṭo dhātrā mahātmanā.

तथैव धृष्टद्युम्नो ऽपि साक्षाद् अग्निसमद्युतिः। वैताने कर्मणि तते पावकात् समजायत। वीरो द्रोणविनाशाय धनुषा सह वीर्यवान्।

tathaiva dhṛṣṭadyumno 'pi sākṣād agnisamadyutiḥ. vaitāne karmaṇi tate pāvakāt samajāyata. vīro droṇavināśāya dhanuṣā saha vīryavān.

तथैव वेद्यां कृष्णापि जज्ञे तेजस्विनी शुभा। विभ्राजमाना वपुषा बिभ्रती रूपम् उत्तमम्।

tathaiva vedyāṃ kṛṣṇāpi jajñe tejasvinī śubhā. vibhrājamānā vapuṣā bibhratī rūpam uttamam.

प्रह्रादशिष्यो नग्नजित् सुबलश् चाभवत् ततः। तस्य प्रजा धर्महन्त्री जज्ञे देवप्रकोपनात्।

prahrādaśiṣyo nagnajit subalaś cābhavat tataḥ. tasya prajā dharmahantrī jajñe devaprakopanāt.

गान्धारराजपुत्रो ऽभूच् छकुनिः सौबलस् तथा। दुर्योधनस्य माता च जज्ञाते ऽर्थविदाव् उभौ।

gāndhārarājaputro 'bhūc chakuniḥ saubalas tathā. duryodhanasya mātā ca jajñāte 'rthavidāv ubhau.

कृष्णद्वैपायनाज् जज्ञे धृतराष्ट्रो जनेश्वरः। क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य पाण्डुश् चैव महाबलः। धर्मार्थकुशलो धीमान् मेधावी धूतकल्मषः। विदुरः शूद्रयोनौ तु जज्ञे द्वैपायनाद् अपि।

kṛṣṇadvaipāyanāj jajñe dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ. kṣetre vicitravīryasya pāṇḍuś caiva mahābalaḥ. dharmārthakuśalo dhīmān medhāvī dhūtakalmaṣaḥ. viduraḥ śūdrayonau tu jajñe dvaipāyanād api.

पाण्डोस् तु जज्ञिरे पञ्च पुत्रा देवसमाः पृथक्। द्वयोः स्त्रियोर् गुणज्येष्ठस् तेषाम् आसीद् युधिष्ठिरः।

pāṇḍos tu jajñire pañca putrā devasamāḥ pṛthak. dvayoḥ striyor guṇajyeṣṭhas teṣām āsīd yudhiṣṭhiraḥ.

धर्माद् युधिष्ठिरो जज्ञे मारुतात् तु वृकोदरः। इन्द्राद् धनंजयः श्रीमान् सर्वशस्त्रभृतां वरः।

dharmād yudhiṣṭhiro jajñe mārutāt tu vṛkodaraḥ. indrād dhanaṃjayaḥ śrīmān sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ.

जज्ञाते रूपसंपन्नाव् अश्विभ्यां तु यमाव् उभौ। नकुलः सहदेवश् च गुरुशुश्रूषणे रतौ।

jajñāte rūpasaṃpannāv aśvibhyāṃ tu yamāv ubhau. nakulaḥ sahadevaś ca guruśuśrūṣaṇe ratau.

तथा पुत्रशतं जज्ञे धृतराष्ट्रस्य धीमतः। दुर्योधनप्रभृतयो युयुत्सुः करणस् तथा। ततो दुःशासनश् चैव दुःसहश् चापि भारत। दुर्मर्षणो विकर्णश् च चित्रसेनो विविंशतिः। जयः सत्यव्रतश् चैव पुरुमित्रश् च भारत। वैश्यापुत्रो युयुत्सुश् च एकादश महारथाः।

tathā putraśataṃ jajñe dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ. duryodhanaprabhṛtayo yuyutsuḥ karaṇas tathā. tato duḥśāsanaś caiva duḥsahaś cāpi bhārata. durmarṣaṇo vikarṇaś ca citraseno viviṃśatiḥ. jayaḥ satyavrataś caiva purumitraś ca bhārata. vaiśyāputro yuyutsuś ca ekādaśa mahārathāḥ.

अभिमन्युः सुभद्रायाम् अर्जुनाद् अभ्यजायत। स्वस्रीयो वासुदेवस्य पौत्रः पाण्डोर् महात्मनः।

abhimanyuḥ subhadrāyām arjunād abhyajāyata. svasrīyo vāsudevasya pautraḥ pāṇḍor mahātmanaḥ.

पाण्डवेभ्यो ऽपि पञ्चभ्यः कृष्णायां पञ्च जज्ञिरे। कुमारा रूपसंपन्नाः सर्वशस्त्रविशारदाः।

pāṇḍavebhyo 'pi pañcabhyaḥ kṛṣṇāyāṃ pañca jajñire. kumārā rūpasaṃpannāḥ sarvaśastraviśāradāḥ.

प्रतिविन्ध्यो युधिष्ठिरात् सुतसोमो वृकोदरात्। अर्जुनाच् छ्रुतकीर्तिस् तु शतानीकस् तु नाकुलिः।

prativindhyo yudhiṣṭhirāt sutasomo vṛkodarāt. arjunāc chrutakīrtis tu śatānīkas tu nākuliḥ.

तथैव सहदेवाच् च श्रुतसेनः प्रतापवान्। हिडिम्बायां च भीमेन वने जज्ञे घटोत्कचः।

tathaiva sahadevāc ca śrutasenaḥ pratāpavān. hiḍimbāyāṃ ca bhīmena vane jajñe ghaṭotkacaḥ.

शिखण्डी द्रुपदाज् जज्ञे कन्या पुत्रत्वम् आगता। यां यक्षः पुरुषं चक्रे स्थूणः प्रियचिकीर्षया।

śikhaṇḍī drupadāj jajñe kanyā putratvam āgatā. yāṃ yakṣaḥ puruṣaṃ cakre sthūṇaḥ priyacikīrṣayā.

कुरूणां विग्रहे तस्मिन् समागच्छन् बहून्य् अथ। राज्ञां शतसहस्राणि योत्स्यमानानि संयुगे।

kurūṇāṃ vigrahe tasmin samāgacchan bahūny atha. rājñāṃ śatasahasrāṇi yotsyamānāni saṃyuge.

तेषाम् अपरिमेयानि नामधेयानि सर्वशः। न शक्यं परिसंख्यातुं वर्षाणाम् अयुतैर् अपि। एते तु कीर्तिता मुख्या यैर् आख्यानम् इदं ततम्।

teṣām aparimeyāni nāmadheyāni sarvaśaḥ. na śakyaṃ parisaṃkhyātuṃ varṣāṇām ayutair api. ete tu kīrtitā mukhyā yair ākhyānam idaṃ tatam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...