महाभारत 1.46 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 46→

[mh-1-46] • 41 श्लोकाः

मन्त्रिण ऊचुः। ततः स राजा राजेन्द्र स्कन्धे तस्य भुजंगमम्। मुनेः क्षुत्क्षाम आसज्य स्वपुरं पुनर् आययौ।

mantriṇa ūcuḥ. tataḥ sa rājā rājendra skandhe tasya bhujaṃgamam. muneḥ kṣutkṣāma āsajya svapuraṃ punar āyayau.

ऋषेस् तस्य तु पुत्रो ऽभूद् गवि जातो महायशाः। शृङ्गी नाम महातेजास् तिग्मवीर्यो ऽतिकोपनः।

ṛṣes tasya tu putro 'bhūd gavi jāto mahāyaśāḥ. śṛṅgī nāma mahātejās tigmavīryo 'tikopanaḥ.

ब्रह्माणं सो ऽभ्युपागम्य मुनिः पूजां चकार ह। अनुज्ञातो गतस् तत्र शृङ्गी शुश्राव तं तदा। सख्युः सकाशात् पितरं पित्रा ते धर्षितं तथा।

brahmāṇaṃ so 'bhyupāgamya muniḥ pūjāṃ cakāra ha. anujñāto gatas tatra śṛṅgī śuśrāva taṃ tadā. sakhyuḥ sakāśāt pitaraṃ pitrā te dharṣitaṃ tathā.

मृतं सर्पं समासक्तं पित्रा ते जनमेजय। वहन्तं कुरुशार्दूल स्कन्धेनानपकारिणम्।

mṛtaṃ sarpaṃ samāsaktaṃ pitrā te janamejaya. vahantaṃ kuruśārdūla skandhenānapakāriṇam.

तपस्विनम् अतीवाथ तं मुनिप्रवरं नृप। जितेन्द्रियं विशुद्धं च स्थितं कर्मण्य् अथाद्भुते।

tapasvinam atīvātha taṃ munipravaraṃ nṛpa. jitendriyaṃ viśuddhaṃ ca sthitaṃ karmaṇy athādbhute.

तपसा द्योतितात्मानं स्वेष्व् अङ्गेषु यतं तथा। शुभाचारं शुभकथं सुस्थिरं तम् अलोलुपम्।

tapasā dyotitātmānaṃ sveṣv aṅgeṣu yataṃ tathā. śubhācāraṃ śubhakathaṃ susthiraṃ tam alolupam.

अक्षुद्रम् अनसूयं च वृद्धं मौनव्रते स्थितम्। शरण्यं सर्वभूतानां पित्रा विप्रकृतं तव।

akṣudram anasūyaṃ ca vṛddhaṃ maunavrate sthitam. śaraṇyaṃ sarvabhūtānāṃ pitrā viprakṛtaṃ tava.

शशापाथ स तच् छ्रुत्वा पितरं ते रुषान्वितः। ऋषेः पुत्रो महातेजा बालो ऽपि स्थविरैर् वरः।

śaśāpātha sa tac chrutvā pitaraṃ te ruṣānvitaḥ. ṛṣeḥ putro mahātejā bālo 'pi sthavirair varaḥ.

स क्षिप्रम् उदकं स्पृष्ट्वा रोषाद् इदम् उवाच ह। पितरं ते ऽभिसंधाय तेजसा प्रज्वलन्न् इव।

sa kṣipram udakaṃ spṛṣṭvā roṣād idam uvāca ha. pitaraṃ te 'bhisaṃdhāya tejasā prajvalann iva.

अनागसि गुरौ यो मे मृतं सर्पम् अवासृजत्। तं नागस् तक्षकः क्रुद्धस् तेजसा सादयिष्यति। आशीविषस् तिग्मतेजा मद्वाक्यबलचोदितः। सप्तरात्राद् इतः पापं पश्य मे तपसो बलम्।

anāgasi gurau yo me mṛtaṃ sarpam avāsṛjat. taṃ nāgas takṣakaḥ kruddhas tejasā sādayiṣyati. āśīviṣas tigmatejā madvākyabalacoditaḥ. saptarātrād itaḥ pāpaṃ paśya me tapaso balam.

इत्य् उक्त्वा प्रययौ तत्र पिता यत्रास्य सो ऽभवत्। दृष्ट्वा च पितरं तस्मै शापं तं प्रत्यवेदयत्।

ity uktvā prayayau tatra pitā yatrāsya so 'bhavat. dṛṣṭvā ca pitaraṃ tasmai śāpaṃ taṃ pratyavedayat.

स चापि मुनिशार्दूलः प्रेषयाम् आस ते पितुः। शिष्यं गौरमुखं नाम शीलवन्तं गुणान्वितम्। आचख्यौ स च विश्रान्तो राज्ञः सर्वम् अशेषतः। शप्तो ऽसि मम पुत्रेण यत्तो भव महीपते। तक्षकस् त्वां महाराज तेजसा सादयिष्यति।

sa cāpi muniśārdūlaḥ preṣayām āsa te pituḥ. śiṣyaṃ gauramukhaṃ nāma śīlavantaṃ guṇānvitam. ācakhyau sa ca viśrānto rājñaḥ sarvam aśeṣataḥ. śapto 'si mama putreṇa yatto bhava mahīpate. takṣakas tvāṃ mahārāja tejasā sādayiṣyati.

श्रुत्वा तु तद् वचो घोरं पिता ते जनमेजय। यत्तो ऽभवत् परित्रस्तस् तक्षकात् पन्नगोत्तमात्।

śrutvā tu tad vaco ghoraṃ pitā te janamejaya. yatto 'bhavat paritrastas takṣakāt pannagottamāt.

ततस् तस्मिंस् तु दिवसे सप्तमे समुपस्थिते। राज्ञः समीपं ब्रह्मर्षिः काश्यपो गन्तुम् ऐच्छत।

tatas tasmiṃs tu divase saptame samupasthite. rājñaḥ samīpaṃ brahmarṣiḥ kāśyapo gantum aicchata.

तं ददर्शाथ नागेन्द्रः काश्यपं तक्षकस् तदा। तम् अब्रवीत् पन्नगेन्द्रः काश्यपं त्वरितं व्रजन्। क्व भवांस् त्वरितो याति किं च कार्यं चिकीर्षति।

taṃ dadarśātha nāgendraḥ kāśyapaṃ takṣakas tadā. tam abravīt pannagendraḥ kāśyapaṃ tvaritaṃ vrajan. kva bhavāṃs tvarito yāti kiṃ ca kāryaṃ cikīrṣati.

काश्यप उवाच। यत्र राजा कुरुश्रेष्ठः परिक्षिन् नाम वै द्विज। तक्षकेण भुजंगेन धक्ष्यते किल तत्र वै।

kāśyapa uvāca. yatra rājā kuruśreṣṭhaḥ parikṣin nāma vai dvija. takṣakeṇa bhujaṃgena dhakṣyate kila tatra vai.

गच्छाम्य् अहं तं त्वरितः सद्यः कर्तुम् अपज्वरम्। मयाभिपन्नं तं चापि न सर्पो धर्षयिष्यति।

gacchāmy ahaṃ taṃ tvaritaḥ sadyaḥ kartum apajvaram. mayābhipannaṃ taṃ cāpi na sarpo dharṣayiṣyati.

तक्षक उवाच। किमर्थं तं मया दष्टं संजीवयितुम् इच्छसि। अहं स तक्षको ब्रह्मन् पश्य मे वीर्यम् अद्भुतम्। न शक्तस् त्वं मया दष्टं तं संजीवयितुं नृपम्। इत्य् उक्त्वा तक्षकस् तत्र सो ऽदशद् वै वनस्पतिम्। स दष्टमात्रो नागेन भस्मीभूतो ऽभवन् नगः। काश्यपश् च ततो राजन्न् अजीवयत तं नगम्। ततस् तं लोभयाम् आस कामं ब्रूहीति तक्षकः। स एवम् उक्तस् तं प्राह काश्यपस् तक्षकं पुनः। ब्रूहि कामम् अहं ते ऽद्य दद्मि स्वं वेश्म गम्यताम्।

takṣaka uvāca. kimarthaṃ taṃ mayā daṣṭaṃ saṃjīvayitum icchasi. ahaṃ sa takṣako brahman paśya me vīryam adbhutam. na śaktas tvaṃ mayā daṣṭaṃ taṃ saṃjīvayituṃ nṛpam. ity uktvā takṣakas tatra so 'daśad vai vanaspatim. sa daṣṭamātro nāgena bhasmībhūto 'bhavan nagaḥ. kāśyapaś ca tato rājann ajīvayata taṃ nagam. tatas taṃ lobhayām āsa kāmaṃ brūhīti takṣakaḥ. sa evam uktas taṃ prāha kāśyapas takṣakaṃ punaḥ. brūhi kāmam ahaṃ te 'dya dadmi svaṃ veśma gamyatām.

मन्त्रिण ऊचुः। धनलिप्सुर् अहं तत्र यामीत्य् उक्तश् च तेन सः। तम् उवाच महात्मानं मानयञ् श्लक्ष्णया गिरा।

mantriṇa ūcuḥ. dhanalipsur ahaṃ tatra yāmīty uktaś ca tena saḥ. tam uvāca mahātmānaṃ mānayañ ślakṣṇayā girā.

यावद् धनं प्रार्थयसे तस्माद् राज्ञस् ततो ऽधिकम्। गृहाण मत्त एव त्वं संनिवर्तस्व चानघ।

yāvad dhanaṃ prārthayase tasmād rājñas tato 'dhikam. gṛhāṇa matta eva tvaṃ saṃnivartasva cānagha.

स एवम् उक्तो नागेन काश्यपो द्विपदां वरः। लब्ध्वा वित्तं निववृते तक्षकाद् यावद् ईप्सितम्।

sa evam ukto nāgena kāśyapo dvipadāṃ varaḥ. labdhvā vittaṃ nivavṛte takṣakād yāvad īpsitam.

तस्मिन् प्रतिगते विप्रे छद्मनोपेत्य तक्षकः। तं नृपं नृपतिश्रेष्ठ पितरं धार्मिकं तव।

tasmin pratigate vipre chadmanopetya takṣakaḥ. taṃ nṛpaṃ nṛpatiśreṣṭha pitaraṃ dhārmikaṃ tava.

प्रासादस्थं यत्तम् अपि दग्धवान् विषवह्निना। ततस् त्वं पुरुषव्याघ्र विजयायाभिषेचितः।

prāsādasthaṃ yattam api dagdhavān viṣavahninā. tatas tvaṃ puruṣavyāghra vijayāyābhiṣecitaḥ.

एतद् दृष्टं श्रुतं चापि यथावन् नृपसत्तम। अस्माभिर् निखिलं सर्वं कथितं ते सुदारुणम्।

etad dṛṣṭaṃ śrutaṃ cāpi yathāvan nṛpasattama. asmābhir nikhilaṃ sarvaṃ kathitaṃ te sudāruṇam.

श्रुत्वा चैतं नृपश्रेष्ठ पार्थिवस्य पराभवम्। अस्य चर्षेर् उत्तङ्कस्य विधत्स्व यद् अनन्तरम्। सौतिर् उवाच। जनमेजय उवाच। एतस्मिन्न् एव काले तु स राजा जनमेजयः। उवाच मन्त्रिणः सर्वान् इदं वाक्यम् अरिंदमः। अथ तत् कथितं केन यद् वृत्तं तद् वनस्पतौ। आश्चर्यभूतं लोकस्य भस्मराशीकृतं तदा। यद् वृक्षं जीवयाम् आस काश्यपस् तक्षकेण वै। नूनं मन्त्रैर् हतविषो न प्रणश्येत काश्यपात्। चिन्तयाम् आस पापात्मा मनसा पन्नगाधमः। दष्टं यदि मया विप्रः पार्थिवं जीवयिष्यति। तक्षकः संहतविषो लोके यास्यति हास्यताम्। विचिन्त्यैवं कृता तेन ध्रुवं तुष्टिर् द्विजस्य वै। भविष्यति ह्य् उपायेन यस्य दास्यामि यातनाम्।

śrutvā caitaṃ nṛpaśreṣṭha pārthivasya parābhavam. asya carṣer uttaṅkasya vidhatsva yad anantaram. sautir uvāca. janamejaya uvāca. etasminn eva kāle tu sa rājā janamejayaḥ. uvāca mantriṇaḥ sarvān idaṃ vākyam ariṃdamaḥ. atha tat kathitaṃ kena yad vṛttaṃ tad vanaspatau. āścaryabhūtaṃ lokasya bhasmarāśīkṛtaṃ tadā. yad vṛkṣaṃ jīvayām āsa kāśyapas takṣakeṇa vai. nūnaṃ mantrair hataviṣo na praṇaśyeta kāśyapāt. cintayām āsa pāpātmā manasā pannagādhamaḥ. daṣṭaṃ yadi mayā vipraḥ pārthivaṃ jīvayiṣyati. takṣakaḥ saṃhataviṣo loke yāsyati hāsyatām. vicintyaivaṃ kṛtā tena dhruvaṃ tuṣṭir dvijasya vai. bhaviṣyati hy upāyena yasya dāsyāmi yātanām.

जनमेजय उवाच। एतत् तु श्रोतुम् इच्छामि अटव्यां निर्जने वने। संवादं पन्नगेन्द्रस्य काश्यपस्य च यत् तदा।

janamejaya uvāca. etat tu śrotum icchāmi aṭavyāṃ nirjane vane. saṃvādaṃ pannagendrasya kāśyapasya ca yat tadā.

केन दृष्टं श्रुतं चापि भवतां श्रोत्रम् आगतम्। श्रुत्वा चाथ विधास्यामि पन्नगान्तकरीं मतिम्।

kena dṛṣṭaṃ śrutaṃ cāpi bhavatāṃ śrotram āgatam. śrutvā cātha vidhāsyāmi pannagāntakarīṃ matim.

मन्त्रिण ऊचुः। शृणु राजन् यथास्माकं येनैतत् कथितं पुरा। समागमं द्विजेन्द्रस्य पन्नगेन्द्रस्य चाध्वनि।

mantriṇa ūcuḥ. śṛṇu rājan yathāsmākaṃ yenaitat kathitaṃ purā. samāgamaṃ dvijendrasya pannagendrasya cādhvani.

तस्मिन् वृक्षे नरः कश् चिद् इन्धनार्थाय पार्थिव। विचिन्वन् पूर्वम् आरूढः शुष्कशाखं वनस्पतिम्। अबुध्यमानौ तं तत्र वृक्षस्थं पन्नगद्विजौ।

tasmin vṛkṣe naraḥ kaś cid indhanārthāya pārthiva. vicinvan pūrvam ārūḍhaḥ śuṣkaśākhaṃ vanaspatim. abudhyamānau taṃ tatra vṛkṣasthaṃ pannagadvijau.

स तु तेनैव वृक्षेण भस्मीभूतो ऽभवत् तदा। द्विजप्रभावाद् राजेन्द्र जीवितः सवनस्पतिः।

sa tu tenaiva vṛkṣeṇa bhasmībhūto 'bhavat tadā. dvijaprabhāvād rājendra jīvitaḥ savanaspatiḥ.

तेन गत्वा नृपश्रेष्ठ नगरे ऽस्मिन् निवेदितम्। यथावृत्तं तु तत् सर्वं तक्षकस्य द्विजस्य च।

tena gatvā nṛpaśreṣṭha nagare 'smin niveditam. yathāvṛttaṃ tu tat sarvaṃ takṣakasya dvijasya ca.

एतत् ते कथितं राजन् यथावृत्तं यथाश्रुतम्। श्रुत्वा तु नृपशार्दूल प्रकुरुष्व यथेप्सितम्।

etat te kathitaṃ rājan yathāvṛttaṃ yathāśrutam. śrutvā tu nṛpaśārdūla prakuruṣva yathepsitam.

सूत उवाच। मन्त्रिणां तु वचः श्रुत्वा स राजा जनमेजयः। पर्यतप्यत दुःखार्तः प्रत्यपिंषत् करे करम्।

sūta uvāca. mantriṇāṃ tu vacaḥ śrutvā sa rājā janamejayaḥ. paryatapyata duḥkhārtaḥ pratyapiṃṣat kare karam.

निःश्वासम् उष्णम् असकृद् दीर्घं राजीवलोचनः। मुमोचाश्रूणि च तदा नेत्राभ्यां प्रततं नृपः। उवाच च महीपालो दुःखशोकसमन्वितः। दुर्धरं बाष्पम् उत्सृज्य स्पृष्ट्वा चापो यथाविधि। मुहूर्तम् इव च ध्यात्वा निश्चित्य मनसा नृपः। अमर्षी मन्त्रिणः सर्वान् इदं वचनम् अब्रवीत्।

niḥśvāsam uṣṇam asakṛd dīrghaṃ rājīvalocanaḥ. mumocāśrūṇi ca tadā netrābhyāṃ pratataṃ nṛpaḥ. uvāca ca mahīpālo duḥkhaśokasamanvitaḥ. durdharaṃ bāṣpam utsṛjya spṛṣṭvā cāpo yathāvidhi. muhūrtam iva ca dhyātvā niścitya manasā nṛpaḥ. amarṣī mantriṇaḥ sarvān idaṃ vacanam abravīt.

श्रुत्वैतद् भवतां वाक्यं पितुर् मे स्वर्गतिं प्रति। निश्चितेयं मम मतिर् या वै तां मे निबोधत।

śrutvaitad bhavatāṃ vākyaṃ pitur me svargatiṃ prati. niściteyaṃ mama matir yā vai tāṃ me nibodhata.

अनन्तरम् अहं मन्ये तक्षकाय दुरात्मने। प्रतिकर्तव्यम् इत्य् एव येन मे हिंसितः पिता।

anantaram ahaṃ manye takṣakāya durātmane. pratikartavyam ity eva yena me hiṃsitaḥ pitā.

ऋषेर् हि शृङ्गेर् वचनं कृत्वा दग्ध्वा च पार्थिवम्। इयं दुरात्मता तस्य काश्यपं यो न्यवर्तयत्। यदि गच्छेद् असौ पापो ननु जीवेत् पिता मम।

ṛṣer hi śṛṅger vacanaṃ kṛtvā dagdhvā ca pārthivam. iyaṃ durātmatā tasya kāśyapaṃ yo nyavartayat. yadi gacched asau pāpo nanu jīvet pitā mama.

परिहीयेत किं तस्य यदि जीवेत् स पार्थिवः। काश्यपस्य प्रसादेन मन्त्रिणां सुनयेन च।

parihīyeta kiṃ tasya yadi jīvet sa pārthivaḥ. kāśyapasya prasādena mantriṇāṃ sunayena ca.

स तु वारितवान् मोहात् काश्यपं द्विजसत्तमम्। संजिजीवयिषुं प्राप्तं राजानम् अपराजितम्।

sa tu vāritavān mohāt kāśyapaṃ dvijasattamam. saṃjijīvayiṣuṃ prāptaṃ rājānam aparājitam.

महान् अतिक्रमो ह्य् एष तक्षकस्य दुरात्मनः। द्विजस्य यो ऽददद् द्रव्यं मा नृपं जीवयेद् इति।

mahān atikramo hy eṣa takṣakasya durātmanaḥ. dvijasya yo 'dadad dravyaṃ mā nṛpaṃ jīvayed iti.

उत्तङ्कस्य प्रियं कुर्वन्न् आत्मनश् च महत् प्रियम्। भवतां चैव सर्वेषां यास्याम्य् अपचितिं पितुः। सर्पसत्रं विधास्यामि नागानां क्षयकारकम्।

uttaṅkasya priyaṃ kurvann ātmanaś ca mahat priyam. bhavatāṃ caiva sarveṣāṃ yāsyāmy apacitiṃ pituḥ. sarpasatraṃ vidhāsyāmi nāgānāṃ kṣayakārakam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...