महाभारत 1.38 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 38→

[mh-1-38] • 39 श्लोकाः

शृङ्ग्य् उवाच। यद्य् एतत् साहसं तात यदि वा दुष्कृतं कृतम्। प्रियं वाप्य् अप्रियं वा ते वाग् उक्ता न मृषा मया।

śṛṅgy uvāca. yady etat sāhasaṃ tāta yadi vā duṣkṛtaṃ kṛtam. priyaṃ vāpy apriyaṃ vā te vāg uktā na mṛṣā mayā.

नैवान्यथेदं भविता पितर् एष ब्रवीमि ते। नाहं मृषा प्रब्रवीमि स्वैरेष्व् अपि कुतः शपन्।

naivānyathedaṃ bhavitā pitar eṣa bravīmi te. nāhaṃ mṛṣā prabravīmi svaireṣv api kutaḥ śapan.

शमीक उवाच। जानाम्य् उग्रप्रभावं त्वां पुत्र सत्यगिरं तथा। नानृतं ह्य् उक्तपूर्वं ते नैतन् मिथ्या भविष्यति।

śamīka uvāca. jānāmy ugraprabhāvaṃ tvāṃ putra satyagiraṃ tathā. nānṛtaṃ hy uktapūrvaṃ te naitan mithyā bhaviṣyati.

पित्रा पुत्रो वयःस्थो ऽपि सततं वाच्य एव तु। यथा स्याद् गुणसंयुक्तः प्राप्नुयाच् च महद् यशः।

pitrā putro vayaḥstho 'pi satataṃ vācya eva tu. yathā syād guṇasaṃyuktaḥ prāpnuyāc ca mahad yaśaḥ.

किं पुनर् बाल एव त्वं तपसा भावितः प्रभो। वर्धते च प्रभवतां कोपो ऽतीव महात्मनाम्। उत्सीदेयुर् इमे लोकाः क्षमा चास्य प्रतिक्रिया।

kiṃ punar bāla eva tvaṃ tapasā bhāvitaḥ prabho. vardhate ca prabhavatāṃ kopo 'tīva mahātmanām. utsīdeyur ime lokāḥ kṣamā cāsya pratikriyā.

सो ऽहं पश्यामि वक्तव्यं त्वयि धर्मभृतां वर। पुत्रत्वं बालतां चैव तवावेक्ष्य च साहसम्।

so 'haṃ paśyāmi vaktavyaṃ tvayi dharmabhṛtāṃ vara. putratvaṃ bālatāṃ caiva tavāvekṣya ca sāhasam.

स त्वं शमयुतो भूत्वा वन्यम् आहारम् आहरन्। चर क्रोधम् इमं त्यक्त्वा नैवं धर्मं प्रहास्यसि।

sa tvaṃ śamayuto bhūtvā vanyam āhāram āharan. cara krodham imaṃ tyaktvā naivaṃ dharmaṃ prahāsyasi.

क्रोधो हि धर्मं हरति यतीनां दुःखसंचितम्। ततो धर्मविहीनानां गतिर् इष्टा न विद्यते। ते ऽत्र धन्याः शुभधियो ये धर्मे सततं रताः। नराः सुकृतकल्याणा आत्मनः प्रियकाङ्क्षिणः।

krodho hi dharmaṃ harati yatīnāṃ duḥkhasaṃcitam. tato dharmavihīnānāṃ gatir iṣṭā na vidyate. te 'tra dhanyāḥ śubhadhiyo ye dharme satataṃ ratāḥ. narāḥ sukṛtakalyāṇā ātmanaḥ priyakāṅkṣiṇaḥ.

शम एव यतीनां हि क्षमिणां सिद्धिकारकः। क्षमावताम् अयं लोकः परश् चैव क्षमावताम्।

śama eva yatīnāṃ hi kṣamiṇāṃ siddhikārakaḥ. kṣamāvatām ayaṃ lokaḥ paraś caiva kṣamāvatām.

तस्माच् चरेथाः सततं क्षमाशीलो जितेन्द्रियः। क्षमया प्राप्स्यसे लोकान् ब्रह्मणः समनन्तरान्।

tasmāc carethāḥ satataṃ kṣamāśīlo jitendriyaḥ. kṣamayā prāpsyase lokān brahmaṇaḥ samanantarān.

मया तु शमम् आस्थाय यच् छक्यं कर्तुम् अद्य वै। तत् करिष्ये ऽद्य ताताहं प्रेषयिष्ये नृपाय वै। ततो गौरमुखं शिष्यं शीलवन्तं गुणान्वितम्। आहूय याहि राजानं वृत्तान्तम् इदम् उच्यताम्।

mayā tu śamam āsthāya yac chakyaṃ kartum adya vai. tat kariṣye 'dya tātāhaṃ preṣayiṣye nṛpāya vai. tato gauramukhaṃ śiṣyaṃ śīlavantaṃ guṇānvitam. āhūya yāhi rājānaṃ vṛttāntam idam ucyatām.

मम पुत्रेण शप्तो ऽसि बालेनाकृतबुद्धिना। ममेमां धर्षणां त्वत्तः प्रेक्ष्य राजन्न् अमर्षिणा।

mama putreṇa śapto 'si bālenākṛtabuddhinā. mamemāṃ dharṣaṇāṃ tvattaḥ prekṣya rājann amarṣiṇā.

सूत उवाच। एवमादिश्य शिष्यं स प्रेषयाम् आस सुव्रतः। परिक्षिते नृपतये दयापन्नो महातपाः।

sūta uvāca. evamādiśya śiṣyaṃ sa preṣayām āsa suvrataḥ. parikṣite nṛpataye dayāpanno mahātapāḥ.

संदिश्य कुशलप्रश्नं कार्यवृत्तान्तम् एव च। शिष्यं गौरमुखं नाम शीलवन्तं समाहितम्।

saṃdiśya kuśalapraśnaṃ kāryavṛttāntam eva ca. śiṣyaṃ gauramukhaṃ nāma śīlavantaṃ samāhitam.

सो ऽभिगम्य ततः शीघ्रं नरेन्द्रं कुरुवर्धनम्। विवेश भवनं राज्ञः पूर्वं द्वाःस्थैर् निवेदितः।

so 'bhigamya tataḥ śīghraṃ narendraṃ kuruvardhanam. viveśa bhavanaṃ rājñaḥ pūrvaṃ dvāḥsthair niveditaḥ.

पूजितश् च नरेन्द्रेण द्विजो गौरमुखस् ततः। आचख्यौ परिविश्रान्तो राज्ञे सर्वम् अशेषतः। शमीकवचनं घोरं यथोक्तं मन्त्रिसंनिधौ।

pūjitaś ca narendreṇa dvijo gauramukhas tataḥ. ācakhyau pariviśrānto rājñe sarvam aśeṣataḥ. śamīkavacanaṃ ghoraṃ yathoktaṃ mantrisaṃnidhau.

शमीको नाम राजेन्द्र विषये वर्तते तव। ऋषिः परमधर्मात्मा दान्तः शान्तो महातपाः।

śamīko nāma rājendra viṣaye vartate tava. ṛṣiḥ paramadharmātmā dāntaḥ śānto mahātapāḥ.

तस्य त्वया नरव्याघ्र सर्पः प्राणैर् वियोजितः। अवसक्तो धनुष्कोट्या स्कन्धे भरतसत्तम। क्षान्तवांस् तव तत् कर्म पुत्रस् तस्य न चक्षमे।

tasya tvayā naravyāghra sarpaḥ prāṇair viyojitaḥ. avasakto dhanuṣkoṭyā skandhe bharatasattama. kṣāntavāṃs tava tat karma putras tasya na cakṣame.

तेन शप्तो ऽसि राजेन्द्र पितुर् अज्ञातम् अद्य वै। तक्षकः सप्तरात्रेण मृत्युस् ते वै भविष्यति।

tena śapto 'si rājendra pitur ajñātam adya vai. takṣakaḥ saptarātreṇa mṛtyus te vai bhaviṣyati.

तत्र रक्षां कुरुष्वेति पुनः पुनर् अथाब्रवीत्। तद् अन्यथा न शक्यं च कर्तुं केन चिद् अप्य् उत।

tatra rakṣāṃ kuruṣveti punaḥ punar athābravīt. tad anyathā na śakyaṃ ca kartuṃ kena cid apy uta.

न हि शक्नोति संयन्तुं पुत्रं कोपसमन्वितम्। ततो ऽहं प्रेषितस् तेन तव राजन् हितार्थिना।

na hi śaknoti saṃyantuṃ putraṃ kopasamanvitam. tato 'haṃ preṣitas tena tava rājan hitārthinā.

इति श्रुत्वा वचो घोरं स राजा कुरुनन्दनः। पर्यतप्यत तत् पापं कृत्वा राजा महातपाः।

iti śrutvā vaco ghoraṃ sa rājā kurunandanaḥ. paryatapyata tat pāpaṃ kṛtvā rājā mahātapāḥ.

तं च मौनव्रतधरं श्रुत्वा मुनिवरं तदा। भूय एवाभवद् राजा शोकसंतप्तमानसः।

taṃ ca maunavratadharaṃ śrutvā munivaraṃ tadā. bhūya evābhavad rājā śokasaṃtaptamānasaḥ.

अनुक्रोशात्मतां तस्य शमीकस्यावधार्य तु। पर्यतप्यत भूयो ऽपि कृत्वा तत् किल्बिषं मुनेः।

anukrośātmatāṃ tasya śamīkasyāvadhārya tu. paryatapyata bhūyo 'pi kṛtvā tat kilbiṣaṃ muneḥ.

न हि मृत्युं तथा राजा श्रुत्वा वै सो ऽन्वतप्यत। अशोचद् अमरप्रख्यो यथा कृत्वेह कर्म तत्।

na hi mṛtyuṃ tathā rājā śrutvā vai so 'nvatapyata. aśocad amaraprakhyo yathā kṛtveha karma tat.

ततस् तं प्रेषयाम् आस राजा गौरमुखं तदा। भूयः प्रसादं भगवान् करोत्व् इति ममेति वै। श्रुत्वा तु वचनं राज्ञो मुनिर् गौरमुखस् तदा। तम् अनुज्ञाप्य वेगेन प्रजगामाश्रमं गुरोः।

tatas taṃ preṣayām āsa rājā gauramukhaṃ tadā. bhūyaḥ prasādaṃ bhagavān karotv iti mameti vai. śrutvā tu vacanaṃ rājño munir gauramukhas tadā. tam anujñāpya vegena prajagāmāśramaṃ guroḥ.

तस्मिंश् च गतमात्रे वै राजा गौरमुखे तदा। मन्त्रिभिर् मन्त्रयाम् आस सह संविग्नमानसः।

tasmiṃś ca gatamātre vai rājā gauramukhe tadā. mantribhir mantrayām āsa saha saṃvignamānasaḥ.

निश्चित्य मन्त्रिभिश् चैव सहितो मन्त्रतत्त्ववित्। प्रासादं कारयाम् आस एकस्तम्भं सुरक्षितम्।

niścitya mantribhiś caiva sahito mantratattvavit. prāsādaṃ kārayām āsa ekastambhaṃ surakṣitam.

रक्षां च विदधे तत्र भिषजश् चौषधानि च। ब्राह्मणान् सिद्धमन्त्रांश् च सर्वतो वै न्यवेशयत्।

rakṣāṃ ca vidadhe tatra bhiṣajaś cauṣadhāni ca. brāhmaṇān siddhamantrāṃś ca sarvato vai nyaveśayat.

राजकार्याणि तत्रस्थः सर्वाण्य् एवाकरोच् च सः। मन्त्रिभिः सह धर्मज्ञः समन्तात् परिरक्षितः। न चैनं कश् चिद् आरूढं लभते राजसत्तमम्। वातो ऽपि निश्चरंस् तत्र प्रवेशे विनिवार्यते।

rājakāryāṇi tatrasthaḥ sarvāṇy evākaroc ca saḥ. mantribhiḥ saha dharmajñaḥ samantāt parirakṣitaḥ. na cainaṃ kaś cid ārūḍhaṃ labhate rājasattamam. vāto 'pi niścaraṃs tatra praveśe vinivāryate.

प्राप्ते तु दिवसे तस्मिन् सप्तमे द्विजसत्तम। काश्यपो ऽभ्यागमद् विद्वांस् तं राजानं चिकित्सितुम्।

prāpte tu divase tasmin saptame dvijasattama. kāśyapo 'bhyāgamad vidvāṃs taṃ rājānaṃ cikitsitum.

श्रुतं हि तेन तद् अभूद् अद्य तं राजसत्तमम्। तक्षकः पन्नगश्रेष्ठो नेष्यते यमसादनम्।

śrutaṃ hi tena tad abhūd adya taṃ rājasattamam. takṣakaḥ pannagaśreṣṭho neṣyate yamasādanam.

तं दष्टं पन्नगेन्द्रेण करिष्ये ऽहम् अपज्वरम्। तत्र मे ऽर्थश् च धर्मश् च भवितेति विचिन्तयन्।

taṃ daṣṭaṃ pannagendreṇa kariṣye 'ham apajvaram. tatra me 'rthaś ca dharmaś ca bhaviteti vicintayan.

तं ददर्श स नागेन्द्रस् तक्षकः काश्यपं पथि। गच्छन्तम् एकमनसं द्विजो भूत्वा वयोतिगः।

taṃ dadarśa sa nāgendras takṣakaḥ kāśyapaṃ pathi. gacchantam ekamanasaṃ dvijo bhūtvā vayotigaḥ.

तम् अब्रवीत् पन्नगेन्द्रः काश्यपं मुनिपुंगवम्। क्व भवांस् त्वरितो याति किं च कार्यं चिकीर्षति।

tam abravīt pannagendraḥ kāśyapaṃ munipuṃgavam. kva bhavāṃs tvarito yāti kiṃ ca kāryaṃ cikīrṣati.

काश्यप उवाच। नृपं कुरुकुलोत्पन्नं परिक्षितम् अरिंदमम्। तक्षकः पन्नगश्रेष्ठस् तेजसाद्य प्रधक्ष्यति।

kāśyapa uvāca. nṛpaṃ kurukulotpannaṃ parikṣitam ariṃdamam. takṣakaḥ pannagaśreṣṭhas tejasādya pradhakṣyati.

तं दष्टं पन्नगेन्द्रेण तेनाग्निसमतेजसा। पाण्डवानां कुलकरं राजानम् अमितौजसम्। गच्छामि सौम्य त्वरितं सद्यः कर्तुम् अपज्वरम्। विज्ञातविषविद्यो ऽहं ब्राह्मणो लोकपूजितः। अस्मद्गुरुकटाक्षेण कल्यो ऽहं विषनाशने।

taṃ daṣṭaṃ pannagendreṇa tenāgnisamatejasā. pāṇḍavānāṃ kulakaraṃ rājānam amitaujasam. gacchāmi saumya tvaritaṃ sadyaḥ kartum apajvaram. vijñātaviṣavidyo 'haṃ brāhmaṇo lokapūjitaḥ. asmadgurukaṭākṣeṇa kalyo 'haṃ viṣanāśane.

तक्षक उवाच। अहं स तक्षको ब्रह्मंस् तं धक्ष्यामि महीपतिम्। निवर्तस्व न शक्तस् त्वं मया दष्टं चिकित्सितुम्।

takṣaka uvāca. ahaṃ sa takṣako brahmaṃs taṃ dhakṣyāmi mahīpatim. nivartasva na śaktas tvaṃ mayā daṣṭaṃ cikitsitum.

काश्यप उवाच। अहं तं नृपतिं नाग त्वया दष्टम् अपज्वरम्। करिष्य इति मे बुद्धिर् विद्याबलम् उपाश्रितः।

kāśyapa uvāca. ahaṃ taṃ nṛpatiṃ nāga tvayā daṣṭam apajvaram. kariṣya iti me buddhir vidyābalam upāśritaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...