महाभारत 1.3 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 3→

[mh-1-3] • 195 श्लोकाः

सूत उवाच। जनमेजयः पारिक्षितः सह भ्रातृभिः कुरुक्षेत्रे दीर्घसत्रम् उपास्ते। तस्य भ्रातरस् त्रयः श्रुतसेन उग्रसेनो भीमसेन इति।

sūta uvāca. janamejayaḥ pārikṣitaḥ saha bhrātṛbhiḥ kurukṣetre dīrghasatram upāste. tasya bhrātaras trayaḥ śrutasena ugraseno bhīmasena iti.

तेषु तत् सत्रम् उपासीनेषु तत्र श्वाभ्यागच्छत् सारमेयः। स जनमेजयस्य भ्रातृभिर् अभिहतो रोरूयमाणो मातुः समीपम् उपागच्छत्।

teṣu tat satram upāsīneṣu tatra śvābhyāgacchat sārameyaḥ. sa janamejayasya bhrātṛbhir abhihato rorūyamāṇo mātuḥ samīpam upāgacchat.

तं माता रोरूयमाणम् उवाच। किं रोदिषि। केनास्य् अभिहत इति।

taṃ mātā rorūyamāṇam uvāca. kiṃ rodiṣi. kenāsy abhihata iti.

स एवम् उक्तो मातरं प्रत्युवाच। जनमेजयस्य भ्रातृभिर् अभिहतो ऽस्मीति।

sa evam ukto mātaraṃ pratyuvāca. janamejayasya bhrātṛbhir abhihato 'smīti.

तं माता प्रत्युवाच। व्यक्तं त्वया तत्रापराद्धं येनास्य् अभिहत इति।

taṃ mātā pratyuvāca. vyaktaṃ tvayā tatrāparāddhaṃ yenāsy abhihata iti.

स तां पुनर् उवाच। नापराध्यामि किं चित्। नावेक्षे हवींषि नावलिह इति।

sa tāṃ punar uvāca. nāparādhyāmi kiṃ cit. nāvekṣe havīṃṣi nāvaliha iti.

तच् छ्रुत्वा तस्य माता सरमा पुत्रशोकार्ता तत् सत्रम् उपागच्छद् यत्र स जनमेजयः सह भ्रातृभिर् दीर्घसत्रम् उपास्ते।

tac chrutvā tasya mātā saramā putraśokārtā tat satram upāgacchad yatra sa janamejayaḥ saha bhrātṛbhir dīrghasatram upāste.

न किं चिद् उक्तवन्तस् ते । सा तान् उवाच ।। स तया क्रुद्धया तत्रोक्तः। अयं मे पुत्रो न किं चिद् अपराध्यति। किमर्थम् अभिहत इति। यस्माच् चायम् अभिहतो ऽनपकारी तस्माद् अदृष्टं त्वां भयम् आगमिष्यतीति।

na kiṃ cid uktavantas te | sā tān uvāca |. sa tayā kruddhayā tatroktaḥ. ayaṃ me putro na kiṃ cid aparādhyati. kimartham abhihata iti. yasmāc cāyam abhihato 'napakārī tasmād adṛṣṭaṃ tvāṃ bhayam āgamiṣyatīti.

स जनमेजय एवम् उक्तो देवशुन्या सरमया दृढं संभ्रान्तो विषण्णश् चासीत्।

sa janamejaya evam ukto devaśunyā saramayā dṛḍhaṃ saṃbhrānto viṣaṇṇaś cāsīt.

स तस्मिन् सत्रे समाप्ते हास्तिनपुरं प्रत्येत्य पुरोहितम् अनुरूपम् अन्विच्छमानः परं यत्नम् अकरोद् यो मे पापकृत्यां शमयेद् इति।

sa tasmin satre samāpte hāstinapuraṃ pratyetya purohitam anurūpam anvicchamānaḥ paraṃ yatnam akarod yo me pāpakṛtyāṃ śamayed iti.

स कदा चिन् मृगयां यातः पारिक्षितो जनमेजयः कस्मिंश् चित् स्वविषयोद्देशे आश्रमम् अपश्यत्।

sa kadā cin mṛgayāṃ yātaḥ pārikṣito janamejayaḥ kasmiṃś cit svaviṣayoddeśe āśramam apaśyat.

तत्र कश् चिद् ऋषिर् आसां चक्रे श्रुतश्रवा नाम। तस्याभिमतः पुत्र आस्ते सोमश्रवा नाम।

tatra kaś cid ṛṣir āsāṃ cakre śrutaśravā nāma. tasyābhimataḥ putra āste somaśravā nāma.

तस्य तं पुत्रम् अभिगम्य जनमेजयः पारिक्षितः पौरोहित्याय वव्रे।

tasya taṃ putram abhigamya janamejayaḥ pārikṣitaḥ paurohityāya vavre.

स नमस्कृत्य तम् ऋषिम् उवाच। भगवन्न् अयं तव पुत्रो मम पुरोहितो ऽस्त्व् इति।

sa namaskṛtya tam ṛṣim uvāca. bhagavann ayaṃ tava putro mama purohito 'stv iti.

स एवम् उक्तः प्रत्युवाच। भो जनमेजय पुत्रो ऽयं मम सर्प्यां जातः। महातपस्वी स्वाध्यायसंपन्नो मत्तपोवीर्यसंभृतो मच्छुक्रं पीतवत्यास् तस्याः कुक्षौ संवृद्धः। समर्थो ऽयं भवतः सर्वाः पापकृत्याः शमयितुम् अन्तरेण महादेवकृत्याम्। अस्य त्व् एकम् उपांशुव्रतम्। यद् एनं कश् चिद् ब्राह्मणः कं चिद् अर्थम् अभियाचेत् तं तस्मै दद्याद् अयम्। यद्य् एतद् उत्सहसे ततो नयस्वैनम् इति।

sa evam uktaḥ pratyuvāca. bho janamejaya putro 'yaṃ mama sarpyāṃ jātaḥ. mahātapasvī svādhyāyasaṃpanno mattapovīryasaṃbhṛto macchukraṃ pītavatyās tasyāḥ kukṣau saṃvṛddhaḥ. samartho 'yaṃ bhavataḥ sarvāḥ pāpakṛtyāḥ śamayitum antareṇa mahādevakṛtyām. asya tv ekam upāṃśuvratam. yad enaṃ kaś cid brāhmaṇaḥ kaṃ cid artham abhiyācet taṃ tasmai dadyād ayam. yady etad utsahase tato nayasvainam iti.

तेनैवम् उत्को जनमेजयस् तं प्रत्युवाच। भगवंस् तथा भविष्यतीति।

tenaivam utko janamejayas taṃ pratyuvāca. bhagavaṃs tathā bhaviṣyatīti.

स तं पुरोहितम् उपादायोपावृत्तो भ्रातॄन् उवाच। मयायं वृत उपाध्यायः। यद् अयं ब्रूयात् तत् कार्यम् अविचारयद्भिर् इति।

sa taṃ purohitam upādāyopāvṛtto bhrātṝn uvāca. mayāyaṃ vṛta upādhyāyaḥ. yad ayaṃ brūyāt tat kāryam avicārayadbhir iti.

तेनैवम् उक्ता भ्रातरस् तस्य तथा चक्रुः। स तथा भ्रातॄन् संदिश्य तक्षशिलां प्रत्यभिप्रतस्थे। तं च देशं वशे स्थापयाम् आस।

tenaivam uktā bhrātaras tasya tathā cakruḥ. sa tathā bhrātṝn saṃdiśya takṣaśilāṃ pratyabhipratasthe. taṃ ca deśaṃ vaśe sthāpayām āsa.

एतस्मिन्न् अन्तरे कश् चिद् ऋषिर् धौम्यो नामायोदः। तस्य शिष्यास् त्रयो बभूवुर् उपमन्युर् आरुणिर् वेदश् चेति।

etasminn antare kaś cid ṛṣir dhaumyo nāmāyodaḥ. tasya śiṣyās trayo babhūvur upamanyur āruṇir vedaś ceti.

स एकं शिष्यम् आरुणिं पाञ्चाल्यं प्रेषयाम् आस। गच्छ केदारखण्डं बधानेति।

sa ekaṃ śiṣyam āruṇiṃ pāñcālyaṃ preṣayām āsa. gaccha kedārakhaṇḍaṃ badhāneti.

स उपाध्यायेन संदिष्ट आरुणिः पाञ्चाल्यस् तत्र गत्वा तत् केदारखण्डं बद्धुं नाशक्नोत्।

sa upādhyāyena saṃdiṣṭa āruṇiḥ pāñcālyas tatra gatvā tat kedārakhaṇḍaṃ baddhuṃ nāśaknot.

स क्लिश्यमानो ऽपश्यद् उपायम्। भवत्व् एवं करिष्यामीति।

sa kliśyamāno 'paśyad upāyam. bhavatv evaṃ kariṣyāmīti.

स तत्र संविवेश केदारखण्डे। शयाने तस्मिंस् तद् उदकं तस्थौ।

sa tatra saṃviveśa kedārakhaṇḍe. śayāne tasmiṃs tad udakaṃ tasthau.

ततः कदा चिद् उपाध्याय आयोदो धौम्यः शिष्यान् अपृच्छत्। क्व आरुणिः पाञ्चाल्यो गत इति।

tataḥ kadā cid upādhyāya āyodo dhaumyaḥ śiṣyān apṛcchat. kva āruṇiḥ pāñcālyo gata iti.

ते प्रत्यूचुः। भगवतैव प्रेषितो गच्छ केदारखण्डं बधानेति।

te pratyūcuḥ. bhagavataiva preṣito gaccha kedārakhaṇḍaṃ badhāneti.

स एवम् उक्तस् ताञ् शिष्यान् प्रत्युवाच। तस्मात् सर्वे तत्र गच्छामो यत्र स इति।

sa evam uktas tāñ śiṣyān pratyuvāca. tasmāt sarve tatra gacchāmo yatra sa iti.

स तत्र गत्वा तस्याह्वानाय शब्दं चकार। भो आरुणे पाञ्चाल्य क्वासि। वत्सैहीति।

sa tatra gatvā tasyāhvānāya śabdaṃ cakāra. bho āruṇe pāñcālya kvāsi. vatsaihīti.

स तच् छ्रुत्वा आरुणिर् उपाध्यायवाक्यं तस्मात् केदारखण्डात् सहसोत्थाय तम् उपाध्यायम् उपतस्थे। प्रोवाच चैनम्। अयम् अस्म्य् अत्र केदारखण्डे निःसरमाणम् उदकम् अवारणीयं संरोद्धुं संविष्टो भगवच्छब्दं श्रुत्वैव सहसा विदार्य केदारखण्डं भवन्तम् उपस्थितः। तद् अभिवादये भगवन्तम्। आज्ञापयतु भवान्। किं करवाणीति।

sa tac chrutvā āruṇir upādhyāyavākyaṃ tasmāt kedārakhaṇḍāt sahasotthāya tam upādhyāyam upatasthe. provāca cainam. ayam asmy atra kedārakhaṇḍe niḥsaramāṇam udakam avāraṇīyaṃ saṃroddhuṃ saṃviṣṭo bhagavacchabdaṃ śrutvaiva sahasā vidārya kedārakhaṇḍaṃ bhavantam upasthitaḥ. tad abhivādaye bhagavantam. ājñāpayatu bhavān. kiṃ karavāṇīti.

तम् उपाध्यायो ऽब्रवीत्। यस्माद् भवान् केदारखण्डम् अवदार्योत्थितस् तस्माद् भवान् उद्दालक एव नाम्ना भविष्यतीति।

tam upādhyāyo 'bravīt. yasmād bhavān kedārakhaṇḍam avadāryotthitas tasmād bhavān uddālaka eva nāmnā bhaviṣyatīti.

स उपाध्यायेनानुगृहीतः। यस्मात् त्वया मद्वचो ऽनुष्ठितं तस्माच् छ्रेयो ऽवाप्स्यसीति। सर्वे च ते वेदाः प्रतिभास्यन्ति सर्वाणि च धर्मशास्त्राणीति।

sa upādhyāyenānugṛhītaḥ. yasmāt tvayā madvaco 'nuṣṭhitaṃ tasmāc chreyo 'vāpsyasīti. sarve ca te vedāḥ pratibhāsyanti sarvāṇi ca dharmaśāstrāṇīti.

स एवम् उक्त उपाध्यायेनेष्टं देशं जगाम।

sa evam ukta upādhyāyeneṣṭaṃ deśaṃ jagāma.

अथापरः शिष्यस् तस्यैवायोदस्य धौम्यस्योपमन्युर् नाम।

athāparaḥ śiṣyas tasyaivāyodasya dhaumyasyopamanyur nāma.

तम् उपाध्यायः प्रेषयाम् आस। वत्सोपमन्यो गा रक्षस्वेति।

tam upādhyāyaḥ preṣayām āsa. vatsopamanyo gā rakṣasveti.

स उपाध्यायवचनाद् अरक्षद् गाः। स चाहनि गा रक्षित्वा दिवसक्षये ऽभ्यागम्योपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे।

sa upādhyāyavacanād arakṣad gāḥ. sa cāhani gā rakṣitvā divasakṣaye 'bhyāgamyopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre.

तम् उपाध्यायः पीवानम् अपश्यत्। उवाच चैनम्। वत्सोपमन्यो केन वृत्तिं कल्पयसि। पीवान् असि दृढम् इति।

tam upādhyāyaḥ pīvānam apaśyat. uvāca cainam. vatsopamanyo kena vṛttiṃ kalpayasi. pīvān asi dṛḍham iti.

स उपाध्यायं प्रत्युवाच। भैक्षेण वृत्तिं कल्पयामीति।

sa upādhyāyaṃ pratyuvāca. bhaikṣeṇa vṛttiṃ kalpayāmīti.

स तथेत्य् उक्त्वा भैक्षं चरित्वोपाध्यायाय न्यवेदयत् ।। स तस्माद् उपाध्यायः सर्वम् एव भैक्षम् अगृह्णात् ।। तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। ममानिवेद्य भैक्षं नोपयोक्तव्यम् इति।

sa tathety uktvā bhaikṣaṃ caritvopādhyāyāya nyavedayat |. sa tasmād upādhyāyaḥ sarvam eva bhaikṣam agṛhṇāt |. tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. mamānivedya bhaikṣaṃ nopayoktavyam iti.

स तथेत्य् उक्त्वा पुनर् अरक्षद् गाः। रक्षित्वा चागम्य तथैवोपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे।

sa tathety uktvā punar arakṣad gāḥ. rakṣitvā cāgamya tathaivopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre.

तम् उपाध्यायस् तथापि पीवानम् एव दृष्ट्वोवाच। वत्सोपमन्यो सर्वम् अशेषतस् ते भैक्षं गृह्णामि। केनेदानीं वृत्तिं कल्पयसीति।

tam upādhyāyas tathāpi pīvānam eva dṛṣṭvovāca. vatsopamanyo sarvam aśeṣatas te bhaikṣaṃ gṛhṇāmi. kenedānīṃ vṛttiṃ kalpayasīti.

स एवम् उक्त उपाध्यायेन प्रत्युवाच। भगवते निवेद्य पूर्वम् अपरं चरामि। तेन वृत्तिं कल्पयामीति।

sa evam ukta upādhyāyena pratyuvāca. bhagavate nivedya pūrvam aparaṃ carāmi. tena vṛttiṃ kalpayāmīti.

तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। नैषा न्याय्या गुरुवृत्तिः। अन्येषाम् अपि वृत्त्युपरोधं करोष्य् एवं वर्तमानः। लुब्धो ऽसीति।

tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. naiṣā nyāyyā guruvṛttiḥ. anyeṣām api vṛttyuparodhaṃ karoṣy evaṃ vartamānaḥ. lubdho 'sīti.

स तथेत्य् उक्त्वा गा अरक्षत्। रक्षित्वा च पुनर् उपाध्यायगृहम् आगम्योपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे।

sa tathety uktvā gā arakṣat. rakṣitvā ca punar upādhyāyagṛham āgamyopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre.

तम् उपाध्यायस् तथापि पीवानम् एव दृष्ट्वा पुनर् उवाच। अहं ते सर्वं भैक्षं गृह्णामि न चान्यच् चरसि। पीवान् असि। केन वृत्तिं कल्पयसीति।

tam upādhyāyas tathāpi pīvānam eva dṛṣṭvā punar uvāca. ahaṃ te sarvaṃ bhaikṣaṃ gṛhṇāmi na cānyac carasi. pīvān asi. kena vṛttiṃ kalpayasīti.

स उपाध्यायं प्रत्युवाच। भो एतासां गवां पयसा वृत्तिं कल्पयामीति।

sa upādhyāyaṃ pratyuvāca. bho etāsāṃ gavāṃ payasā vṛttiṃ kalpayāmīti.

तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। नैतन् न्याय्यं पय उपयोक्तुं भवतो मयाननुज्ञातम् इति।

tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. naitan nyāyyaṃ paya upayoktuṃ bhavato mayānanujñātam iti.

स तथेति प्रतिज्ञाय गा रक्षित्वा पुनर् उपाध्यायगृहान् एत्य गुरोर् अग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे।

sa tatheti pratijñāya gā rakṣitvā punar upādhyāyagṛhān etya guror agrataḥ sthitvā namaścakre.

तम् उपाध्यायः पीवानम् एवापश्यत्। उवाच चैनम्। भैक्षं नाश्नासि न चान्यच् चरसि। पयो न पिबसि। पीवान् असि। केन वृत्तिं कल्पयसीति।

tam upādhyāyaḥ pīvānam evāpaśyat. uvāca cainam. bhaikṣaṃ nāśnāsi na cānyac carasi. payo na pibasi. pīvān asi. kena vṛttiṃ kalpayasīti.

स एवम् उक्त उपाध्यायं प्रत्युवाच। भोः फेनं पिबामि यम् इमे वत्सा मातॄणां स्तनं पिबन्त उद्गिरन्तीति।

sa evam ukta upādhyāyaṃ pratyuvāca. bhoḥ phenaṃ pibāmi yam ime vatsā mātṝṇāṃ stanaṃ pibanta udgirantīti.

तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। एते त्वदनुकम्पया गुणवन्तो वत्साः प्रभूततरं फेनम् उद्गिरन्ति। तद् एवम् अपि वत्सानां वृत्त्युपरोधं करोष्य् एवं वर्तमानः। फेनम् अपि भवान् न पातुम् अर्हतीति।

tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. ete tvadanukampayā guṇavanto vatsāḥ prabhūtataraṃ phenam udgiranti. tad evam api vatsānāṃ vṛttyuparodhaṃ karoṣy evaṃ vartamānaḥ. phenam api bhavān na pātum arhatīti.

स तथेति प्रतिज्ञाय निराहारस् ता गा अरक्षत्। तथा प्रतिषिद्धो भैक्षं नाश्नाति न चान्यच् चरति। पयो न पिबति। फेनं नोपयुङ्क्ते।

sa tatheti pratijñāya nirāhāras tā gā arakṣat. tathā pratiṣiddho bhaikṣaṃ nāśnāti na cānyac carati. payo na pibati. phenaṃ nopayuṅkte.

स कदा चिद् अरण्ये क्षुधार्तो ऽर्कपत्राण्य् अभक्षयत्।

sa kadā cid araṇye kṣudhārto 'rkapatrāṇy abhakṣayat.

स तैर् अर्कपत्रैर् भक्षितैः क्षारकटूष्णविपाकिभिश् चक्षुष्य् उपहतो ऽन्धो ऽभवत्। सो ऽन्धो ऽपि चङ्क्रम्यमाणः कूपे ऽपतत्।

sa tair arkapatrair bhakṣitaiḥ kṣārakaṭūṣṇavipākibhiś cakṣuṣy upahato 'ndho 'bhavat. so 'ndho 'pi caṅkramyamāṇaḥ kūpe 'patat.

नायात्य् उपमन्युः । त ऊचुः । वनं गतो गा रक्षितुम् इति ।। तान् आह उपाध्यायः ।। अथ तस्मिन्न् अनागच्छत्य् उपाध्यायः शिष्यान् अवोचत्। मयोपमन्युः सर्वतः प्रतिषिद्धः। स नियतं कुपितः। ततो नागच्छति चिरगतश् चेति।

nāyāty upamanyuḥ | ta ūcuḥ | vanaṃ gato gā rakṣitum iti |. tān āha upādhyāyaḥ |. atha tasminn anāgacchaty upādhyāyaḥ śiṣyān avocat. mayopamanyuḥ sarvataḥ pratiṣiddhaḥ. sa niyataṃ kupitaḥ. tato nāgacchati ciragataś ceti.

स एवम् उक्त्वा गत्वारण्यम् उपमन्योर् आह्वानं चक्रे। भो उपमन्यो क्वासि। वत्सैहीति।

sa evam uktvā gatvāraṇyam upamanyor āhvānaṃ cakre. bho upamanyo kvāsi. vatsaihīti.

स तदाह्वानम् उपाध्यायाच् छ्रुत्वा प्रत्युवाचोच्चैः। अयम् अस्मि भो उपाध्याय कूपे पतित इति।

sa tadāhvānam upādhyāyāc chrutvā pratyuvācoccaiḥ. ayam asmi bho upādhyāya kūpe patita iti.

तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। कथम् असि कूपे पतित इति।

tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. katham asi kūpe patita iti.

स तं प्रत्युवाच। अर्कपत्राणि भक्षयित्वान्धीभूतो ऽस्मि। अतः कूपे पतित इति।

sa taṃ pratyuvāca. arkapatrāṇi bhakṣayitvāndhībhūto 'smi. ataḥ kūpe patita iti.

तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। अश्विनौ स्तुहि। तौ त्वां चक्षुष्मन्तं करिष्यतो देवभिषजाव् इति।

tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. aśvinau stuhi. tau tvāṃ cakṣuṣmantaṃ kariṣyato devabhiṣajāv iti.

स एवम् उक्त उपाध्यायेन स्तोतुं प्रचक्रमे देवाव् अश्विनौ वाग्भिर् ऋग्भिः।

sa evam ukta upādhyāyena stotuṃ pracakrame devāv aśvinau vāgbhir ṛgbhiḥ.

प्र पूर्वगौ पूर्वजौ चित्रभानू; गिरा वा शंसामि तपनाव् अनन्तौ। दिव्यौ सुपर्णौ विरजौ विमानाव्; अधिक्षियन्तौ भुवनानि विश्वा।

pra pūrvagau pūrvajau citrabhānū; girā vā śaṃsāmi tapanāv anantau. divyau suparṇau virajau vimānāv; adhikṣiyantau bhuvanāni viśvā.

हिरण्मयौ शकुनी सांपरायौ; नासत्यदस्रौ सुनसौ वैजयन्तौ। शुक्रं वयन्तौ तरसा सुवेमाव्; अभि व्ययन्ताव् असितं विवस्वत्।

hiraṇmayau śakunī sāṃparāyau; nāsatyadasrau sunasau vaijayantau. śukraṃ vayantau tarasā suvemāv; abhi vyayantāv asitaṃ vivasvat.

ग्रस्तां सुपर्णस्य बलेन वर्तिकाम्; अमुञ्चताम् अश्विनौ सौभगाय। तावत् सुवृत्ताव् अनमन्त मायया; सत्तमा गा अरुणा उदावहन्।

grastāṃ suparṇasya balena vartikām; amuñcatām aśvinau saubhagāya. tāvat suvṛttāv anamanta māyayā; sattamā gā aruṇā udāvahan.

षष्टिश् च गावस् त्रिशताश् च धेनव; एकं वत्सं सुवते तं दुहन्ति। नानागोष्ठा विहिता एकदोहनास्; ताव् अश्विनौ दुहतो घर्मम् उक्थ्यम्।

ṣaṣṭiś ca gāvas triśatāś ca dhenava; ekaṃ vatsaṃ suvate taṃ duhanti. nānāgoṣṭhā vihitā ekadohanās; tāv aśvinau duhato gharmam ukthyam.

एकां नाभिं सप्तशता अराः श्रिताः; प्रधिष्व् अन्या विंशतिर् अर्पिता अराः। अनेमि चक्रं परिवर्तते ऽजरं; मायाश्विनौ समनक्ति चर्षणी।

ekāṃ nābhiṃ saptaśatā arāḥ śritāḥ; pradhiṣv anyā viṃśatir arpitā arāḥ. anemi cakraṃ parivartate 'jaraṃ; māyāśvinau samanakti carṣaṇī.

एकं चक्रं वर्तते द्वादशारं प्रधि;षण्णाभिम् एकाक्षम् अमृतस्य धारणम्। यस्मिन् देवा अधि विश्वे विषक्तास्; ताव् अश्विनौ मुञ्चतो मा विषीदतम्।

ekaṃ cakraṃ vartate dvādaśāraṃ pradhi;ṣaṇṇābhim ekākṣam amṛtasya dhāraṇam. yasmin devā adhi viśve viṣaktās; tāv aśvinau muñcato mā viṣīdatam.

इदं वृत्तम् अपि वर्षासु भूयस्। तिरोधत्ताम् अश्विनौ दासपत्नीः। भित्त्वा मेघान् अशिवम् उदाचरन्तं। यद् वृष्टिकर्म प्रथितौ बलस्य। अश्विनाव् इन्द्रम् अमृतं वृत्तभूयौ; तिरोधत्ताम् अश्विनौ दासपत्नी। भित्त्वा गिरिम् अश्विनौ गाम् उदाचरन्तौ; तद्वृष्टमह्ना प्रथिता वलस्य।

idaṃ vṛttam api varṣāsu bhūyas. tirodhattām aśvinau dāsapatnīḥ. bhittvā meghān aśivam udācarantaṃ. yad vṛṣṭikarma prathitau balasya. aśvināv indram amṛtaṃ vṛttabhūyau; tirodhattām aśvinau dāsapatnī. bhittvā girim aśvinau gām udācarantau; tadvṛṣṭamahnā prathitā valasya.

युवां दिशो जनयथो दशाग्रे; समानं मूर्ध्नि रथया वियन्ति। तासां यातम् ऋषयो ऽनुप्रयान्ति; देवा मनुष्याः क्षितिम् आचरन्ति।

yuvāṃ diśo janayatho daśāgre; samānaṃ mūrdhni rathayā viyanti. tāsāṃ yātam ṛṣayo 'nuprayānti; devā manuṣyāḥ kṣitim ācaranti.

युवां वर्णान् विकुरुथो विश्वरूपांस्; ते ऽधिक्षियन्ति भुवनानि विश्वा। ते भानवो ऽप्य् अनुसृताश् चरन्ति; देवा मनुष्याः क्षितिम् आचरन्ति।

yuvāṃ varṇān vikurutho viśvarūpāṃs; te 'dhikṣiyanti bhuvanāni viśvā. te bhānavo 'py anusṛtāś caranti; devā manuṣyāḥ kṣitim ācaranti.

तौ नासत्याव् अश्विनाव् आमहे वां; स्रजं च यां बिभृथः पुष्करस्य। तौ नासत्याव् अमृतावृतावृधाव्; ऋते देवास् तत् प्रपदेन सूते।

tau nāsatyāv aśvināv āmahe vāṃ; srajaṃ ca yāṃ bibhṛthaḥ puṣkarasya. tau nāsatyāv amṛtāvṛtāvṛdhāv; ṛte devās tat prapadena sūte.

स्तोतुं न शक्नोमि गुणैर् भवन्तौ। चक्षुर्विहीनः पथि संप्रमूढः। दुर्गे ऽहम् अस्मिन् पतितो ऽस्मि कूपे। युवां शरण्यौ शरणं प्रपद्ये। मुखेन गर्भं लभतां युवानौ; गतासुर् एतत् प्रपदेन सूते। सद्यो जातो मातरम् अत्ति गर्भस्; ताव् अश्विनौ मुञ्चथो जीवसे गाः।

stotuṃ na śaknomi guṇair bhavantau. cakṣurvihīnaḥ pathi saṃpramūḍhaḥ. durge 'ham asmin patito 'smi kūpe. yuvāṃ śaraṇyau śaraṇaṃ prapadye. mukhena garbhaṃ labhatāṃ yuvānau; gatāsur etat prapadena sūte. sadyo jāto mātaram atti garbhas; tāv aśvinau muñcatho jīvase gāḥ.

एवं तेनाभिष्टुताव् अश्विनाव् आजग्मतुः। आहतुश् चैनम्। प्रीतौ स्वः। एष ते ऽपूपः। अशानैनम् इति।

evaṃ tenābhiṣṭutāv aśvināv ājagmatuḥ. āhatuś cainam. prītau svaḥ. eṣa te 'pūpaḥ. aśānainam iti.

स एवम् उक्तः प्रत्युवाच। नानृतम् ऊचतुर् भवन्तौ। न त्व् अहम् एतम् अपूपम् उपयोक्तुम् उत्सहे अनिवेद्य गुरव इति।

sa evam uktaḥ pratyuvāca. nānṛtam ūcatur bhavantau. na tv aham etam apūpam upayoktum utsahe anivedya gurava iti.

ततस् तम् अश्विनाव् ऊचतुः। आवाभ्यां पुरस्ताद् भवत उपाध्यायेनैवम् एवाभिष्टुताभ्याम् अपूपः प्रीताभ्यां दत्तः। उपयुक्तश् च स तेनानिवेद्य गुरवे। त्वम् अपि तथैव कुरुष्व यथा कृतम् उपाध्यायेनेति।

tatas tam aśvināv ūcatuḥ. āvābhyāṃ purastād bhavata upādhyāyenaivam evābhiṣṭutābhyām apūpaḥ prītābhyāṃ dattaḥ. upayuktaś ca sa tenānivedya gurave. tvam api tathaiva kuruṣva yathā kṛtam upādhyāyeneti.

स एवम् उक्तः पुनर् एव प्रत्युवाचैतौ। प्रत्यनुनये भवन्ताव् अश्विनौ। नोत्सहे ऽहम् अनिवेद्योपाध्यायायोपयोक्तुम् इति।

sa evam uktaḥ punar eva pratyuvācaitau. pratyanunaye bhavantāv aśvinau. notsahe 'ham anivedyopādhyāyāyopayoktum iti.

तम् अश्विनाव् आहतुः। प्रीतौ स्वस् तवानया गुरुवृत्त्या। उपाध्यायस्य ते कार्ष्णायसा दन्ताः। भवतो हिरण्मया भविष्यन्ति। चक्षुष्मांश् च भविष्यसि। श्रेयश् चावाप्स्यसीति।

tam aśvināv āhatuḥ. prītau svas tavānayā guruvṛttyā. upādhyāyasya te kārṣṇāyasā dantāḥ. bhavato hiraṇmayā bhaviṣyanti. cakṣuṣmāṃś ca bhaviṣyasi. śreyaś cāvāpsyasīti.

स एवम् उक्तो ऽश्विभ्यां लब्धचक्षुर् उपाध्यायसकाशम् आगम्योपाध्यायम् अभिवाद्याचचक्षे। स चास्य प्रीतिमान् अभूत्।

sa evam ukto 'śvibhyāṃ labdhacakṣur upādhyāyasakāśam āgamyopādhyāyam abhivādyācacakṣe. sa cāsya prītimān abhūt.

आह चैनम्। यथाश्विनाव् आहतुस् तथा त्वं श्रेयो ऽवाप्स्यसीति। सर्वे च ते वेदाः प्रतिभास्यन्तीति।

āha cainam. yathāśvināv āhatus tathā tvaṃ śreyo 'vāpsyasīti. sarve ca te vedāḥ pratibhāsyantīti.

एषा तस्यापि परीक्षोपमन्योः।

eṣā tasyāpi parīkṣopamanyoḥ.

अथापरः शिष्यस् तस्यैवायोदस्य धौम्यस्य वेदो नाम।

athāparaḥ śiṣyas tasyaivāyodasya dhaumyasya vedo nāma.

तम् उपाध्यायः संदिदेश। वत्स वेद इहास्यताम्। भवता मद्गृहे कं चित् कालं शुश्रूषमाणेन भवितव्यम्। श्रेयस् ते भविष्यतीति।

tam upādhyāyaḥ saṃdideśa. vatsa veda ihāsyatām. bhavatā madgṛhe kaṃ cit kālaṃ śuśrūṣamāṇena bhavitavyam. śreyas te bhaviṣyatīti.

स तथेत्य् उक्त्वा गुरुकुले दीर्घकालं गुरुशुश्रूषणपरो ऽवसत्। गौर् इव नित्यं गुरुषु धूर्षु नियुज्यमानः शीतोष्णक्षुत्तृष्णादुःखसहः सर्वत्राप्रतिकूलः।

sa tathety uktvā gurukule dīrghakālaṃ guruśuśrūṣaṇaparo 'vasat. gaur iva nityaṃ guruṣu dhūrṣu niyujyamānaḥ śītoṣṇakṣuttṛṣṇāduḥkhasahaḥ sarvatrāpratikūlaḥ.

तस्य महता कालेन गुरुः परितोषं जगाम। तत्परितोषाच् च श्रेयः सर्वज्ञतां चावाप। एषा तस्यापि परीक्षा वेदस्य।

tasya mahatā kālena guruḥ paritoṣaṃ jagāma. tatparitoṣāc ca śreyaḥ sarvajñatāṃ cāvāpa. eṣā tasyāpi parīkṣā vedasya.

स उपाध्यायेनानुज्ञातः समावृत्तस् तस्माद् गुरुकुलवासाद् गृहाश्रमं प्रत्यपद्यत। तस्यापि स्वगृहे वसतस् त्रयः शिष्या बभूवुः।

sa upādhyāyenānujñātaḥ samāvṛttas tasmād gurukulavāsād gṛhāśramaṃ pratyapadyata. tasyāpi svagṛhe vasatas trayaḥ śiṣyā babhūvuḥ.

स शिष्यान् न किं चिद् उवाच। कर्म वा क्रियतां गुरुशुश्रूषा वेति। दुःखाभिज्ञो हि गुरुकुलवासस्य शिष्यान् परिक्लेशेन योजयितुं नेयेष।

sa śiṣyān na kiṃ cid uvāca. karma vā kriyatāṃ guruśuśrūṣā veti. duḥkhābhijño hi gurukulavāsasya śiṣyān parikleśena yojayituṃ neyeṣa.

अथ कस्य चित् कालस्य वेदं ब्राह्मणं जनमेजयः पौष्यश् च क्षत्रियाव् उपेत्योपाध्यायं वरयां चक्रतुः।

atha kasya cit kālasya vedaṃ brāhmaṇaṃ janamejayaḥ pauṣyaś ca kṣatriyāv upetyopādhyāyaṃ varayāṃ cakratuḥ.

स कदा चिद् याज्यकार्येणाभिप्रस्थित उत्तङ्कं नाम शिष्यं नियोजयाम् आस। भो उत्तङ्क यत् किं चिद् अस्मद्गृहे परिहीयते तद् इच्छाम्य् अहम् अपरिहीणं भवता क्रियमाणम् इति।

sa kadā cid yājyakāryeṇābhiprasthita uttaṅkaṃ nāma śiṣyaṃ niyojayām āsa. bho uttaṅka yat kiṃ cid asmadgṛhe parihīyate tad icchāmy aham aparihīṇaṃ bhavatā kriyamāṇam iti.

स एवं प्रतिसमादिश्योत्तङ्कं वेदः प्रवासं जगाम।

sa evaṃ pratisamādiśyottaṅkaṃ vedaḥ pravāsaṃ jagāma.

अथोत्तङ्को गुरुशुश्रूषुर् गुरुनियोगम् अनुतिष्ठमानस् तत्र गुरुकुले वसति स्म।

athottaṅko guruśuśrūṣur guruniyogam anutiṣṭhamānas tatra gurukule vasati sma.

स वसंस् तत्रोपाध्यायस्त्रीभिः सहिताभिर् आहूयोक्तः। उपाध्यायिनी ते ऋतुमती। उपाध्यायश् च प्रोषितः। अस्या यथायम् ऋतुर् वन्ध्यो न भवति तथा क्रियताम्। एतद् विषीदतीति।

sa vasaṃs tatropādhyāyastrībhiḥ sahitābhir āhūyoktaḥ. upādhyāyinī te ṛtumatī. upādhyāyaś ca proṣitaḥ. asyā yathāyam ṛtur vandhyo na bhavati tathā kriyatām. etad viṣīdatīti.

तस्य स्त्रीवाक्यं न कार्यम् इति धर्मलोपभयाद् एवम् अवदत् ।। स एवम् उक्तस् ताः स्त्रियः प्रत्युवाच। न मया स्त्रीणां वचनाद् इदम् अकार्यं कार्यम्। न ह्य् अहम् उपाध्यायेन संदिष्टः। अकार्यम् अपि त्वया कार्यम् इति।

tasya strīvākyaṃ na kāryam iti dharmalopabhayād evam avadat |. sa evam uktas tāḥ striyaḥ pratyuvāca. na mayā strīṇāṃ vacanād idam akāryaṃ kāryam. na hy aham upādhyāyena saṃdiṣṭaḥ. akāryam api tvayā kāryam iti.

तस्य पुनर् उपाध्यायः कालान्तरेण गृहान् उपजगाम तस्मात् प्रवासात्। स तद्वृत्तं तस्याशेषम् उपलभ्य प्रीतिमान् अभूत्।

tasya punar upādhyāyaḥ kālāntareṇa gṛhān upajagāma tasmāt pravāsāt. sa tadvṛttaṃ tasyāśeṣam upalabhya prītimān abhūt.

स उवाच । सर्वं कृतम् इति । उपाध्यायः प्रत्युवाच ।। उवाच चैनम्। वत्सोत्तङ्क किं ते प्रियं करवाणीति। धर्मतो हि शुश्रूषितो ऽस्मि भवता। तेन प्रीतिः परस्परेण नौ संवृद्धा। तद् अनुजाने भवन्तम्। सर्वाम् एव सिद्धिं प्राप्स्यसि। गम्यताम् इति।

sa uvāca | sarvaṃ kṛtam iti | upādhyāyaḥ pratyuvāca |. uvāca cainam. vatsottaṅka kiṃ te priyaṃ karavāṇīti. dharmato hi śuśrūṣito 'smi bhavatā. tena prītiḥ paraspareṇa nau saṃvṛddhā. tad anujāne bhavantam. sarvām eva siddhiṃ prāpsyasi. gamyatām iti.

स एवम् उक्तः प्रत्युवाच। किं ते प्रियं करवाणीति। एवं ह्य् आहुः।

sa evam uktaḥ pratyuvāca. kiṃ te priyaṃ karavāṇīti. evaṃ hy āhuḥ.

यश् चाधर्मेण विब्रूयाद् यश् चाधर्मेण पृच्छति।

yaś cādharmeṇa vibrūyād yaś cādharmeṇa pṛcchati.

तयोर् अन्यतरः प्रैति विद्वेषं चाधिगच्छति। सो ऽहम् अनुज्ञातो भवता इच्छामीष्टं ते गुर्वर्थम् उपहर्तुम् इति।

tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ cādhigacchati. so 'ham anujñāto bhavatā icchāmīṣṭaṃ te gurvartham upahartum iti.

तेनैवम् उक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच। वत्सोत्तङ्क उष्यतां तावद् इति।

tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca. vatsottaṅka uṣyatāṃ tāvad iti.

स कदा चित् तम् उपाध्यायम् आहोत्तङ्कः। आज्ञापयतु भवान्। किं ते प्रियम् उपहरामि गुर्वर्थम् इति।

sa kadā cit tam upādhyāyam āhottaṅkaḥ. ājñāpayatu bhavān. kiṃ te priyam upaharāmi gurvartham iti.

तेनैवम् उक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच । किमर्थम् उपहरेयम् इति ।। तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। वत्सोत्तङ्क बहुशो मां चोदयसि गुर्वर्थम् उपहरेयम् इति। तद् गच्छ। एनां प्रविश्योपाध्यायिनीं पृच्छ किम् उपहरामीति। एषा यद् ब्रवीति तद् उपहरस्वेति।

tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca | kimartham upahareyam iti |. tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. vatsottaṅka bahuśo māṃ codayasi gurvartham upahareyam iti. tad gaccha. enāṃ praviśyopādhyāyinīṃ pṛccha kim upaharāmīti. eṣā yad bravīti tad upaharasveti.

स एवम् उक्त उपाध्यायेनोपाध्यायिनीम् अपृच्छत्। भवत्य् उपाध्यायेनास्म्य् अनुज्ञातो गृहं गन्तुम्। तद् इच्छामीष्टं ते गुर्वर्थम् उपहृत्यानृणो गन्तुम्। तद् आज्ञापयतु भवती। किम् उपहरामि गुर्वर्थम् इति।

sa evam ukta upādhyāyenopādhyāyinīm apṛcchat. bhavaty upādhyāyenāsmy anujñāto gṛhaṃ gantum. tad icchāmīṣṭaṃ te gurvartham upahṛtyānṛṇo gantum. tad ājñāpayatu bhavatī. kim upaharāmi gurvartham iti.

सैवम् उक्तोपाध्यायिन्य् उत्तङ्कं प्रत्युवाच। गच्छ पौष्यं राजानम्। भिक्षस्व तस्य क्षत्रियया पिनद्धे कुण्डले। ते आनयस्व। इतश् चतुर्थे ऽहनि पुण्यकं भविता। ताभ्याम् आबद्धाभ्यां ब्राह्मणान् परिवेष्टुम् इच्छामि। शोभमाना यथा ताभ्यां कुण्डलाभ्यां तस्मिन्न् अहनि संपादयस्व। श्रेयो हि ते स्यात् क्षणं कुर्वत इति।

saivam uktopādhyāyiny uttaṅkaṃ pratyuvāca. gaccha pauṣyaṃ rājānam. bhikṣasva tasya kṣatriyayā pinaddhe kuṇḍale. te ānayasva. itaś caturthe 'hani puṇyakaṃ bhavitā. tābhyām ābaddhābhyāṃ brāhmaṇān pariveṣṭum icchāmi. śobhamānā yathā tābhyāṃ kuṇḍalābhyāṃ tasminn ahani saṃpādayasva. śreyo hi te syāt kṣaṇaṃ kurvata iti.

स एवम् उक्त उपाध्यायिन्या प्रातिष्ठतोत्तङ्कः। स पथि गच्छन्न् अपश्यद् ऋषभम् अतिप्रमाणं तम् अधिरूढं च पुरुषम् अतिप्रमाणम् एव।

sa evam ukta upādhyāyinyā prātiṣṭhatottaṅkaḥ. sa pathi gacchann apaśyad ṛṣabham atipramāṇaṃ tam adhirūḍhaṃ ca puruṣam atipramāṇam eva.

स पुरुष उत्तङ्कम् अभ्यभाषत। उत्तङ्कैतत् पुरीषम् अस्य ऋषभस्य भक्षयस्वेति।

sa puruṣa uttaṅkam abhyabhāṣata. uttaṅkaitat purīṣam asya ṛṣabhasya bhakṣayasveti.

स एवम् उक्तो नैच्छत्।

sa evam ukto naicchat.

तम् आह पुरुषो भूयः। भक्षयस्वोत्तङ्क। मा विचारय। उपाध्यायेनापि ते भक्षितं पूर्वम् इति।

tam āha puruṣo bhūyaḥ. bhakṣayasvottaṅka. mā vicāraya. upādhyāyenāpi te bhakṣitaṃ pūrvam iti.

स एवम् उक्तो बाढम् इत्य् उक्त्वा तदा तद् ऋषभस्य पुरीषं मूत्रं च भक्षयित्वोत्तङ्कः प्रतस्थे यत्र स क्षत्रियः पौष्यः।

sa evam ukto bāḍham ity uktvā tadā tad ṛṣabhasya purīṣaṃ mūtraṃ ca bhakṣayitvottaṅkaḥ pratasthe yatra sa kṣatriyaḥ pauṣyaḥ.

तम् उपेत्यापश्यद् उत्तङ्क आसीनम्। स तम् उपेत्याशीर्भिर् अभिनन्द्योवाच। अर्थी भवन्तम् उपगतो ऽस्मीति।

tam upetyāpaśyad uttaṅka āsīnam. sa tam upetyāśīrbhir abhinandyovāca. arthī bhavantam upagato 'smīti.

स एनम् अभिवाद्योवाच। भगवन् पौष्यः खल्व् अहम्। किं करवाणीति।

sa enam abhivādyovāca. bhagavan pauṣyaḥ khalv aham. kiṃ karavāṇīti.

तम् उवाचोत्तङ्कः। गुर्वर्थे कुण्डलाभ्याम् अर्थ्य् आगतो ऽस्मीति ये ते क्षत्रियया पिनद्धे कुण्डले ते भवान् दातुम् अर्हतीति।

tam uvācottaṅkaḥ. gurvarthe kuṇḍalābhyām arthy āgato 'smīti ye te kṣatriyayā pinaddhe kuṇḍale te bhavān dātum arhatīti.

तस्यास् तत् स्त्रीधनं इंद्रेण यज्ञे तुष्टेन दत्तम् आसीत् ।। तं पौष्यः प्रत्युवाच। प्रविश्यान्तःपुरं क्षत्रिया याच्यताम् इति।

tasyās tat strīdhanaṃ iṃdreṇa yajñe tuṣṭena dattam āsīt |. taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca. praviśyāntaḥpuraṃ kṣatriyā yācyatām iti.

स तेनैवम् उक्तः प्रविश्यान्तःपुरं क्षत्रियां नापश्यत्।

sa tenaivam uktaḥ praviśyāntaḥpuraṃ kṣatriyāṃ nāpaśyat.

स पौष्यं पुनर् उवाच। न युक्तं भवता वयम् अनृतेनोपचरितुम्। न हि ते क्षत्रियान्तःपुरे संनिहिता। नैनां पश्यामीति।

sa pauṣyaṃ punar uvāca. na yuktaṃ bhavatā vayam anṛtenopacaritum. na hi te kṣatriyāntaḥpure saṃnihitā. naināṃ paśyāmīti.

स एवम् उक्तः पौष्यस् तं प्रत्युवाच। संप्रति भवान् उच्छिष्टः। स्मर तावत्। न हि सा क्षत्रिया उच्छिष्टेनाशुचिना वा शक्या द्रष्टुम्। पतिव्रतात्वाद् एषा नाशुचेर् दर्शनम् उपैतीति।

sa evam uktaḥ pauṣyas taṃ pratyuvāca. saṃprati bhavān ucchiṣṭaḥ. smara tāvat. na hi sā kṣatriyā ucchiṣṭenāśucinā vā śakyā draṣṭum. pativratātvād eṣā nāśucer darśanam upaitīti.

अथैवम् उक्त उत्तङ्कः स्मृत्वोवाच। अस्ति खलु मयोच्छिष्टेनोपस्पृष्टं शीघ्रं गच्छता चेति।

athaivam ukta uttaṅkaḥ smṛtvovāca. asti khalu mayocchiṣṭenopaspṛṣṭaṃ śīghraṃ gacchatā ceti.

तं पौष्यः प्रत्युवाच। एतत् तद् एवं हि। न गच्छतोपस्पृष्टं भवति न स्थितेनेति।

taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca. etat tad evaṃ hi. na gacchatopaspṛṣṭaṃ bhavati na sthiteneti.

अथोत्तङ्कस् तथेत्य् उक्त्वा प्राङ्मुख उपविश्य सुप्रक्षालितपाणिपादवदनो ऽशब्दाभिर् हृदयंगमाभिर् अद्भिर् उपस्पृश्य त्रिः पीत्वा द्विः परिमृज्य खान्य् अद्भिर् उपस्पृश्यान्तःपुरं प्रविश्य तां क्षत्रियाम् अपश्यत्।

athottaṅkas tathety uktvā prāṅmukha upaviśya suprakṣālitapāṇipādavadano 'śabdābhir hṛdayaṃgamābhir adbhir upaspṛśya triḥ pītvā dviḥ parimṛjya khāny adbhir upaspṛśyāntaḥpuraṃ praviśya tāṃ kṣatriyām apaśyat.

सा च दृष्ट्वैवोत्तङ्कम् अभ्युत्थायाभिवाद्योवाच। स्वागतं ते भगवन्। आज्ञापय किं करवाणीति।

sā ca dṛṣṭvaivottaṅkam abhyutthāyābhivādyovāca. svāgataṃ te bhagavan. ājñāpaya kiṃ karavāṇīti.

स ताम् उवाच। एते कुण्डले गुर्वर्थं मे भिक्षिते दातुम् अर्हसीति।

sa tām uvāca. ete kuṇḍale gurvarthaṃ me bhikṣite dātum arhasīti.

सा प्रीता तेन तस्य सद्भावेन पात्रम् अयम् अनतिक्रमणीयश् चेति मत्वा ते कुण्डले अवमुच्यास्मै प्रायच्छत्।

sā prītā tena tasya sadbhāvena pātram ayam anatikramaṇīyaś ceti matvā te kuṇḍale avamucyāsmai prāyacchat.

आह चैनम्। एते कुण्डले तक्षको नागराजः प्रार्थयति। अप्रमत्तो नेतुम् अर्हसीति।

āha cainam. ete kuṇḍale takṣako nāgarājaḥ prārthayati. apramatto netum arhasīti.

स एवम् उक्तस् तां क्षत्रियां प्रत्युवाच। भवति सुनिर्वृता भव। न मां शक्तस् तक्षको नागराजो धर्षयितुम् इति।

sa evam uktas tāṃ kṣatriyāṃ pratyuvāca. bhavati sunirvṛtā bhava. na māṃ śaktas takṣako nāgarājo dharṣayitum iti.

स एवम् उक्त्वा तां क्षत्रियाम् आमन्त्र्य पौष्यसकाशम् आगच्छत्।

sa evam uktvā tāṃ kṣatriyām āmantrya pauṣyasakāśam āgacchat.

स तं दृष्ट्वोवाच। भोः पौष्य प्रीतो ऽस्मीति।

sa taṃ dṛṣṭvovāca. bhoḥ pauṣya prīto 'smīti.

तं पौष्यः प्रत्युवाच। भगवंश् चिरस्य पात्रम् आसाद्यते। भवांश् च गुणवान् अतिथिः। तत् करिष्ये श्राद्धम्। क्षणः क्रियताम् इति।

taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca. bhagavaṃś cirasya pātram āsādyate. bhavāṃś ca guṇavān atithiḥ. tat kariṣye śrāddham. kṣaṇaḥ kriyatām iti.

तम् उत्तङ्कः प्रत्युवाच। कृतक्षण एवास्मि। शीघ्रम् इच्छामि यथोपपन्नम् अन्नम् उपहृतं भवतेति।

tam uttaṅkaḥ pratyuvāca. kṛtakṣaṇa evāsmi. śīghram icchāmi yathopapannam annam upahṛtaṃ bhavateti.

स तथेत्य् उक्त्वा यथोपपन्नेनान्नेनैनं भोजयाम् आस।

sa tathety uktvā yathopapannenānnenainaṃ bhojayām āsa.

अथोत्तङ्कः शीतम् अन्नं सकेशं दृष्ट्वा अशुच्य् एतद् इति मत्वा पौष्यम् उवाच। यस्मान् मे अशुच्य् अन्नं ददासि तस्मद् अन्धो भविष्यसीति।

athottaṅkaḥ śītam annaṃ sakeśaṃ dṛṣṭvā aśucy etad iti matvā pauṣyam uvāca. yasmān me aśucy annaṃ dadāsi tasmad andho bhaviṣyasīti.

तम् उत्तङ्कः प्रत्युवाच । न युक्तं भवतान्नम् अशुचि दत्त्वा। प्रतिशापं दातुम् । तस्माद् अन्नम् एव प्रत्यक्षीकुरु ।। तं पौष्यः प्रत्युवाच। यस्मात् त्वम् अप्य् अदुष्टम् अन्नं दूषयसि तस्माद् अनपत्यो भविष्यसीति।

tam uttaṅkaḥ pratyuvāca | na yuktaṃ bhavatānnam aśuci dattvā. pratiśāpaṃ dātum | tasmād annam eva pratyakṣīkuru |. taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca. yasmāt tvam apy aduṣṭam annaṃ dūṣayasi tasmād anapatyo bhaviṣyasīti.

सो ऽथ पौष्यस् तस्याशुचिभावम् अन्नस्यागमयाम् आस।

so 'tha pauṣyas tasyāśucibhāvam annasyāgamayām āsa.

अथ तदन्नं मुक्तकेश्या स्त्रियोपहृतं सकेशम् अशुचि मत्वोत्तङ्कं प्रसादयाम् आस। भगवन्न् अज्ञानाद् एतद् अन्नं सकेशम् उपहृतं शीतं च। तत् क्षामये भवन्तम्। न भवेयम् अन्ध इति।

atha tadannaṃ muktakeśyā striyopahṛtaṃ sakeśam aśuci matvottaṅkaṃ prasādayām āsa. bhagavann ajñānād etad annaṃ sakeśam upahṛtaṃ śītaṃ ca. tat kṣāmaye bhavantam. na bhaveyam andha iti.

तम् उत्तङ्कः प्रत्युवाच। न मृषा ब्रवीमि। भूत्वा त्वम् अन्धो नचिराद् अनन्धो भविष्यसीति। ममापि शापो न भवेद् भवता दत्त इति।

tam uttaṅkaḥ pratyuvāca. na mṛṣā bravīmi. bhūtvā tvam andho nacirād anandho bhaviṣyasīti. mamāpi śāpo na bhaved bhavatā datta iti.

तं पौष्यः प्रत्युवाच। नाहं शक्तः शापं प्रत्यादातुम्। न हि मे मन्युर् अद्याप्य् उपशमं गच्छति। किं चैतद् भवता न ज्ञायते यथा।

taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca. nāhaṃ śaktaḥ śāpaṃ pratyādātum. na hi me manyur adyāpy upaśamaṃ gacchati. kiṃ caitad bhavatā na jñāyate yathā.

नावनीतं हृदयं ब्राह्मणस्य; वाचि क्षुरो निहितस् तीक्ष्णधारः। विपरीतम् एतद् उभयं क्षत्रियस्य; वाङ् नावनीती हृदयं तीक्ष्णधारम्।

nāvanītaṃ hṛdayaṃ brāhmaṇasya; vāci kṣuro nihitas tīkṣṇadhāraḥ. viparītam etad ubhayaṃ kṣatriyasya; vāṅ nāvanītī hṛdayaṃ tīkṣṇadhāram.

मम शापो भविष्यतीति ।। इति। तद् एवं गते न शक्तो ऽहं तीक्ष्णहृदयत्वात् तं शापम् अन्यथा कर्तुम्। गम्यताम् इति।

mama śāpo bhaviṣyatīti |. iti. tad evaṃ gate na śakto 'haṃ tīkṣṇahṛdayatvāt taṃ śāpam anyathā kartum. gamyatām iti.

तम् उत्तङ्कः प्रत्युवाच। भवताहम् अन्नस्याशुचिभावम् आगमय्य प्रत्यनुनीतः। प्राक् च ते ऽभिहितम्। यस्माद् अदुष्टम् अन्नं दूषयसि तस्माद् अनपत्यो भविष्यसीति। दुष्टे चान्ने नैष मम शापो भविष्यतीति।

tam uttaṅkaḥ pratyuvāca. bhavatāham annasyāśucibhāvam āgamayya pratyanunītaḥ. prāk ca te 'bhihitam. yasmād aduṣṭam annaṃ dūṣayasi tasmād anapatyo bhaviṣyasīti. duṣṭe cānne naiṣa mama śāpo bhaviṣyatīti.

साधयामस् तावद् इत्य् उक्त्वा प्रातिष्ठतोत्तङ्कस् ते कुण्डले गृहीत्वा।

sādhayāmas tāvad ity uktvā prātiṣṭhatottaṅkas te kuṇḍale gṛhītvā.

सो ऽपश्यत् पथि नग्नं श्रमणम् आगच्छन्तं मुहुर् मुहुर् दृश्यमानम् अदृश्यमानं च। अथोत्तङ्कस् ते कुण्डले भूमौ निक्षिप्योदकार्थं प्रचक्रमे।

so 'paśyat pathi nagnaṃ śramaṇam āgacchantaṃ muhur muhur dṛśyamānam adṛśyamānaṃ ca. athottaṅkas te kuṇḍale bhūmau nikṣipyodakārthaṃ pracakrame.

कृतोदककार्यः शुचिः प्रयतो नमो देवेभ्यो गुरुभ्यश् च। कृत्वा महता जवेन तम् अन्वयात् । तस्य तक्षको दृढम् आसन्नः ।। स तं जग्राह ।। एतस्मिन्न् अन्तरे स श्रमणस् त्वरमाण उपसृत्य ते कुण्डले गृहीत्वा प्राद्रवत्। तम् उत्तङ्को ऽभिसृत्य जग्राह। स तद् रूपं विहाय तक्षकरूपं कृत्वा सहसा धरण्यां विवृतं महाबिलं विवेश।

kṛtodakakāryaḥ śuciḥ prayato namo devebhyo gurubhyaś ca. kṛtvā mahatā javena tam anvayāt | tasya takṣako dṛḍham āsannaḥ |. sa taṃ jagrāha |. etasminn antare sa śramaṇas tvaramāṇa upasṛtya te kuṇḍale gṛhītvā prādravat. tam uttaṅko 'bhisṛtya jagrāha. sa tad rūpaṃ vihāya takṣakarūpaṃ kṛtvā sahasā dharaṇyāṃ vivṛtaṃ mahābilaṃ viveśa.

अथोत्तङ्कस् तस्याः क्षत्रियाया वचः स्मृत्वा तं तक्षकम् अन्वगच्छत् ।। स तद्बिलं दण्डकाष्ठेन चखान । न चाशकत् । तं। क्लिश्यमानम् इन्द्रो ऽपश्यत् । स वज्रं प्रेषयाम् आस । गच्छास्य। ब्राह्मणस्य साहाय्यं कुरुष्वेति । अथ वज्रो दण्डकाष्ठम् अनुप्रविश्य। तद्बिलम् अदारयत् ।। तं नागलोकम् अपर्यन्तम् अनेकविधप्रासादहर्म्यवलभीनिर्यूहशतसंकुलम्। उच्चावचक्रीडाश्चर्यस्थानावकीर्णम् अपश्यत् । स तत्र ।। प्रविश्य च नागलोकं स्वभवनम् अगच्छत्। तम् उत्तङ्को ऽन्वाविवेश तेनैव बिलेन। प्रविश्य च नागान् अस्तुवद् एभिः श्लोकैः।

athottaṅkas tasyāḥ kṣatriyāyā vacaḥ smṛtvā taṃ takṣakam anvagacchat |. sa tadbilaṃ daṇḍakāṣṭhena cakhāna | na cāśakat | taṃ. kliśyamānam indro 'paśyat | sa vajraṃ preṣayām āsa | gacchāsya. brāhmaṇasya sāhāyyaṃ kuruṣveti | atha vajro daṇḍakāṣṭham anupraviśya. tadbilam adārayat |. taṃ nāgalokam aparyantam anekavidhaprāsādaharmyavalabhīniryūhaśatasaṃkulam. uccāvacakrīḍāścaryasthānāvakīrṇam apaśyat | sa tatra |. praviśya ca nāgalokaṃ svabhavanam agacchat. tam uttaṅko 'nvāviveśa tenaiva bilena. praviśya ca nāgān astuvad ebhiḥ ślokaiḥ.

य ऐरावतराजानः सर्पाः समितिशोभनाः। वर्षन्त इव जीमूताः सविद्युत्पवनेरिताः।

ya airāvatarājānaḥ sarpāḥ samitiśobhanāḥ. varṣanta iva jīmūtāḥ savidyutpavaneritāḥ.

सुरूपाश् च विरूपाश् च तथा कल्माषकुण्डलाः। आदित्यवन् नाकपृष्ठे रेजुर् ऐरावतोद्भवाः।

surūpāś ca virūpāś ca tathā kalmāṣakuṇḍalāḥ. ādityavan nākapṛṣṭhe rejur airāvatodbhavāḥ.

तत्रस्थान् अपि संस्तौमि महतः पन्नगान् अहम् ।। बहूनि नागवर्त्मानि गङ्गायास् तीर उत्तरे। इच्छेत् को ऽर्कांशुसेनायां चर्तुम् ऐरावतं विना।

tatrasthān api saṃstaumi mahataḥ pannagān aham |. bahūni nāgavartmāni gaṅgāyās tīra uttare. icchet ko 'rkāṃśusenāyāṃ cartum airāvataṃ vinā.

शतान्य् अशीतिर् अष्टौ च सहस्राणि च विंशतिः। सर्पाणां प्रग्रहा यान्ति धृतराष्ट्रो यद् एजति।

śatāny aśītir aṣṭau ca sahasrāṇi ca viṃśatiḥ. sarpāṇāṃ pragrahā yānti dhṛtarāṣṭro yad ejati.

ये चैनम् उपसर्पन्ति ये च दूरं परं गताः। अहम् ऐरावतज्येष्ठभ्रातृभ्यो ऽकरवं नमः।

ye cainam upasarpanti ye ca dūraṃ paraṃ gatāḥ. aham airāvatajyeṣṭhabhrātṛbhyo 'karavaṃ namaḥ.

यस्य वासः कुरुक्षेत्रे खाण्डवे चाभवत् सदा। तं काद्रवेयम् अस्तौषं कुण्डलार्थाय तक्षकम्।

yasya vāsaḥ kurukṣetre khāṇḍave cābhavat sadā. taṃ kādraveyam astauṣaṃ kuṇḍalārthāya takṣakam.

नदीं मन्दाकिनीं रम्यां प्रसन्नसलिलाम् अनु ।। तक्षकश् चाश्वसेनश् च नित्यं सहचराव् उभौ। कुरुक्षेत्रे निवसतां नदीम् इक्षुमतीम् अनु।

nadīṃ mandākinīṃ ramyāṃ prasannasalilām anu |. takṣakaś cāśvasenaś ca nityaṃ sahacarāv ubhau. kurukṣetre nivasatāṃ nadīm ikṣumatīm anu.

एवं स्तुत्वा स विप्रर्षिर् उत्तङ्को भुजगोत्तमान्। नैव ते कुण्डले लेभे ततश् चिन्ताम् उपागमत्। नागराजाय मुख्याय कुण्डले आप्नुयां यथा। जघन्यजस् तक्षकस्य श्रुतसेनेति यः श्रुतः। अवसद्यो महद् द्युम्नि प्रार्थयन् नागमुख्यताम्। करवाणि सदा चाहं नमस् तस्मै महात्मने।

evaṃ stutvā sa viprarṣir uttaṅko bhujagottamān. naiva te kuṇḍale lebhe tataś cintām upāgamat. nāgarājāya mukhyāya kuṇḍale āpnuyāṃ yathā. jaghanyajas takṣakasya śrutaseneti yaḥ śrutaḥ. avasadyo mahad dyumni prārthayan nāgamukhyatām. karavāṇi sadā cāhaṃ namas tasmai mahātmane.

तदा वै चिन्तयाम् आस उपाध्याय्या यद् ईरितम्। काले च समतिक्रान्ते शापं दास्यति मन्युना। एवं स्तुवन्न् अपि नागान् यदा ते कुण्डले नालभद् अथापश्यत् स्त्रियौ तन्त्रे अधिरोप्य पटं वयन्त्यौ।

tadā vai cintayām āsa upādhyāyyā yad īritam. kāle ca samatikrānte śāpaṃ dāsyati manyunā. evaṃ stuvann api nāgān yadā te kuṇḍale nālabhad athāpaśyat striyau tantre adhiropya paṭaṃ vayantyau.

तस्मिंश् च तन्त्रे कृष्णाः सिताश् च तन्तवः। चक्रं चापश्यत् षड्भिः कुमारैः परिवर्त्यमानम्। पुरुषं चापश्यद् दर्शनीयम्।

tasmiṃś ca tantre kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavaḥ. cakraṃ cāpaśyat ṣaḍbhiḥ kumāraiḥ parivartyamānam. puruṣaṃ cāpaśyad darśanīyam.

स तान् सर्वांस् तुष्टाव एभिर् मन्त्रवादश्लोकैः।

sa tān sarvāṃs tuṣṭāva ebhir mantravādaślokaiḥ.

त्रीण्य् अर्पितान्य् अत्र शतानि मध्ये; षष्टिश् च नित्यं चरति ध्रुवे ऽस्मिन्। चक्रे चतुर्विंशतिपर्वयोगे; षड् यत् कुमाराः परिवर्तयन्ति।

trīṇy arpitāny atra śatāni madhye; ṣaṣṭiś ca nityaṃ carati dhruve 'smin. cakre caturviṃśatiparvayoge; ṣaḍ yat kumārāḥ parivartayanti.

तन्त्रं चेदं विश्वरूपं युवत्यौ; वयतस् तन्तून् सततं वर्तयन्त्यौ। कृष्णान् सितांश् चैव विवर्तयन्त्यौ; भूतान्य् अजस्रं भुवनानि चैव।

tantraṃ cedaṃ viśvarūpaṃ yuvatyau; vayatas tantūn satataṃ vartayantyau. kṛṣṇān sitāṃś caiva vivartayantyau; bhūtāny ajasraṃ bhuvanāni caiva.

वज्रस्य भर्ता भुवनस्य गोप्ता; वृत्रस्य हन्ता नमुचेर् निहन्ता। कृष्णे वसानो वसने महात्मा; सत्यानृते यो विविनक्ति लोके।

vajrasya bhartā bhuvanasya goptā; vṛtrasya hantā namucer nihantā. kṛṣṇe vasāno vasane mahātmā; satyānṛte yo vivinakti loke.

यो वाजिनं गर्भम् अपां पुराणं; वैश्वानरं वाहनम् अभ्युपेतः। नमः सदास्मै जगदीश्वराय; लोकत्रयेशाय पुरंदराय।

yo vājinaṃ garbham apāṃ purāṇaṃ; vaiśvānaraṃ vāhanam abhyupetaḥ. namaḥ sadāsmai jagadīśvarāya; lokatrayeśāya puraṃdarāya.

ततः स एनं पुरुषः प्राह। प्रीतो ऽस्मि ते ऽहम् अनेन स्तोत्रेण। किं ते प्रियं करवाणीति।

tataḥ sa enaṃ puruṣaḥ prāha. prīto 'smi te 'ham anena stotreṇa. kiṃ te priyaṃ karavāṇīti.

स तम् उवाच। नागा मे वशम् ईयुर् इति।

sa tam uvāca. nāgā me vaśam īyur iti.

स एनं पुरुषः पुनर् उवाच। एतम् अश्वम् अपाने धमस्वेति।

sa enaṃ puruṣaḥ punar uvāca. etam aśvam apāne dhamasveti.

स तम् अश्वम् अपाने ऽधमत्। अथाश्वाद् धम्यमानात् सर्वस्रोतोभ्यः सधूमा अर्चिषो ऽग्नेर् निष्पेतुः।

sa tam aśvam apāne 'dhamat. athāśvād dhamyamānāt sarvasrotobhyaḥ sadhūmā arciṣo 'gner niṣpetuḥ.

ताभिर् नागलोको धूपितः।

tābhir nāgaloko dhūpitaḥ.

अथ ससंभ्रमस् तक्षको ऽग्नितेजोभयविषण्णस् ते कुण्डले गृहीत्वा सहसा स्वभवनान् निष्क्रम्योत्तङ्कम् उवाच। एते कुण्डले प्रतिगृह्णातु भवान् इति।

atha sasaṃbhramas takṣako 'gnitejobhayaviṣaṇṇas te kuṇḍale gṛhītvā sahasā svabhavanān niṣkramyottaṅkam uvāca. ete kuṇḍale pratigṛhṇātu bhavān iti.

स ते प्रतिजग्राहोत्तङ्कः। कुण्डले प्रतिगृह्याचिन्तयत्। अद्य तत् पुण्यकम् उपाध्यायिन्याः। दूरं चाहम् अभ्यागतः। कथं नु खलु संभावयेयम् इति।

sa te pratijagrāhottaṅkaḥ. kuṇḍale pratigṛhyācintayat. adya tat puṇyakam upādhyāyinyāḥ. dūraṃ cāham abhyāgataḥ. kathaṃ nu khalu saṃbhāvayeyam iti.

तत एनं चिन्तयानम् एव स पुरुष उवाच। उत्तङ्क एनम् अश्वम् अधिरोह। एष त्वां क्षणाद् एवोपाध्यायकुलं प्रापयिष्यतीति।

tata enaṃ cintayānam eva sa puruṣa uvāca. uttaṅka enam aśvam adhiroha. eṣa tvāṃ kṣaṇād evopādhyāyakulaṃ prāpayiṣyatīti.

स तथेत्य् उक्त्वा तम् अश्वम् अधिरुह्य प्रत्याजगामोपाध्यायकुलम्। उपाध्यायिनी च स्नाता केशान् आवपयन्त्य् उपविष्टोत्तङ्को नागच्छतीति शापायास्य मनो दधे।

sa tathety uktvā tam aśvam adhiruhya pratyājagāmopādhyāyakulam. upādhyāyinī ca snātā keśān āvapayanty upaviṣṭottaṅko nāgacchatīti śāpāyāsya mano dadhe.

अथोत्तङ्कः प्रविश्य उपाध्यायिनीम् अभ्यवादयत्। ते चास्यै कुण्डले प्रायच्छत्।

athottaṅkaḥ praviśya upādhyāyinīm abhyavādayat. te cāsyai kuṇḍale prāyacchat.

सा चैनं प्रत्युवाच। उत्तङ्क देशे काले ऽभ्यागतः। स्वागतं ते वत्स। मनाग् असि मया न शप्तः। श्रेयस् तवोपस्थितम्। सिद्धिम् आप्नुहीति।

sā cainaṃ pratyuvāca. uttaṅka deśe kāle 'bhyāgataḥ. svāgataṃ te vatsa. manāg asi mayā na śaptaḥ. śreyas tavopasthitam. siddhim āpnuhīti.

अथोत्तङ्क उपाध्यायम् अभ्यवादयत्। तम् उपाध्यायः प्रत्युवाच। वत्सोत्तङ्क स्वागतं ते। किं चिरं कृतम् इति।

athottaṅka upādhyāyam abhyavādayat. tam upādhyāyaḥ pratyuvāca. vatsottaṅka svāgataṃ te. kiṃ ciraṃ kṛtam iti.

तम् उत्तङ्क उपाध्यायं प्रत्युवाच। भोस् तक्षकेण नागराजेन विघ्नः कृतो ऽस्मिन् कर्मणि। तेनास्मि नागलोकं नीतः।

tam uttaṅka upādhyāyaṃ pratyuvāca. bhos takṣakeṇa nāgarājena vighnaḥ kṛto 'smin karmaṇi. tenāsmi nāgalokaṃ nītaḥ.

तत्र च मया दृष्टे स्त्रियौ तन्त्रे ऽधिरोप्य पटं वयन्त्यौ। तस्मिंश् च तन्त्रे कृष्णाः सिताश् च तन्तवः। किं तत्।

tatra ca mayā dṛṣṭe striyau tantre 'dhiropya paṭaṃ vayantyau. tasmiṃś ca tantre kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavaḥ. kiṃ tat.

तत्र च मया चक्रं दृष्टं द्वादशारम्। षट् चैनं कुमाराः परिवर्तयन्ति। तद् अपि किम्।

tatra ca mayā cakraṃ dṛṣṭaṃ dvādaśāram. ṣaṭ cainaṃ kumārāḥ parivartayanti. tad api kim.

पुरुषश् चापि मया दृष्टः। स पुनः कः।

puruṣaś cāpi mayā dṛṣṭaḥ. sa punaḥ kaḥ.

अश्वश् चातिप्रमाणयुक्तः। स चापि कः।

aśvaś cātipramāṇayuktaḥ. sa cāpi kaḥ.

पथि गच्छता मया ऋषभो दृष्टः। तं च पुरुषो ऽधिरूढः। तेनास्मि सोपचारम् उक्तः। उत्तङ्कास्य ऋषभस्य पुरीषं भक्षय। उपाध्यायेनापि ते भक्षितम् इति। ततस् तद्वचनान् मया तदृषभस्य पुरीषम् उपयुक्तम्। तद् इच्छामि भवतोपदिष्टं किं तद् इति।

pathi gacchatā mayā ṛṣabho dṛṣṭaḥ. taṃ ca puruṣo 'dhirūḍhaḥ. tenāsmi sopacāram uktaḥ. uttaṅkāsya ṛṣabhasya purīṣaṃ bhakṣaya. upādhyāyenāpi te bhakṣitam iti. tatas tadvacanān mayā tadṛṣabhasya purīṣam upayuktam. tad icchāmi bhavatopadiṣṭaṃ kiṃ tad iti.

तेनैवम् उक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच। ये ते स्त्रियौ धाता विधाता च। ये च ते कृष्णाः सिताश् च तन्तवस् ते रात्र्यहनी।

tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca. ye te striyau dhātā vidhātā ca. ye ca te kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavas te rātryahanī.

द्वादशारं द्वादश मासाः ।। यद् अपि तच् चक्रं द्वादशारं षट् कुमाराः परिवर्तयन्ति ते ऋतवः षट् संवत्सरश् चक्रम्। यः पुरुषः स पर्जन्यः। यो ऽश्वः सो ऽग्निः।

dvādaśāraṃ dvādaśa māsāḥ |. yad api tac cakraṃ dvādaśāraṃ ṣaṭ kumārāḥ parivartayanti te ṛtavaḥ ṣaṭ saṃvatsaraś cakram. yaḥ puruṣaḥ sa parjanyaḥ. yo 'śvaḥ so 'gniḥ.

य ऋषभस् त्वया पथि गच्छता दृष्टः स ऐरावतो नागराजः। यश् चैनम् अधिरूढः स इन्द्रः। यद् अपि ते पुरीषं भक्षितं तस्य ऋषभस्य तद् अमृतम्।

ya ṛṣabhas tvayā pathi gacchatā dṛṣṭaḥ sa airāvato nāgarājaḥ. yaś cainam adhirūḍhaḥ sa indraḥ. yad api te purīṣaṃ bhakṣitaṃ tasya ṛṣabhasya tad amṛtam.

तेन खल्व् असि न व्यापन्नस् तस्मिन् नागभवने। स चापि मम सखा इन्द्रः।

tena khalv asi na vyāpannas tasmin nāgabhavane. sa cāpi mama sakhā indraḥ.

तदनुग्रहात् कुण्डले गृहीत्वा पुनर् अभ्यागतो ऽसि। तत् सौम्य गम्यताम्। अनुजाने भवन्तम्। श्रेयो ऽवाप्स्यसीति।

tadanugrahāt kuṇḍale gṛhītvā punar abhyāgato 'si. tat saumya gamyatām. anujāne bhavantam. śreyo 'vāpsyasīti.

स उपाध्यायेनानुज्ञात उत्तङ्कः क्रुद्धस् तक्षकस्य प्रतिचिकीर्षमाणो हास्तिनपुरं प्रतस्थे।

sa upādhyāyenānujñāta uttaṅkaḥ kruddhas takṣakasya praticikīrṣamāṇo hāstinapuraṃ pratasthe.

स हास्तिनपुरं प्राप्य नचिराद् द्विजसत्तमः। समागच्छत राजानम् उत्तङ्को जनमेजयम्।

sa hāstinapuraṃ prāpya nacirād dvijasattamaḥ. samāgacchata rājānam uttaṅko janamejayam.

पुरा तक्षशिलातस् तं निवृत्तम् अपराजितम्। सम्यग् विजयिनं दृष्ट्वा समन्तान् मन्त्रिभिर् वृतम्।

purā takṣaśilātas taṃ nivṛttam aparājitam. samyag vijayinaṃ dṛṣṭvā samantān mantribhir vṛtam.

तस्मै जयाशिषः पूर्वं यथान्यायं प्रयुज्य सः। उवाचैनं वचः काले शब्दसंपन्नया गिरा।

tasmai jayāśiṣaḥ pūrvaṃ yathānyāyaṃ prayujya saḥ. uvācainaṃ vacaḥ kāle śabdasaṃpannayā girā.

अन्यस्मिन् करणीये त्वं कार्ये पार्थिवसत्तम। बाल्याद् इवान्यद् एव त्वं कुरुषे नृपसत्तम।

anyasmin karaṇīye tvaṃ kārye pārthivasattama. bālyād ivānyad eva tvaṃ kuruṣe nṛpasattama.

एवम् उक्तस् तु विप्रेण स राजा प्रत्युवाच ह। जनमेजयः प्रसन्नात्मा सम्यक् संपूज्य तं मुनिम्।

evam uktas tu vipreṇa sa rājā pratyuvāca ha. janamejayaḥ prasannātmā samyak saṃpūjya taṃ munim.

आसां प्रजानां परिपालनेन; स्वं क्षत्रधर्मं परिपालयामि। प्रब्रूहि वा किं क्रियतां द्विजेन्द्र; शुश्रूषुर् अस्म्य् अद्य वचस् त्वदीयम्।

āsāṃ prajānāṃ paripālanena; svaṃ kṣatradharmaṃ paripālayāmi. prabrūhi vā kiṃ kriyatāṃ dvijendra; śuśrūṣur asmy adya vacas tvadīyam.

स एवम् उक्तस् तु नृपोत्तमेन; द्विजोत्तमः पुण्यकृतां वरिष्ठः। उवाच राजानम् अदीनसत्त्वं; स्वम् एव कार्यं नृपतेश् च यत् तत्।

sa evam uktas tu nṛpottamena; dvijottamaḥ puṇyakṛtāṃ variṣṭhaḥ. uvāca rājānam adīnasattvaṃ; svam eva kāryaṃ nṛpateś ca yat tat.

तक्षकेण नरेन्द्रेन्द्र येन ते हिंसितः पिता। तस्मै प्रतिकुरुष्व त्वं पन्नगाय दुरात्मने।

takṣakeṇa narendrendra yena te hiṃsitaḥ pitā. tasmai pratikuruṣva tvaṃ pannagāya durātmane.

कार्यकालं च मन्ये ऽहं विधिदृष्टस्य कर्मणः। तद् गच्छापचितिं राजन् पितुस् तस्य महात्मनः।

kāryakālaṃ ca manye 'haṃ vidhidṛṣṭasya karmaṇaḥ. tad gacchāpacitiṃ rājan pitus tasya mahātmanaḥ.

तेन ह्य् अनपराधी स दष्टो दुष्टान्तरात्मना। पञ्चत्वम् अगमद् राजा वज्राहत इव द्रुमः।

tena hy anaparādhī sa daṣṭo duṣṭāntarātmanā. pañcatvam agamad rājā vajrāhata iva drumaḥ.

बलदर्पसमुत्सिक्तस् तक्षकः पन्नगाधमः। अकार्यं कृतवान् पापो यो ऽदशत् पितरं तव।

baladarpasamutsiktas takṣakaḥ pannagādhamaḥ. akāryaṃ kṛtavān pāpo yo 'daśat pitaraṃ tava.

राजर्षिवंशगोप्तारम् अमरप्रतिमं नृपम्। जघान काश्यपं चैव न्यवर्तयत पापकृत्।

rājarṣivaṃśagoptāram amarapratimaṃ nṛpam. jaghāna kāśyapaṃ caiva nyavartayata pāpakṛt.

दग्धुम् अर्हसि तं पापं ज्वलिते हव्यवाहने। सर्पसत्रे महाराज त्वयि तद् धि विधीयते।

dagdhum arhasi taṃ pāpaṃ jvalite havyavāhane. sarpasatre mahārāja tvayi tad dhi vidhīyate.

एवं पितुश् चापचितिं गतवांस् त्वं भविष्यसि। मम प्रियं च सुमहत् कृतं राजन् भविष्यति।

evaṃ pituś cāpacitiṃ gatavāṃs tvaṃ bhaviṣyasi. mama priyaṃ ca sumahat kṛtaṃ rājan bhaviṣyati.

कर्मणः पृथिवीपाल मम येन दुरात्मना। विघ्नः कृतो महाराज गुर्वर्थं चरतो ऽनघ।

karmaṇaḥ pṛthivīpāla mama yena durātmanā. vighnaḥ kṛto mahārāja gurvarthaṃ carato 'nagha.

एतच् छ्रुत्वा तु नृपतिस् तक्षकस्य चुकोप ह। उत्तङ्कवाक्यहविषा दीप्तो ऽग्निर् हविषा यथा।

etac chrutvā tu nṛpatis takṣakasya cukopa ha. uttaṅkavākyahaviṣā dīpto 'gnir haviṣā yathā.

अपृच्छच् च तदा राजा मन्त्रिणः स्वान् सुदुःखितः। उत्तङ्कस्यैव सांनिध्ये पितुः स्वर्गगतिं प्रति।

apṛcchac ca tadā rājā mantriṇaḥ svān suduḥkhitaḥ. uttaṅkasyaiva sāṃnidhye pituḥ svargagatiṃ prati.

पौष्ये पर्वणि राजेन्द्र स्वस्ति वाच्य द्विजान् अथ। समाप्ते पर्वणि तदा स्वशक्त्या तर्पयेद् द्विजान्। तदैव हि स राजेन्द्रो दुःखशोकाप्लुतो ऽभवत्। यदैव पितरं वृत्तम् उत्तङ्काद् अशृणोत् तदा।

pauṣye parvaṇi rājendra svasti vācya dvijān atha. samāpte parvaṇi tadā svaśaktyā tarpayed dvijān. tadaiva hi sa rājendro duḥkhaśokāpluto 'bhavat. yadaiva pitaraṃ vṛttam uttaṅkād aśṛṇot tadā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents