महाभारत 1.2 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 2→

[mh-1-2] • 243 श्लोकाः

ऋषय ऊचुः। समन्तपञ्चकम् इति यद् उक्तं सूतनन्दन। एतत् सर्वं यथान्यायं श्रोतुम् इच्छामहे वयम्।

ṛṣaya ūcuḥ. samantapañcakam iti yad uktaṃ sūtanandana. etat sarvaṃ yathānyāyaṃ śrotum icchāmahe vayam.

सूत उवाच। शुश्रूषा यदि वो विप्रा ब्रुवतश् च कथाः शुभाः। समन्तपञ्चकाख्यं च श्रोतुम् अर्हथ सत्तमाः।

sūta uvāca. śuśrūṣā yadi vo viprā bruvataś ca kathāḥ śubhāḥ. samantapañcakākhyaṃ ca śrotum arhatha sattamāḥ.

त्रेताद्वापरयोः संधौ रामः शस्त्रभृतां वरः। असकृत् पार्थिवं क्षत्रं जघानामर्षचोदितः।

tretādvāparayoḥ saṃdhau rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ. asakṛt pārthivaṃ kṣatraṃ jaghānāmarṣacoditaḥ.

स सर्वं क्षत्रम् उत्साद्य स्ववीर्येणानलद्युतिः। समन्तपञ्चके पञ्च चकार रुधिरह्रदान्। योजयानाम् अविस्तीर्णाञ् जामदग्न्यः प्रतापवान्।

sa sarvaṃ kṣatram utsādya svavīryeṇānaladyutiḥ. samantapañcake pañca cakāra rudhirahradān. yojayānām avistīrṇāñ jāmadagnyaḥ pratāpavān.

स तेषु रुधिराम्भस्सु ह्रदेषु क्रोधमूर्च्छितः। पितॄन् संतर्पयाम् आस रुधिरेणेति नः श्रुतम्।

sa teṣu rudhirāmbhassu hradeṣu krodhamūrcchitaḥ. pitṝn saṃtarpayām āsa rudhireṇeti naḥ śrutam.

अथर्चीकादयो ऽभ्येत्य पितरो ब्राह्मणर्षभम्। राम उवाच। राम राम महाभाग प्रीताः स्म तव भार्गव। अनया पितृभक्त्या च विक्रमेण च ते विभो। वरं वृणीष्व भद्रं ते किम् इच्छसि महाद्युते। यदि मे पितरः प्रीता यद्य् अनुग्राह्यता मयि। यच् च रोषाभिभूतेन क्षत्रम् उत्सादितं मया। अतश् च पापान् मुच्येहम् एष मे प्रार्थितो वरः। ह्रदाश् च तीर्थभूता मे भवेयुर् भुवि विश्रुताः। एवं भविष्यतीत्य् आहुः पितरो ब्राह्मणर्षभाः। तं क्षमस्वेति सिषिधुस् ततः स विरराम ह।

atharcīkādayo 'bhyetya pitaro brāhmaṇarṣabham. rāma uvāca. rāma rāma mahābhāga prītāḥ sma tava bhārgava. anayā pitṛbhaktyā ca vikrameṇa ca te vibho. varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te kim icchasi mahādyute. yadi me pitaraḥ prītā yady anugrāhyatā mayi. yac ca roṣābhibhūtena kṣatram utsāditaṃ mayā. ataś ca pāpān mucyeham eṣa me prārthito varaḥ. hradāś ca tīrthabhūtā me bhaveyur bhuvi viśrutāḥ. evaṃ bhaviṣyatīty āhuḥ pitaro brāhmaṇarṣabhāḥ. taṃ kṣamasveti siṣidhus tataḥ sa virarāma ha.

तेषां समीपे यो देशो ह्रदानां रुधिराम्भसाम्। समन्तपञ्चकम् इति पुण्यं तत्परिकीर्तितम्।

teṣāṃ samīpe yo deśo hradānāṃ rudhirāmbhasām. samantapañcakam iti puṇyaṃ tatparikīrtitam.

येन लिङ्गेन यो देशो युक्तः समुपलक्ष्यते। तेनैव नाम्ना तं देशं वाच्यम् आहुर् मनीषिणः।

yena liṅgena yo deśo yuktaḥ samupalakṣyate. tenaiva nāmnā taṃ deśaṃ vācyam āhur manīṣiṇaḥ.

अन्तरे चैव संप्राप्ते कलिद्वापरयोर् अभूत्। समन्तपञ्चके युद्धं कुरुपाण्डवसेनयोः।

antare caiva saṃprāpte kalidvāparayor abhūt. samantapañcake yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ.

तस्मिन् परमधर्मिष्ठे देशे भूदोषवर्जिते। अष्टादश समाजग्मुर् अक्षौहिण्यो युयुत्सया। समेत्य तं द्विजास् ताश् च तत्रैव निधनं गताः।

tasmin paramadharmiṣṭhe deśe bhūdoṣavarjite. aṣṭādaśa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā. sametya taṃ dvijās tāś ca tatraiva nidhanaṃ gatāḥ.

एवं नामाभिनिर्वृत्तं तस्य देशस्य वै द्विजाः। पुण्यश् च रमणीयश् च स देशो वः प्रकीर्तितः।

evaṃ nāmābhinirvṛttaṃ tasya deśasya vai dvijāḥ. puṇyaś ca ramaṇīyaś ca sa deśo vaḥ prakīrtitaḥ.

तद् एतत् कथितं सर्वं मया वो मुनिसत्तमाः। यथा देशः स विख्यातस् त्रिषु लोकेषु विश्रुतः।

tad etat kathitaṃ sarvaṃ mayā vo munisattamāḥ. yathā deśaḥ sa vikhyātas triṣu lokeṣu viśrutaḥ.

ऋषय ऊचुः। अक्षौहिण्य इति प्रोक्तं यत् त्वया सूतनन्दन। एतद् इच्छामहे श्रोतुं सर्वम् एव यथातथम्।

ṛṣaya ūcuḥ. akṣauhiṇya iti proktaṃ yat tvayā sūtanandana. etad icchāmahe śrotuṃ sarvam eva yathātatham.

अक्षौहिण्याः परीमाणं रथाश्वनरदन्तिनाम्। यथावच् चैव नो ब्रूहि सर्वं हि विदितं तव।

akṣauhiṇyāḥ parīmāṇaṃ rathāśvanaradantinām. yathāvac caiva no brūhi sarvaṃ hi viditaṃ tava.

सूत उवाच। एको रथो गजश् चैको नराः पञ्च पदातयः। त्रयश् च तुरगास् तज्ज्ञैः पत्तिर् इत्य् अभिधीयते।

sūta uvāca. eko ratho gajaś caiko narāḥ pañca padātayaḥ. trayaś ca turagās tajjñaiḥ pattir ity abhidhīyate.

पत्तिं तु त्रिगुणाम् एताम् आहुः सेनामुखं बुधाः। त्रीणि सेनामुखान्य् एको गुल्म इत्य् अभिधीयते।

pattiṃ tu triguṇām etām āhuḥ senāmukhaṃ budhāḥ. trīṇi senāmukhāny eko gulma ity abhidhīyate.

त्रयो गुल्मा गणो नाम वाहिनी तु गणास् त्रयः। स्मृतास् तिस्रस् तु वाहिन्यः पृतनेति विचक्षणैः।

trayo gulmā gaṇo nāma vāhinī tu gaṇās trayaḥ. smṛtās tisras tu vāhinyaḥ pṛtaneti vicakṣaṇaiḥ.

चमूस् तु पृतनास् तिस्रस् तिस्रश् चम्वस् त्व् अनीकिनी। अनीकिनीं दशगुणां प्राहुर् अक्षौहिणीं बुधाः।

camūs tu pṛtanās tisras tisraś camvas tv anīkinī. anīkinīṃ daśaguṇāṃ prāhur akṣauhiṇīṃ budhāḥ.

अक्षौहिण्याः प्रसंख्यानं रथानां द्विजसत्तमाः। संख्यागणिततत्त्वज्ञैः सहस्राण्य् एकविंशतिः।

akṣauhiṇyāḥ prasaṃkhyānaṃ rathānāṃ dvijasattamāḥ. saṃkhyāgaṇitatattvajñaiḥ sahasrāṇy ekaviṃśatiḥ.

शतान्य् उपरि चैवाष्टौ तथा भूयश् च सप्ततिः। गजानां तु परीमाणम् एतद् एवात्र निर्दिशेत्।

śatāny upari caivāṣṭau tathā bhūyaś ca saptatiḥ. gajānāṃ tu parīmāṇam etad evātra nirdiśet.

ज्ञेयं शतसहस्रं तु सहस्राणि तथा नव। नराणाम् अपि पञ्चाशच् छतानि त्रीणि चानघाः।

jñeyaṃ śatasahasraṃ tu sahasrāṇi tathā nava. narāṇām api pañcāśac chatāni trīṇi cānaghāḥ.

पञ्चषष्टिसहस्राणि तथाश्वानां शतानि च। दशोत्तराणि षट् प्राहुर् यथावद् इह संख्यया।

pañcaṣaṣṭisahasrāṇi tathāśvānāṃ śatāni ca. daśottarāṇi ṣaṭ prāhur yathāvad iha saṃkhyayā.

एताम् अक्षौहिणीं प्राहुः संख्यातत्त्वविदो जनाः। यां वः कथितवान् अस्मि विस्तरेण द्विजोत्तमाः।

etām akṣauhiṇīṃ prāhuḥ saṃkhyātattvavido janāḥ. yāṃ vaḥ kathitavān asmi vistareṇa dvijottamāḥ.

एतया संख्यया ह्य् आसन् कुरुपाण्डवसेनयोः। अक्षौहिण्यो द्विजश्रेष्ठाः पिण्डेनाष्टादशैव ताः।

etayā saṃkhyayā hy āsan kurupāṇḍavasenayoḥ. akṣauhiṇyo dvijaśreṣṭhāḥ piṇḍenāṣṭādaśaiva tāḥ.

समेतास् तत्र वै देशे तत्रैव निधनं गताः। कौरवान् कारणं कृत्वा कालेनाद्भुतकर्मणा।

sametās tatra vai deśe tatraiva nidhanaṃ gatāḥ. kauravān kāraṇaṃ kṛtvā kālenādbhutakarmaṇā.

अहानि युयुधे भीष्मो दशैव परमास्त्रवित्। अहानि पञ्च द्रोणस् तु ररक्ष कुरुवाहिनीम्।

ahāni yuyudhe bhīṣmo daśaiva paramāstravit. ahāni pañca droṇas tu rarakṣa kuruvāhinīm.

अहनी युयुधे द्वे तु कर्णः परबलार्दनः। शल्यो ऽर्धदिवसं त्व् आसीद् गदायुद्धम् अतः परम्। दुर्योधनस्य भीमस्य दिनार्धम् अभवत् तयोः।

ahanī yuyudhe dve tu karṇaḥ parabalārdanaḥ. śalyo 'rdhadivasaṃ tv āsīd gadāyuddham ataḥ param. duryodhanasya bhīmasya dinārdham abhavat tayoḥ.

तस्यैव तु दिनस्यान्ते हार्दिक्यद्रौणिगौतमाः। प्रसुप्तं निशि विश्वस्तं जघ्नुर् यौधिष्ठिरं बलम्।

tasyaiva tu dinasyānte hārdikyadrauṇigautamāḥ. prasuptaṃ niśi viśvastaṃ jaghnur yaudhiṣṭhiraṃ balam.

यत् तु शौनकसत्रे ते भारताख्यानविस्तरम्। जनमेजयस्य तत्सत्रे व्यासशिष्येण धीमता। कथितं विस्तरार्थं च यशो वीर्यं महीक्षिताम्। आख्यानं कथितं कृत्स्नं महाभारतम् उत्तमम्। आख्यास्ये तत्र पौलोमम् आख्यानं चादितः परम्।

yat tu śaunakasatre te bhāratākhyānavistaram. janamejayasya tatsatre vyāsaśiṣyeṇa dhīmatā. kathitaṃ vistarārthaṃ ca yaśo vīryaṃ mahīkṣitām. ākhyānaṃ kathitaṃ kṛtsnaṃ mahābhāratam uttamam. ākhyāsye tatra paulomam ākhyānaṃ cāditaḥ param.

विचित्रार्थपदाख्यानम् अनेकसमयान्वितम्। अभिपन्नं नरैः प्राज्ञैर् वैराग्यम् इव मोक्षिभिः।

vicitrārthapadākhyānam anekasamayānvitam. abhipannaṃ naraiḥ prājñair vairāgyam iva mokṣibhiḥ.

आत्मेव वेदितव्येषु प्रियेष्व् इव च जीवितम्। इतिहासः प्रधानार्थः श्रेष्ठः सर्वागमेष्व् अयम्।

ātmeva veditavyeṣu priyeṣv iva ca jīvitam. itihāsaḥ pradhānārthaḥ śreṣṭhaḥ sarvāgameṣv ayam.

इतिहासोत्तमे ह्य् अस्मिन्न् अर्पिता बुद्धिर् उत्तमा। स्वरव्यञ्जनयोः कृत्स्ना लोकवेदाश्रयेव वाक्।

itihāsottame hy asminn arpitā buddhir uttamā. svaravyañjanayoḥ kṛtsnā lokavedāśrayeva vāk.

अस्य प्रज्ञाभिपन्नस्य विचित्रपदपर्वणः। भारतस्येतिहासस्य श्रूयतां पर्वसंग्रहः। आदिपर्व पुरा प्रोक्तं पाराशर्येण धीमता।

asya prajñābhipannasya vicitrapadaparvaṇaḥ. bhāratasyetihāsasya śrūyatāṃ parvasaṃgrahaḥ. ādiparva purā proktaṃ pārāśaryeṇa dhīmatā.

पर्वानुक्रमणी पूर्वं द्वितीयं पर्वसंग्रहः। पौष्यं पौलोमम् आस्तीकम् आदिवंशावतारणम्।

parvānukramaṇī pūrvaṃ dvitīyaṃ parvasaṃgrahaḥ. pauṣyaṃ paulomam āstīkam ādivaṃśāvatāraṇam.

ततः संभवपर्वोक्तम् अद्भुतं देवनिर्मितम्। दाहो जतुगृहस्यात्र हैडिम्बं पर्व चोच्यते।

tataḥ saṃbhavaparvoktam adbhutaṃ devanirmitam. dāho jatugṛhasyātra haiḍimbaṃ parva cocyate.

ततो बकवधः पर्व पर्व चैत्ररथं ततः। ततः स्वयंवरं देव्याः पाञ्चाल्याः पर्व चोच्यते।

tato bakavadhaḥ parva parva caitrarathaṃ tataḥ. tataḥ svayaṃvaraṃ devyāḥ pāñcālyāḥ parva cocyate.

क्षत्रधर्मेण निर्जित्य ततो वैवाहिकं स्मृतम्। विदुरागमनं पर्व राज्यलम्भस् तथैव च।

kṣatradharmeṇa nirjitya tato vaivāhikaṃ smṛtam. vidurāgamanaṃ parva rājyalambhas tathaiva ca.

अर्जुनस्य वने वासः सुभद्राहरणं ततः। सुभद्राहरणाद् ऊर्ध्वं ज्ञेयं हरणहारिकम्।

arjunasya vane vāsaḥ subhadrāharaṇaṃ tataḥ. subhadrāharaṇād ūrdhvaṃ jñeyaṃ haraṇahārikam.

ततः खाण्डवदाहाख्यं तत्रैव मयदर्शनम्। सभापर्व ततः प्रोक्तं मन्त्रपर्व ततः परम्।

tataḥ khāṇḍavadāhākhyaṃ tatraiva mayadarśanam. sabhāparva tataḥ proktaṃ mantraparva tataḥ param.

जरासंधवधः पर्व पर्व दिग्विजयस् तथा। पर्व दिग्विजयाद् ऊर्ध्वं राजसूयिकम् उच्यते।

jarāsaṃdhavadhaḥ parva parva digvijayas tathā. parva digvijayād ūrdhvaṃ rājasūyikam ucyate.

ततश् चार्घाभिहरणं शिशुपालवधस् ततः। द्यूतपर्व ततः प्रोक्तम् अनुद्यूतम् अतः परम्।

tataś cārghābhiharaṇaṃ śiśupālavadhas tataḥ. dyūtaparva tataḥ proktam anudyūtam ataḥ param.

तत आरण्यकं पर्व किर्मीरवध एव च। अर्जुनस्याभिगमनं पर्व ज्ञेयम् अतः परम्। ईश्वरार्जुनयोर् युद्धं पर्व कैरातसंज्ञितम्।

tata āraṇyakaṃ parva kirmīravadha eva ca. arjunasyābhigamanaṃ parva jñeyam ataḥ param. īśvarārjunayor yuddhaṃ parva kairātasaṃjñitam.

इन्द्रलोकाभिगमनं पर्व ज्ञेयम् अतः परम्। तीर्थयात्रा ततः पर्व कुरुराजस्य धीमतः।

indralokābhigamanaṃ parva jñeyam ataḥ param. tīrthayātrā tataḥ parva kururājasya dhīmataḥ.

जटासुरवधः पर्व यक्षयुद्धम् अतः परम्। अर्जुनस्यास्त्रसंप्राप्तिर् अर्जुनागमनं ततः। निवातकवचैर् युद्धं पर्व चाजगरं ततः। तथैवाजगरं पर्व विज्ञेयं तदनन्तरम्।

jaṭāsuravadhaḥ parva yakṣayuddham ataḥ param. arjunasyāstrasaṃprāptir arjunāgamanaṃ tataḥ. nivātakavacair yuddhaṃ parva cājagaraṃ tataḥ. tathaivājagaraṃ parva vijñeyaṃ tadanantaram.

मार्कण्डेयसमस्या च पर्वोक्तं तदनन्तरम्। संवादश् च ततः पर्व द्रौपदीसत्यभामयोः।

mārkaṇḍeyasamasyā ca parvoktaṃ tadanantaram. saṃvādaś ca tataḥ parva draupadīsatyabhāmayoḥ.

घोषयात्रा ततः पर्व मृगस्वप्नभयं ततः। रामाख्यानं ततः पर्व सावित्र्याख्यानम् एव च। पतिव्रताया माहात्म्यं सावित्र्याश् चैवम् अद्भुतम्। रामोपाख्यानम् अत्रैव पर्व ज्ञेयम् अतः परम्। व्रीहिद्रौणिकम् आख्यानं ततो ऽनन्तरम् उच्यते। मन्त्रस्य निश्चयं कृत्वा कार्यस्यापि विचिन्तयन्। नलाख्यानम् अतः पर्व मृगस्वप्नम् अतः परम्। ततो नहुषम् आख्यानं ततो ऽनन्तरम् उच्यते।

ghoṣayātrā tataḥ parva mṛgasvapnabhayaṃ tataḥ. rāmākhyānaṃ tataḥ parva sāvitryākhyānam eva ca. pativratāyā māhātmyaṃ sāvitryāś caivam adbhutam. rāmopākhyānam atraiva parva jñeyam ataḥ param. vrīhidrauṇikam ākhyānaṃ tato 'nantaram ucyate. mantrasya niścayaṃ kṛtvā kāryasyāpi vicintayan. nalākhyānam ataḥ parva mṛgasvapnam ataḥ param. tato nahuṣam ākhyānaṃ tato 'nantaram ucyate.

द्रौपदीहरणं पर्व सैन्धवेन वनात् ततः। कुण्डलाहरणं पर्व ततः परम् इहोच्यते।

draupadīharaṇaṃ parva saindhavena vanāt tataḥ. kuṇḍalāharaṇaṃ parva tataḥ param ihocyate.

आरणेयं ततः पर्व वैराटं तदनन्तरम्। पाण्डवानां प्रवेशश् च समयस्य च पालनम्। कीचकानां वधः पर्व पर्व गोग्रहणं ततः।

āraṇeyaṃ tataḥ parva vairāṭaṃ tadanantaram. pāṇḍavānāṃ praveśaś ca samayasya ca pālanam. kīcakānāṃ vadhaḥ parva parva gograhaṇaṃ tataḥ.

अभिमन्युना च वैराट्याः पर्व वैवाहिकं स्मृतम्। उद्योगपर्व विज्ञेयम् अत ऊर्ध्वं महाद्भुतम्।

abhimanyunā ca vairāṭyāḥ parva vaivāhikaṃ smṛtam. udyogaparva vijñeyam ata ūrdhvaṃ mahādbhutam.

ततः संजययानाख्यं पर्व ज्ञेयम् अतः परम्। प्रजागरं ततः पर्व धृतराष्ट्रस्य चिन्तया।

tataḥ saṃjayayānākhyaṃ parva jñeyam ataḥ param. prajāgaraṃ tataḥ parva dhṛtarāṣṭrasya cintayā.

पर्व सानत्सुजातं च गुह्यम् अध्यात्मदर्शनम्। यानसंधिस् ततः पर्व भगवद् यानम् एव च। मातलीयम् उपाख्यानं चरितं गालवस्य च। सावित्रं वामदेव्यं च वैन्योपाख्यानम् एव च। जामदग्न्यम् उपाख्यानं पर्व षोडशराजकम्। सभाप्रवेशः कृष्णस्य विदुलापुत्रशासनम्। उद्योगः सैन्यनिर्याणं श्वेतोपाख्यानम् एव च।

parva sānatsujātaṃ ca guhyam adhyātmadarśanam. yānasaṃdhis tataḥ parva bhagavad yānam eva ca. mātalīyam upākhyānaṃ caritaṃ gālavasya ca. sāvitraṃ vāmadevyaṃ ca vainyopākhyānam eva ca. jāmadagnyam upākhyānaṃ parva ṣoḍaśarājakam. sabhāpraveśaḥ kṛṣṇasya vidulāputraśāsanam. udyogaḥ sainyaniryāṇaṃ śvetopākhyānam eva ca.

ज्ञेयं विवादपर्वात्र कर्णस्यापि महात्मनः। मन्त्रस्य निश्चयं कृत्वा कार्यं समभिचिन्ततम्। कीर्त्यते चाप्य् उपाख्यानं सैनापत्ये ऽभिषेचनम्। श्वेतस्य वासुदेवेन चित्रं बहुकथाश्रयम्। निर्याणं पर्व च ततः कुरुपाण्डवसेनयोः।

jñeyaṃ vivādaparvātra karṇasyāpi mahātmanaḥ. mantrasya niścayaṃ kṛtvā kāryaṃ samabhicintatam. kīrtyate cāpy upākhyānaṃ saināpatye 'bhiṣecanam. śvetasya vāsudevena citraṃ bahukathāśrayam. niryāṇaṃ parva ca tataḥ kurupāṇḍavasenayoḥ.

रथातिरथसंख्या च पर्वोक्तं तदनन्तरम्। उलूकदूतागमनं पर्वामर्षविवर्धनम्।

rathātirathasaṃkhyā ca parvoktaṃ tadanantaram. ulūkadūtāgamanaṃ parvāmarṣavivardhanam.

अम्बोपाख्यानम् अपि च पर्व ज्ञेयम् अतः परम्। दिव्यं चक्षुर् ददौ यत्र संजयाय महान् ऋषिः। भीष्माभिषेचनं पर्व ज्ञेयम् अद्भुतकारणम्।

ambopākhyānam api ca parva jñeyam ataḥ param. divyaṃ cakṣur dadau yatra saṃjayāya mahān ṛṣiḥ. bhīṣmābhiṣecanaṃ parva jñeyam adbhutakāraṇam.

जम्बूखण्डविनिर्माणं पर्वोक्तं तदनन्तरम्। भूमिपर्व ततो ज्ञेयं द्वीपविस्तरकीर्तनम्।

jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ parvoktaṃ tadanantaram. bhūmiparva tato jñeyaṃ dvīpavistarakīrtanam.

पर्वोक्तं भगवद्गीता पर्व भीष्मवधस् ततः। द्रोणाभिषेकः पर्वोक्तं संशप्तकवधस् ततः।

parvoktaṃ bhagavadgītā parva bhīṣmavadhas tataḥ. droṇābhiṣekaḥ parvoktaṃ saṃśaptakavadhas tataḥ.

अभिमन्युवधः पर्व प्रतिज्ञापर्व चोच्यते। जयद्रथवधः पर्व घटोत्कचवधस् ततः।

abhimanyuvadhaḥ parva pratijñāparva cocyate. jayadrathavadhaḥ parva ghaṭotkacavadhas tataḥ.

ततो द्रोणवधः पर्व विज्ञेयं लोमहर्षणम्। मोक्षो नारायणास्त्रस्य पर्वानन्तरम् उच्यते।

tato droṇavadhaḥ parva vijñeyaṃ lomaharṣaṇam. mokṣo nārāyaṇāstrasya parvānantaram ucyate.

कर्णपर्व ततो ज्ञेयं शल्यपर्व ततः परम्। ह्रदप्रवेशनं पर्व गदायुद्धम् अतः परम्।

karṇaparva tato jñeyaṃ śalyaparva tataḥ param. hradapraveśanaṃ parva gadāyuddham ataḥ param.

सारस्वतं ततः पर्व तीर्थवंशगुणान्वितम्। अत ऊर्ध्वं तु बीभत्सं पर्व सौप्तिकम् उच्यते।

sārasvataṃ tataḥ parva tīrthavaṃśaguṇānvitam. ata ūrdhvaṃ tu bībhatsaṃ parva sauptikam ucyate.

ऐषीकं पर्व निर्दिष्टम् अत ऊर्ध्वं सुदारुणम्। जलप्रदानिकं पर्व स्त्रीपर्व च ततः परम्।

aiṣīkaṃ parva nirdiṣṭam ata ūrdhvaṃ sudāruṇam. jalapradānikaṃ parva strīparva ca tataḥ param.

श्राद्धपर्व ततो ज्ञेयं कुरूणाम् और्ध्वदेहिकम्। आभिषेचनिकं पर्व धर्मराजस्य धीमतः।

śrāddhaparva tato jñeyaṃ kurūṇām aurdhvadehikam. ābhiṣecanikaṃ parva dharmarājasya dhīmataḥ.

चार्वाकनिग्रहः पर्व रक्षसो ब्रह्मरूपिणः। प्रविभागो गृहाणां च पर्वोक्तं तदनन्तरम्।

cārvākanigrahaḥ parva rakṣaso brahmarūpiṇaḥ. pravibhāgo gṛhāṇāṃ ca parvoktaṃ tadanantaram.

शान्तिपर्व ततो यत्र राजधर्मानुकीर्तनम्। आपद्धर्मश् च पर्वोक्तं मोक्षधर्मस् ततः परम्। शुकप्रश्नाभिगमनं ब्रह्मप्रश्नानुशासनम्। प्रादुर्भावश् च दुर्वासः संवादश् चैव मायया।

śāntiparva tato yatra rājadharmānukīrtanam. āpaddharmaś ca parvoktaṃ mokṣadharmas tataḥ param. śukapraśnābhigamanaṃ brahmapraśnānuśāsanam. prādurbhāvaś ca durvāsaḥ saṃvādaś caiva māyayā.

ततः पर्व परिज्ञेयम् आनुशासनिकं परम्। स्वर्गारोहणिकं पर्व ततो भीष्मस्य धीमतः।

tataḥ parva parijñeyam ānuśāsanikaṃ param. svargārohaṇikaṃ parva tato bhīṣmasya dhīmataḥ.

ततो ऽश्वमेधिकं पर्व सर्वपापप्रणाशनम्। अनुगीता ततः पर्व ज्ञेयम् अध्यात्मवाचकम्।

tato 'śvamedhikaṃ parva sarvapāpapraṇāśanam. anugītā tataḥ parva jñeyam adhyātmavācakam.

पर्व चाश्रमवासाख्यं पुत्रदर्शनम् एव च। नारदागमनं पर्व ततः परम् इहोच्यते। वर्णधर्मस् ततो ज्ञेयम् आश्रमाणां च कीर्तनम्। मृतानां दर्शनं चैव व्यासेनाद्भुतकर्मणा।

parva cāśramavāsākhyaṃ putradarśanam eva ca. nāradāgamanaṃ parva tataḥ param ihocyate. varṇadharmas tato jñeyam āśramāṇāṃ ca kīrtanam. mṛtānāṃ darśanaṃ caiva vyāsenādbhutakarmaṇā.

मौसलं पर्व च ततो घोरं समनुवर्ण्यते। महाप्रस्थानिकं पर्व स्वर्गारोहणिकं ततः। स्वर्गारोहणिकं पर्व ततो ज्ञेयम् अतः परम्।

mausalaṃ parva ca tato ghoraṃ samanuvarṇyate. mahāprasthānikaṃ parva svargārohaṇikaṃ tataḥ. svargārohaṇikaṃ parva tato jñeyam ataḥ param.

हरिवंशस् ततः पर्व पुराणं खिलसंज्ञितम्। विष्णुपर्व शिशोश् चर्या विष्णोः कंसवधस् तथा। सौभस्य च वधः पर्व बाणस्य नरकस्य च। जनमेजयस्य यज्ञे तु नकुलाख्यानम् एव च। भविष्यत्पर्व चाप्य् उक्तं खिलेष्व् एवाद्भुतं महत्।

harivaṃśas tataḥ parva purāṇaṃ khilasaṃjñitam. viṣṇuparva śiśoś caryā viṣṇoḥ kaṃsavadhas tathā. saubhasya ca vadhaḥ parva bāṇasya narakasya ca. janamejayasya yajñe tu nakulākhyānam eva ca. bhaviṣyatparva cāpy uktaṃ khileṣv evādbhutaṃ mahat.

एतत् पर्वशतं पूर्णं व्यासेनोक्तं महात्मना। यथावत् सूतपुत्रेण लोमहर्षणिना पुनः।

etat parvaśataṃ pūrṇaṃ vyāsenoktaṃ mahātmanā. yathāvat sūtaputreṇa lomaharṣaṇinā punaḥ.

कथितं नैमिषारण्ये पर्वाण्य् अष्टादशैव तु। समासो भारतस्यायं तत्रोक्तः पर्वसंग्रहः। पौष्यं पौलोमम् आस्तीकम् आदिवंशावतारणम्। संभवो जतुवेश्माख्यं हिडिम्बबकयोर् वधः। तथा चैत्ररथं देव्याः पाञ्चाल्याश् च स्वयंवरः। क्षात्रधर्मेण निर्जित्य ततो वैवाहिकं स्मृतम्। विदुरागमनं चैव राज्यलम्भस् तथैव च। वनवासो ऽर्जुनस्यापि सुभद्राहरणं ततः। हरणाहरणं चैव दहनं खाण्डवस्य च। मयस्य दर्शनं चैव आदिपर्वणि कथ्यते।

kathitaṃ naimiṣāraṇye parvāṇy aṣṭādaśaiva tu. samāso bhāratasyāyaṃ tatroktaḥ parvasaṃgrahaḥ. pauṣyaṃ paulomam āstīkam ādivaṃśāvatāraṇam. saṃbhavo jatuveśmākhyaṃ hiḍimbabakayor vadhaḥ. tathā caitrarathaṃ devyāḥ pāñcālyāś ca svayaṃvaraḥ. kṣātradharmeṇa nirjitya tato vaivāhikaṃ smṛtam. vidurāgamanaṃ caiva rājyalambhas tathaiva ca. vanavāso 'rjunasyāpi subhadrāharaṇaṃ tataḥ. haraṇāharaṇaṃ caiva dahanaṃ khāṇḍavasya ca. mayasya darśanaṃ caiva ādiparvaṇi kathyate.

पौष्ये पर्वणि माहात्म्यम् उत्तङ्कस्योपवर्णितम्। पौलोमे भृगुवंशस्य विस्तारः परिकीर्तितः। श्लोकानां च सहस्रं च पञ्चाशच् छतम् एव च। अध्यायानां तथाष्टौ च पर्वण्य् अस्मिन् प्रकीर्तिताः।

pauṣye parvaṇi māhātmyam uttaṅkasyopavarṇitam. paulome bhṛguvaṃśasya vistāraḥ parikīrtitaḥ. ślokānāṃ ca sahasraṃ ca pañcāśac chatam eva ca. adhyāyānāṃ tathāṣṭau ca parvaṇy asmin prakīrtitāḥ.

आस्तीके सर्वनागानां गरुडस्य च संभवः। क्षीरोदमथनं चैव जन्मोच्छैःश्रवसस् तथा।

āstīke sarvanāgānāṃ garuḍasya ca saṃbhavaḥ. kṣīrodamathanaṃ caiva janmocchaiḥśravasas tathā.

यजतः सर्पसत्रेण राज्ञः पारिक्षितस्य च। कथेयम् अभिनिर्वृत्ता भारतानां महात्मनाम्। श्लोकाग्रं च सहस्रं च त्रिशतं चोत्तरं तथा। श्लोकाश् च चतुराशीतिः पर्वण्य् अस्मिंस् तथैव च। अध्यायानां ततः प्रोक्तं चत्वारिंशन् महर्षिणा।

yajataḥ sarpasatreṇa rājñaḥ pārikṣitasya ca. katheyam abhinirvṛttā bhāratānāṃ mahātmanām. ślokāgraṃ ca sahasraṃ ca triśataṃ cottaraṃ tathā. ślokāś ca caturāśītiḥ parvaṇy asmiṃs tathaiva ca. adhyāyānāṃ tataḥ proktaṃ catvāriṃśan maharṣiṇā.

विविधाः संभवा राज्ञाम् उक्ताः संभवपर्वणि। अन्येषां चैव विप्राणाम् ऋषेर् द्वैपायनस्य च।

vividhāḥ saṃbhavā rājñām uktāḥ saṃbhavaparvaṇi. anyeṣāṃ caiva viprāṇām ṛṣer dvaipāyanasya ca.

अंशावतरणं चात्र देवानां परिकीर्तितम्। दैत्यानां दानवानां च यक्षाणां च महौजसाम्।

aṃśāvataraṇaṃ cātra devānāṃ parikīrtitam. daityānāṃ dānavānāṃ ca yakṣāṇāṃ ca mahaujasām.

नागानाम् अथ सर्पाणां गन्धर्वाणां पतत्रिणाम्। अन्येषां चैव भूतानां विविधानां समुद्भवः। महर्षेर् आश्रमपदे कण्वस्य च तपस्विनः। शकुन्तलायां दुष्यन्ताद् भरतश् चापि जज्ञिवान्। यस्य लोकेषु नाम्नेदं प्रथितं भारतं कुलम्।

nāgānām atha sarpāṇāṃ gandharvāṇāṃ patatriṇām. anyeṣāṃ caiva bhūtānāṃ vividhānāṃ samudbhavaḥ. maharṣer āśramapade kaṇvasya ca tapasvinaḥ. śakuntalāyāṃ duṣyantād bharataś cāpi jajñivān. yasya lokeṣu nāmnedaṃ prathitaṃ bhārataṃ kulam.

वसूनां पुनर् उत्पत्तिर् भागीरथ्यां महात्मनाम्। शंतनोर् वेश्मनि पुनस् तेषां चारोहणं दिवि।

vasūnāṃ punar utpattir bhāgīrathyāṃ mahātmanām. śaṃtanor veśmani punas teṣāṃ cārohaṇaṃ divi.

तेज्ॐशानां च संघाताद् भीष्मस्याप्य् अत्र संभवः। राज्यान् निवर्तनं चैव ब्रह्मचर्यव्रते स्थितिः।

tejoṃśānāṃ ca saṃghātād bhīṣmasyāpy atra saṃbhavaḥ. rājyān nivartanaṃ caiva brahmacaryavrate sthitiḥ.

प्रतिज्ञापालनं चैव रक्षा चित्राङ्गदस्य च। हते चित्राङ्गदे चैव रक्षा भ्रातुर् यवीयसः।

pratijñāpālanaṃ caiva rakṣā citrāṅgadasya ca. hate citrāṅgade caiva rakṣā bhrātur yavīyasaḥ.

विचित्रवीर्यस्य तथा राज्ये संप्रतिपादनम्। धर्मस्य नृषु संभूतिर् अणीमाण्डव्यशापजा।

vicitravīryasya tathā rājye saṃpratipādanam. dharmasya nṛṣu saṃbhūtir aṇīmāṇḍavyaśāpajā.

कृष्णद्वैपायनाच् चैव प्रसूतिर् वरदानजा। धृतराष्ट्रस्य पाण्डोश् च पाण्डवानां च संभवः।

kṛṣṇadvaipāyanāc caiva prasūtir varadānajā. dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍoś ca pāṇḍavānāṃ ca saṃbhavaḥ.

वारणावतयात्रा च मन्त्रो दुर्योधनस्य च। हितोपदेशश् च पथि धर्मराजस्य धीमतः। विदुरेण कृतो यत्र हितार्थं म्लेच्छभाषया। विदुरस्य च वाक्येन सुरुङ्गोपक्रमक्रिया। निषाद्याः पञ्चपुत्रायाः सुप्ताया जतुवेश्मनि। पुरोचनस्य चात्रैव दहनं संप्रकीर्तितम्।

vāraṇāvatayātrā ca mantro duryodhanasya ca. hitopadeśaś ca pathi dharmarājasya dhīmataḥ. vidureṇa kṛto yatra hitārthaṃ mlecchabhāṣayā. vidurasya ca vākyena suruṅgopakramakriyā. niṣādyāḥ pañcaputrāyāḥ suptāyā jatuveśmani. purocanasya cātraiva dahanaṃ saṃprakīrtitam.

पाण्डवानां वने घोरे हिडिम्बायाश् च दर्शनम्। तत्रैव च हिडिम्बस्य वधो भीमान् महाबलात्। घटोत्कचस्य चोत्पत्तिर् अत्रैव परिकीर्तिता। महर्षेर् दर्शनं चैव व्यासस्यामिततेजसः। तदाज्ञयैकचक्रायां ब्राह्मणस्य निवेशने।

pāṇḍavānāṃ vane ghore hiḍimbāyāś ca darśanam. tatraiva ca hiḍimbasya vadho bhīmān mahābalāt. ghaṭotkacasya cotpattir atraiva parikīrtitā. maharṣer darśanaṃ caiva vyāsasyāmitatejasaḥ. tadājñayaikacakrāyāṃ brāhmaṇasya niveśane.

अज्ञातचर्या पाण्डूनां वासो ब्राह्मणवेश्मनि। बकस्य निधनं चैव नागराणां च विस्मयः। संभवश् चैव कृष्णाया धृष्टद्युम्नस्य चैव ह। ब्राह्मणात् समुपश्रुत्य व्यासवाक्यप्रचोदिताः। द्रौपदीं प्रार्थयन्तस् ते स्वयंवरदिदृक्षवः। पाञ्चालान् अभितो जग्मुर् यत्र कौतूहलान्विताः। कूटस्य धार्तराष्ट्रेण प्रेषणं पाण्डवान् प्रति।

ajñātacaryā pāṇḍūnāṃ vāso brāhmaṇaveśmani. bakasya nidhanaṃ caiva nāgarāṇāṃ ca vismayaḥ. saṃbhavaś caiva kṛṣṇāyā dhṛṣṭadyumnasya caiva ha. brāhmaṇāt samupaśrutya vyāsavākyapracoditāḥ. draupadīṃ prārthayantas te svayaṃvaradidṛkṣavaḥ. pāñcālān abhito jagmur yatra kautūhalānvitāḥ. kūṭasya dhārtarāṣṭreṇa preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati.

अङ्गारपर्णं निर्जित्य गङ्गाकूले ऽर्जुनस् तदा। सख्यं कृत्वा ततस् तेन तस्माद् एव स शुश्रुवे। भ्रातृभिः सहितः सर्वैः पाञ्चालान् अभितो ययौ।

aṅgāraparṇaṃ nirjitya gaṅgākūle 'rjunas tadā. sakhyaṃ kṛtvā tatas tena tasmād eva sa śuśruve. bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ pāñcālān abhito yayau.

तापत्यम् अथ वासिष्ठम् और्वं चाख्यानम् उत्तमम्। पाञ्चालनगरे चापि लक्ष्यं भित्त्वा धनंजयः। द्रौपदीं लब्धवान् अत्र मध्ये सर्वमहीक्षिताम्। भीमसेनार्जुनौ यत्र संरब्धान् पृथिवीपतीन्। शल्यकर्णौ च तरसा जितवन्तौ महामृधे। दृष्ट्वा तयोश् च तद् वीर्यम् अप्रमेयम् अमानुषम्। शङ्कमानौ पाण्डवांस् तान् रामकृष्णौ महामती। जग्मतुस् तैः समागन्तुं शालां भार्गववेश्मनि। स्वयंवरं च पाञ्चाल्या रारायन्त्रप्रभेदनम्। नृपाणां सह संग्रामः पाण्डवानां महाद्भुतम्। पञ्चेन्द्राणाम् उपाख्यानम् अत्रैवाद्भुतम् उच्यते।

tāpatyam atha vāsiṣṭham aurvaṃ cākhyānam uttamam. pāñcālanagare cāpi lakṣyaṃ bhittvā dhanaṃjayaḥ. draupadīṃ labdhavān atra madhye sarvamahīkṣitām. bhīmasenārjunau yatra saṃrabdhān pṛthivīpatīn. śalyakarṇau ca tarasā jitavantau mahāmṛdhe. dṛṣṭvā tayoś ca tad vīryam aprameyam amānuṣam. śaṅkamānau pāṇḍavāṃs tān rāmakṛṣṇau mahāmatī. jagmatus taiḥ samāgantuṃ śālāṃ bhārgavaveśmani. svayaṃvaraṃ ca pāñcālyā rārāyantraprabhedanam. nṛpāṇāṃ saha saṃgrāmaḥ pāṇḍavānāṃ mahādbhutam. pañcendrāṇām upākhyānam atraivādbhutam ucyate.

पञ्चानाम् एकपत्नीत्वे विमर्शो द्रुपदस्य च। द्रौपद्या देवविहितो विवाहश् चाप्य् अमानुषः। क्षत्तुश् च धृतराष्ट्रेण प्रेषणं पाण्डवान् प्रति।

pañcānām ekapatnītve vimarśo drupadasya ca. draupadyā devavihito vivāhaś cāpy amānuṣaḥ. kṣattuś ca dhṛtarāṣṭreṇa preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati.

विदुरस्य च संप्राप्तिर् दर्शनं केशवस्य च। खाण्डवप्रस्थवासश् च तथा राज्यार्धशासनम्।

vidurasya ca saṃprāptir darśanaṃ keśavasya ca. khāṇḍavaprasthavāsaś ca tathā rājyārdhaśāsanam.

नारदस्याज्ञया चैव द्रौपद्याः समयक्रिया। सुन्दोपसुन्दयोस् तत्र उपाख्यानं प्रकीर्तितम्। अनन्तरं च द्रौपद्या सहासीनं युधिष्ठिरम्। अनुप्रविश्य विप्रार्थं फाल्गुनो गृह्य चायुधम्। मोक्षयित्वा गृहं गत्वा विप्रार्थं कृतनिश्चयः। समयं पालयन् वीरो वनं यत्र जगाम ह।

nāradasyājñayā caiva draupadyāḥ samayakriyā. sundopasundayos tatra upākhyānaṃ prakīrtitam. anantaraṃ ca draupadyā sahāsīnaṃ yudhiṣṭhiram. anupraviśya viprārthaṃ phālguno gṛhya cāyudham. mokṣayitvā gṛhaṃ gatvā viprārthaṃ kṛtaniścayaḥ. samayaṃ pālayan vīro vanaṃ yatra jagāma ha.

पार्थस्य वनवासश् च उलूप्या पथि संगमः। पुण्यतीर्थानुसंयानं बभ्रुवाहनजन्म च। तत्रैव मोक्षयाम् आस पञ्च सो ऽप्सरसः शुभाः। शापाद् ग्राहत्वम् आपन्ना ब्राह्मणस्य तपस्विनः। प्रभासतीर्थे पार्थस्य कृष्णेन च समागमः।

pārthasya vanavāsaś ca ulūpyā pathi saṃgamaḥ. puṇyatīrthānusaṃyānaṃ babhruvāhanajanma ca. tatraiva mokṣayām āsa pañca so 'psarasaḥ śubhāḥ. śāpād grāhatvam āpannā brāhmaṇasya tapasvinaḥ. prabhāsatīrthe pārthasya kṛṣṇena ca samāgamaḥ.

द्वारकायां सुभद्रा च कामयानेन कामिनी। वासुदेवस्यानुमते प्राप्ता चैव किरीटिना।

dvārakāyāṃ subhadrā ca kāmayānena kāminī. vāsudevasyānumate prāptā caiva kirīṭinā.

हरणं गृह्य संप्राप्ते कृष्णे देवकिनन्दने। शक्रप्रस्थं महाबाहुः प्रीत्या परमया युतः। न्यवसत् सह पार्थेन तत्रैवोदारकर्मणा। संप्राप्तिश् चक्रधनुषोः खाण्डवस्य च दाहनम्।

haraṇaṃ gṛhya saṃprāpte kṛṣṇe devakinandane. śakraprasthaṃ mahābāhuḥ prītyā paramayā yutaḥ. nyavasat saha pārthena tatraivodārakarmaṇā. saṃprāptiś cakradhanuṣoḥ khāṇḍavasya ca dāhanam.

अभिमन्योः सुभद्रायां जन्म चोत्तमतेजसः। द्रौपद्यास् तनयानां च संभवो ऽत्रैव कीर्तितः। विहारार्थं च गतयोः कृष्णयोर् यमुनाम् अनु। मयस्य मोक्षो ज्वलनाद् भुजंगस्य च मोक्षणम्। महर्षेर् मन्दपालस्य शार्ङ्ग्यं तनयसंभवः।

abhimanyoḥ subhadrāyāṃ janma cottamatejasaḥ. draupadyās tanayānāṃ ca saṃbhavo 'traiva kīrtitaḥ. vihārārthaṃ ca gatayoḥ kṛṣṇayor yamunām anu. mayasya mokṣo jvalanād bhujaṃgasya ca mokṣaṇam. maharṣer mandapālasya śārṅgyaṃ tanayasaṃbhavaḥ.

इत्य् एतद् आधिपर्वोक्तं प्रथमं बहुविस्तरम्। अध्यायानां शते द्वे तु संख्याते परमर्षिणा। अष्टादशैव चाध्याया व्यासेनोत्तमतेजसा।

ity etad ādhiparvoktaṃ prathamaṃ bahuvistaram. adhyāyānāṃ śate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā. aṣṭādaśaiva cādhyāyā vyāsenottamatejasā.

सप्त श्लोकसहस्राणि तथा नव शतानि च। श्लोकाश् च चतुराशीतिर् दृष्टो ग्रन्थो महात्मना।

sapta ślokasahasrāṇi tathā nava śatāni ca. ślokāś ca caturāśītir dṛṣṭo grantho mahātmanā.

द्वितीयं तु सभापर्व बहुवृत्तान्तम् उच्यते। सभाक्रिया पाण्डवानां किंकराणां च दर्शनम्।

dvitīyaṃ tu sabhāparva bahuvṛttāntam ucyate. sabhākriyā pāṇḍavānāṃ kiṃkarāṇāṃ ca darśanam.

लोकपालसभाख्यानं नारदाद् देवदर्शनात्। राजसूयस्य चारम्भो जरासंधवधस् तथा।

lokapālasabhākhyānaṃ nāradād devadarśanāt. rājasūyasya cārambho jarāsaṃdhavadhas tathā.

गिरिव्रजे निरुद्धानां राज्ञां कृष्णेन मोक्षणम्। तथा दिग्विजयो ऽत्रैव पाण्डवानां प्रकीर्तितः। राज्ञाम् आगमनं चैव सार्हणानां महाक्रतौ। राजसूये ऽर्घसंवादे शिशुपालवधस् तथा।

girivraje niruddhānāṃ rājñāṃ kṛṣṇena mokṣaṇam. tathā digvijayo 'traiva pāṇḍavānāṃ prakīrtitaḥ. rājñām āgamanaṃ caiva sārhaṇānāṃ mahākratau. rājasūye 'rghasaṃvāde śiśupālavadhas tathā.

यज्ञे विभूतिं तां दृष्ट्वा दुःखामर्षान्वितस्य च। दुर्योधनस्यावहासो भीमेन च सभातले।

yajñe vibhūtiṃ tāṃ dṛṣṭvā duḥkhāmarṣānvitasya ca. duryodhanasyāvahāso bhīmena ca sabhātale.

यत्रास्य मन्युर् उद्भूतो येन द्यूतम् अकारयत्। यत्र धर्मसुतं द्यूते शकुनिः कितवो ऽजयत्।

yatrāsya manyur udbhūto yena dyūtam akārayat. yatra dharmasutaṃ dyūte śakuniḥ kitavo 'jayat.

यत्र द्यूतार्णवे मग्नान् द्रौपदी नौर् इवार्णवात्। धृतराष्ट्रो महाप्राज्ञः स्नुषां परमदुःखिताम्। तारयाम् आस तांस् तीर्णाञ् ज्ञात्वा दुर्योधनो नृपः। पुनर् एव ततो द्यूते समाह्वयत पाण्डवान्। जित्वा च वनवासाय प्रेषयाम् आस तांस् ततः।

yatra dyūtārṇave magnān draupadī naur ivārṇavāt. dhṛtarāṣṭro mahāprājñaḥ snuṣāṃ paramaduḥkhitām. tārayām āsa tāṃs tīrṇāñ jñātvā duryodhano nṛpaḥ. punar eva tato dyūte samāhvayata pāṇḍavān. jitvā ca vanavāsāya preṣayām āsa tāṃs tataḥ.

एतत् सर्वं सभापर्व समाख्यातं महात्मना। अध्यायाः सप्ततिर् ज्ञेयास् तथा द्वौ चात्र संख्यया।

etat sarvaṃ sabhāparva samākhyātaṃ mahātmanā. adhyāyāḥ saptatir jñeyās tathā dvau cātra saṃkhyayā.

श्लोकानां द्वे सहस्रे तु पञ्च श्लोकशतानि च। श्लोकाश् चैकादश ज्ञेयाः पर्वण्य् अस्मिन् प्रकीर्तिताः।

ślokānāṃ dve sahasre tu pañca ślokaśatāni ca. ślokāś caikādaśa jñeyāḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ.

अतः परं तृतीयं तु ज्ञेयम् आरण्यकं महत्। वनवासं प्रयातेषु पाण्डवेषु महात्मसु। पौरानुगमनं चैव धर्मपुत्रस्य धीमतः। यत्रादित्याद् वरप्राप्तिर् धर्मराजस्य धीमतः। अन्नौषधीनां च कृते पाण्डवेन महात्मना। द्विजानां भरणार्थं च कृतम् आराधनं रवेः। हितं च ब्रुवतः क्षत्तुः परित्यागो ऽम्बिकासुतात्। त्यक्तस्य पाण्डुपुत्राणां समीपगमनं तथा। पुनरागमनं चैव धृतराष्ट्रस्य शासनात्। कर्णप्रोत्साहनं चैव धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेः। वनस्थान् पाण्डवान् हन्तुं मन्त्रो दुर्योधनस्य च। तं दुष्टभावं विज्ञाय व्यासस्यागमनं द्रुतम्। निर्याणप्रतिषेधश् च सुरभ्याख्यानम् एव च। मैत्रेयागमनं चात्र राज्ञश् चैवानुशासनम्। शापोत्सर्गश् च तेनैव राज्ञो दुर्योधनस्य च। किर्मीरस्य वधश् चात्र भीमसेनेन संयुगे। धौम्योपदेशात् तिग्मांशुप्रसादाद् अन्नसंभवः। मैत्रेयशापोत्सर्गश् च विदुरस्य प्रवासनम्।

ataḥ paraṃ tṛtīyaṃ tu jñeyam āraṇyakaṃ mahat. vanavāsaṃ prayāteṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu. paurānugamanaṃ caiva dharmaputrasya dhīmataḥ. yatrādityād varaprāptir dharmarājasya dhīmataḥ. annauṣadhīnāṃ ca kṛte pāṇḍavena mahātmanā. dvijānāṃ bharaṇārthaṃ ca kṛtam ārādhanaṃ raveḥ. hitaṃ ca bruvataḥ kṣattuḥ parityāgo 'mbikāsutāt. tyaktasya pāṇḍuputrāṇāṃ samīpagamanaṃ tathā. punarāgamanaṃ caiva dhṛtarāṣṭrasya śāsanāt. karṇaprotsāhanaṃ caiva dhārtarāṣṭrasya durmateḥ. vanasthān pāṇḍavān hantuṃ mantro duryodhanasya ca. taṃ duṣṭabhāvaṃ vijñāya vyāsasyāgamanaṃ drutam. niryāṇapratiṣedhaś ca surabhyākhyānam eva ca. maitreyāgamanaṃ cātra rājñaś caivānuśāsanam. śāpotsargaś ca tenaiva rājño duryodhanasya ca. kirmīrasya vadhaś cātra bhīmasenena saṃyuge. dhaumyopadeśāt tigmāṃśuprasādād annasaṃbhavaḥ. maitreyaśāpotsargaś ca vidurasya pravāsanam.

वृष्णीनाम् आगमो यत्र पाञ्चालानां च सर्वशः। श्रुत्वा शकुनिना द्यूते निकृत्या निर्जितांश् च तान्। क्रुद्धस्यानुप्रशमनं हरेश् चैव किरीटिना। परिदेवनं च पाञ्चाल्या वासुदेवस्य संनिधौ। आश्वासनं च कृष्णेन दुःखार्तायाः प्रकीर्तितम्। बान्धवागमनं चैव द्रौपद्याश् चाश्रुमोक्षणम्। तत् किर्मीरवधाख्यानं वृष्णीनाम् आगमस् तथा। पाञ्चालानां च सर्वेषां सौभाख्यानं तथैव च। यत्र सौभवधाख्यानं किर्मीरवध एव च। सुभद्रायाः सपुत्रायाः कृष्णेन द्वारकां पुरीम्। नयनं द्रौपदेयानां धृष्टद्युम्नेन चैव हि। प्रवेशः पाण्डवेयानां रम्ये द्वैतवने ततः। धर्मराजस्य चात्रैव संवादः कृष्णया सह। संवादश् च तथा राज्ञा भीमस्यापि प्रकीर्तितः। समीपं पाण्डुपुत्राणां व्यासस्यागमनं तथा। प्रतिस्मृत्याथ विद्याया दानं राज्ञो महर्षिणा। गमनं काम्यकं चापि व्यासे प्रतिगते ततः। अस्त्रहेतोर् विवासश् च पार्थस्यामिततेजसः।

vṛṣṇīnām āgamo yatra pāñcālānāṃ ca sarvaśaḥ. śrutvā śakuninā dyūte nikṛtyā nirjitāṃś ca tān. kruddhasyānupraśamanaṃ hareś caiva kirīṭinā. paridevanaṃ ca pāñcālyā vāsudevasya saṃnidhau. āśvāsanaṃ ca kṛṣṇena duḥkhārtāyāḥ prakīrtitam. bāndhavāgamanaṃ caiva draupadyāś cāśrumokṣaṇam. tat kirmīravadhākhyānaṃ vṛṣṇīnām āgamas tathā. pāñcālānāṃ ca sarveṣāṃ saubhākhyānaṃ tathaiva ca. yatra saubhavadhākhyānaṃ kirmīravadha eva ca. subhadrāyāḥ saputrāyāḥ kṛṣṇena dvārakāṃ purīm. nayanaṃ draupadeyānāṃ dhṛṣṭadyumnena caiva hi. praveśaḥ pāṇḍaveyānāṃ ramye dvaitavane tataḥ. dharmarājasya cātraiva saṃvādaḥ kṛṣṇayā saha. saṃvādaś ca tathā rājñā bhīmasyāpi prakīrtitaḥ. samīpaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ vyāsasyāgamanaṃ tathā. pratismṛtyātha vidyāyā dānaṃ rājño maharṣiṇā. gamanaṃ kāmyakaṃ cāpi vyāse pratigate tataḥ. astrahetor vivāsaś ca pārthasyāmitatejasaḥ.

महादेवेन युद्धं च किरातवपुषा सह। दर्शनं लोकपालानां स्वर्गारोहणम् एव च। महेन्द्रलोकगमनम् अस्त्रार्थे च किरीटिनः। यत्र चिन्ता समुत्पन्ना धृतराष्ट्रस्य भूयसी।

mahādevena yuddhaṃ ca kirātavapuṣā saha. darśanaṃ lokapālānāṃ svargārohaṇam eva ca. mahendralokagamanam astrārthe ca kirīṭinaḥ. yatra cintā samutpannā dhṛtarāṣṭrasya bhūyasī.

दर्शनं बृहदश्वस्य महर्षेर् भावितात्मनः। युधिष्ठिरस्य चार्तस्य व्यसने परिदेवनम्।

darśanaṃ bṛhadaśvasya maharṣer bhāvitātmanaḥ. yudhiṣṭhirasya cārtasya vyasane paridevanam.

नलोपाख्यानम् अत्रैव धर्मिष्ठं करुणोदयम्। दमयन्त्याः स्थितिर् यत्र नलस्य व्यसनागमे। तथाक्षहृदयप्राप्तिस् तस्माद् एव महर्षितः। लोमशस्यागमश् चात्र स्वर्गात् पाण्डुसुतान् प्रति।

nalopākhyānam atraiva dharmiṣṭhaṃ karuṇodayam. damayantyāḥ sthitir yatra nalasya vyasanāgame. tathākṣahṛdayaprāptis tasmād eva maharṣitaḥ. lomaśasyāgamaś cātra svargāt pāṇḍusutān prati.

वनवासगतानां च पाण्डवानां महात्मनाम्। स्वर्गे प्रवृत्तिर् आख्याता लोमशेनार्जुनस्य वै। संदेशाद् अर्जुनस्यात्र तीर्थाभिगमनक्रिया। तीर्थानां च फलप्राप्तिः पुण्यत्वं चापि कीर्तितम्। पुलस्त्यतीर्थयात्रा च नारदेन महर्षिणा।

vanavāsagatānāṃ ca pāṇḍavānāṃ mahātmanām. svarge pravṛttir ākhyātā lomaśenārjunasya vai. saṃdeśād arjunasyātra tīrthābhigamanakriyā. tīrthānāṃ ca phalaprāptiḥ puṇyatvaṃ cāpi kīrtitam. pulastyatīrthayātrā ca nāradena maharṣiṇā.

तीर्थयात्रा तथैवात्र पाण्डवानां महात्मनाम्। जटासुरस्य तत्रैव वधः समुपवर्ण्यते।

tīrthayātrā tathaivātra pāṇḍavānāṃ mahātmanām. jaṭāsurasya tatraiva vadhaḥ samupavarṇyate.

नियुक्तो भीमसेनश् च द्रौपद्या गन्धमादने। यत्र मन्दारपुष्पार्थं नलिनीं ताम् अधर्षयत्।

niyukto bhīmasenaś ca draupadyā gandhamādane. yatra mandārapuṣpārthaṃ nalinīṃ tām adharṣayat.

यत्रास्य सुमहद् युद्धम् अभवत् सह राक्षसैः। यक्षैश् चापि महावीर्यैर् मणिमत्प्रमुखैस् तथा।

yatrāsya sumahad yuddham abhavat saha rākṣasaiḥ. yakṣaiś cāpi mahāvīryair maṇimatpramukhais tathā.

आगस्त्यम् अपि चाख्यानं यत्र वातापिभक्षणम्। लोपामुद्राभिगमनम् अपत्यार्थम् ऋषेर् अपि।

āgastyam api cākhyānaṃ yatra vātāpibhakṣaṇam. lopāmudrābhigamanam apatyārtham ṛṣer api.

ततः श्येनकपोतीयम् उपाख्यानम् अनन्तरम्। इन्द्रो ऽग्निर् यत्र धर्मश् च अजिज्ञासञ् शिबिं नृपम्। इन्द्रः श्येनः कपोतो ऽग्निर् भूत्वा यज्ञे ऽभिजग्मतुः।

tataḥ śyenakapotīyam upākhyānam anantaram. indro 'gnir yatra dharmaś ca ajijñāsañ śibiṃ nṛpam. indraḥ śyenaḥ kapoto 'gnir bhūtvā yajñe 'bhijagmatuḥ.

ऋश्यशृङ्गस्य चरितं कौमारब्रह्मचारिणः। जामदग्न्यस्य रामस्य चरितं भूरितेजसः।

ṛśyaśṛṅgasya caritaṃ kaumārabrahmacāriṇaḥ. jāmadagnyasya rāmasya caritaṃ bhūritejasaḥ.

कार्तवीर्यवधो यत्र हैहयानां च वर्ण्यते। सौकन्यम् अपि चाख्यानं च्यवनो यत्र भार्गवः।

kārtavīryavadho yatra haihayānāṃ ca varṇyate. saukanyam api cākhyānaṃ cyavano yatra bhārgavaḥ.

शर्यातियज्ञे नासत्यौ कृतवान् सोमपीथिनौ। ताभ्यां च यत्र स मुनिर् यौवनं प्रतिपादितः।

śaryātiyajñe nāsatyau kṛtavān somapīthinau. tābhyāṃ ca yatra sa munir yauvanaṃ pratipāditaḥ.

जन्तूपाख्यानम् अत्रैव यत्र पुत्रेण सोमकः। पुत्रार्थम् अयजद् राजा लेभे पुत्रशतं च सः।

jantūpākhyānam atraiva yatra putreṇa somakaḥ. putrārtham ayajad rājā lebhe putraśataṃ ca saḥ.

अष्टावक्रीयम् अत्रैव विवादे यत्र बन्दिनम्। विजित्य सागरं प्राप्तं पितरं लब्धवान् ऋषिः। पूर्वं प्रक्षिप्तम् अशृणोत् पितरं लवणाम्भसि।

aṣṭāvakrīyam atraiva vivāde yatra bandinam. vijitya sāgaraṃ prāptaṃ pitaraṃ labdhavān ṛṣiḥ. pūrvaṃ prakṣiptam aśṛṇot pitaraṃ lavaṇāmbhasi.

अवाप्य दिव्यान्य् अस्त्राणि गुर्वर्थे सव्यसाचिना। निवातकवचैर् युद्धं हिरण्यपुरवासिभिः।

avāpya divyāny astrāṇi gurvarthe savyasācinā. nivātakavacair yuddhaṃ hiraṇyapuravāsibhiḥ.

समागमश् च पार्थस्य भ्रातृभिर् गन्धमादने। घोषयात्रा च गन्धर्वैर् यत्र युद्धं किरीटिनः।

samāgamaś ca pārthasya bhrātṛbhir gandhamādane. ghoṣayātrā ca gandharvair yatra yuddhaṃ kirīṭinaḥ.

पुनरागमनं चैव तेषां द्वैतवनं सरः। जयद्रथेनापहारो द्रौपद्याश् चाश्रमान्तरात्।

punarāgamanaṃ caiva teṣāṃ dvaitavanaṃ saraḥ. jayadrathenāpahāro draupadyāś cāśramāntarāt.

यत्रैनम् अन्वयाद् भीमो वायुवेगसमो जवे। मार्कण्डेयसमस्यायाम् उपाख्यानानि भागशः।

yatrainam anvayād bhīmo vāyuvegasamo jave. mārkaṇḍeyasamasyāyām upākhyānāni bhāgaśaḥ.

संदर्शनं च कृष्णस्य संवादश् चैव सत्यया। व्रीहिद्रौणिकम् आख्यानम् ऐन्द्रद्युम्नं तथैव च।

saṃdarśanaṃ ca kṛṣṇasya saṃvādaś caiva satyayā. vrīhidrauṇikam ākhyānam aindradyumnaṃ tathaiva ca.

सावित्र्यौद्दालकीयं च वैन्योपाख्यानम् एव च। रामायणम् उपाख्यानम् अत्रैव बहुविस्तरम्। कर्णस्य परिमोषो ऽत्र कुण्डलाभ्यां पुरंदरात्। तथा यज्ञविभूतिश् च गयस्यात्र प्रकीर्तिता। आगस्त्यम् अपि चाख्यानं यत्र वातापिभक्षणम्। लोपामुद्राभिगमनम् अपत्यार्थम् ऋषेर् अपि। ऋश्यशृङ्गस्य चरितं कौमारब्रह्मचारिणः। जामदग्न्यस्य रामस्य चरितं भूरितेजसः। कार्तवीर्यवधो यत्र हैहयानां च वर्ण्यते। प्रभासतीर्थे पाण्डूनां वृष्णिभिश् च समागमः। सौकन्यम् अपि चाख्यानं च्यवनो यत्र भार्गवः। शर्यातियज्ञे नासत्यौ कृतवान् सोमपीथिनौ। ताभ्यां च यत्र स मुनिर् यौवनं प्रतिपादितः। मान्धातुश् चाप्य् उपाख्यानं राज्ञो ऽत्रैव प्रकीर्तितम्। जन्तूपाख्यानम् अत्रैव यत्र पुत्रेण सोमकः। पुत्रार्थम् अयजद् राजा लेभे पुत्रशतं च सः। ततः श्येनकपोतीयम् उपाख्यानम् अनन्तरम्। इन्द्रो ऽग्निर् यत्र धर्मश् च अजिज्ञासञ् शिबिं नृपम्। अष्टावक्रीयम् अत्रैव विवादो यत्र बन्दिना। अष्टावक्रस्य विप्रर्षेर् जनकस्याध्वरे ऽभवत्। नैयायिकानां मुख्येन वरुणस्यात्मजेन हि। पराजितो यत्र बन्दी वादे तेन महात्मना। विजित्य सागरं प्राप्तं पितरं लब्धवान् ऋषिः। यवक्रीतस्य चाख्यानं रैभ्यस्य च महात्मनः। गन्धमादनयात्रा च वासो नारायणाश्रमे। नियुक्तो भीमसेनश् च द्रौपद्या गन्धमादने। व्रजन् पथि महाबाहुर् दृष्टवान् पवनात्मजम्। कदलीखण्डमध्यस्थं हनूमन्तं महाबलम्। यत्र मन्दारपुष्पार्थं नलिनीं ताम् अधर्षयत्। यत्रास्य युद्धम् अभवत् सुमहद् राक्षसैः सह। यक्षैश् चैव महावीर्यैर् मणिमत्प्रमुखैस् तथा। जटासुरस्य च वधो राक्षसस्य वृकोदरात्। वृषपर्वणश् च राजर्षेस् ततो ऽभिगमनं स्मृतम्। आर्ष्टिषेणाश्रमे चैषां गमनं वास एव च। प्रोत्साहनं च पाञ्चाल्या भीमस्यात्र महात्मनः। कैलासारोहणं प्रोक्तं यत्र यक्षैर् बलोत्कटैः। युद्धम् आसीन् महाघोरं मणिमत्प्रमुखैः सह। समागमश् च पाण्डूनां यत्र वैश्रवणेन च। समागमश् चार्जुनस्य तत्रैव भ्रातृभिः सह। अवाप्य दिव्यान्य् अस्त्राणि गुर्वर्थे सव्यसाचिना। निवातकवचैर् युद्धं हिरण्यपुरवासिभिः। निवातकवचैर् घोरैर् दानवैः सुरशत्रुभिः। पौलोमैः कालकेयैश् च यत्र युद्धं किरीटिनः। वधश् चैषां समाख्यातो राज्ञस् तेनैव धीमता। अस्त्रसंदर्शनारम्भो धर्मराजस्य संनिधौ। पार्थस्य प्रतिषेधश् च नारदेन महर्षिणा। अवरोहणं पुनश् चैव पाण्डूनां गन्धमादनात्। भीमस्य ग्रहणं चात्र पर्वताभोगवर्ष्मणा। भुजगेन्द्रेण बलिना तस्मिन् सुगहने वने। अमोक्षयद् यत्र चैनं प्रश्नान् उक्त्वा युधिष्ठिरः। काम्यकागमनं चैव पुनस् तेषां महात्मनाम्। तत्रस्थांश् च पुनर् द्रष्टुं पाण्डवान् पुरुषर्षभान्। वासुदेवस्यागमनम् अत्रैव परिकीर्तितम्। मार्कण्डेयसमस्यायाम् उपाख्यानानि सर्वशः। पृथोर् वैन्यस्य चाख्यानं यत्रोक्तं परमर्षिणा। संवादश् च सरस्वत्यास् तार्क्ष्यर्षेः सुमहात्मनः। मत्स्योपाख्यानम् अत्रैव प्रोच्यते तदनन्तरम्। मार्कण्डेयसमस्या च पुराणं परिकीर्त्यते। ऐन्द्रद्युम्नम् उपाख्यानं धौन्धुमारं तथैव च। पतिव्रतायाश् चाख्यानं तथैवाङ्गिरसं स्मृतम्। द्रौपद्याः कीर्तितश् चात्र संवादः सत्यभामया। पुनर् द्वैतवनं चैव पाण्डवाः समुपागताः। घोषयात्रा च गन्धर्वैर् यत्र बद्धः सुयोधनः। ह्रियमाणस् तु मन्दात्मा मोक्षितो ऽसौ किरीटिना। धर्मराजस्य चात्रैव मृगस्वप्ननिदर्शनम्। काम्यके काननश्रेष्ठे पुनर्गमनम् उच्यते। व्रीहिद्रौणिकम् आख्यानम् अत्रैव बहुविस्तरम्। दुर्वाससो ऽप्य् उपाख्यानम् अत्रैव परिकीर्तितम्। जयद्रथेनापहरो द्रौपद्याश् चाश्रमान्तरात्। यत्रैनम् अन्वयाद् भीमो वायुवेगसमो जवे। चक्रे चैनं पञ्चशिखं यत्र भीमो महाबलः। रामायणम् उपाख्यानम् अत्रैव बहुविस्तरम्। यत्र रामेण विक्रम्य निहतो रावणो युधि। सावित्र्याश् चाप्य् उपाख्यानम् अत्रैव परिकीर्त्यते। मार्कण्डेयस्य च तथा देवर्षेर् नारदस्य च।

sāvitryauddālakīyaṃ ca vainyopākhyānam eva ca. rāmāyaṇam upākhyānam atraiva bahuvistaram. karṇasya parimoṣo 'tra kuṇḍalābhyāṃ puraṃdarāt. tathā yajñavibhūtiś ca gayasyātra prakīrtitā. āgastyam api cākhyānaṃ yatra vātāpibhakṣaṇam. lopāmudrābhigamanam apatyārtham ṛṣer api. ṛśyaśṛṅgasya caritaṃ kaumārabrahmacāriṇaḥ. jāmadagnyasya rāmasya caritaṃ bhūritejasaḥ. kārtavīryavadho yatra haihayānāṃ ca varṇyate. prabhāsatīrthe pāṇḍūnāṃ vṛṣṇibhiś ca samāgamaḥ. saukanyam api cākhyānaṃ cyavano yatra bhārgavaḥ. śaryātiyajñe nāsatyau kṛtavān somapīthinau. tābhyāṃ ca yatra sa munir yauvanaṃ pratipāditaḥ. māndhātuś cāpy upākhyānaṃ rājño 'traiva prakīrtitam. jantūpākhyānam atraiva yatra putreṇa somakaḥ. putrārtham ayajad rājā lebhe putraśataṃ ca saḥ. tataḥ śyenakapotīyam upākhyānam anantaram. indro 'gnir yatra dharmaś ca ajijñāsañ śibiṃ nṛpam. aṣṭāvakrīyam atraiva vivādo yatra bandinā. aṣṭāvakrasya viprarṣer janakasyādhvare 'bhavat. naiyāyikānāṃ mukhyena varuṇasyātmajena hi. parājito yatra bandī vāde tena mahātmanā. vijitya sāgaraṃ prāptaṃ pitaraṃ labdhavān ṛṣiḥ. yavakrītasya cākhyānaṃ raibhyasya ca mahātmanaḥ. gandhamādanayātrā ca vāso nārāyaṇāśrame. niyukto bhīmasenaś ca draupadyā gandhamādane. vrajan pathi mahābāhur dṛṣṭavān pavanātmajam. kadalīkhaṇḍamadhyasthaṃ hanūmantaṃ mahābalam. yatra mandārapuṣpārthaṃ nalinīṃ tām adharṣayat. yatrāsya yuddham abhavat sumahad rākṣasaiḥ saha. yakṣaiś caiva mahāvīryair maṇimatpramukhais tathā. jaṭāsurasya ca vadho rākṣasasya vṛkodarāt. vṛṣaparvaṇaś ca rājarṣes tato 'bhigamanaṃ smṛtam. ārṣṭiṣeṇāśrame caiṣāṃ gamanaṃ vāsa eva ca. protsāhanaṃ ca pāñcālyā bhīmasyātra mahātmanaḥ. kailāsārohaṇaṃ proktaṃ yatra yakṣair balotkaṭaiḥ. yuddham āsīn mahāghoraṃ maṇimatpramukhaiḥ saha. samāgamaś ca pāṇḍūnāṃ yatra vaiśravaṇena ca. samāgamaś cārjunasya tatraiva bhrātṛbhiḥ saha. avāpya divyāny astrāṇi gurvarthe savyasācinā. nivātakavacair yuddhaṃ hiraṇyapuravāsibhiḥ. nivātakavacair ghorair dānavaiḥ suraśatrubhiḥ. paulomaiḥ kālakeyaiś ca yatra yuddhaṃ kirīṭinaḥ. vadhaś caiṣāṃ samākhyāto rājñas tenaiva dhīmatā. astrasaṃdarśanārambho dharmarājasya saṃnidhau. pārthasya pratiṣedhaś ca nāradena maharṣiṇā. avarohaṇaṃ punaś caiva pāṇḍūnāṃ gandhamādanāt. bhīmasya grahaṇaṃ cātra parvatābhogavarṣmaṇā. bhujagendreṇa balinā tasmin sugahane vane. amokṣayad yatra cainaṃ praśnān uktvā yudhiṣṭhiraḥ. kāmyakāgamanaṃ caiva punas teṣāṃ mahātmanām. tatrasthāṃś ca punar draṣṭuṃ pāṇḍavān puruṣarṣabhān. vāsudevasyāgamanam atraiva parikīrtitam. mārkaṇḍeyasamasyāyām upākhyānāni sarvaśaḥ. pṛthor vainyasya cākhyānaṃ yatroktaṃ paramarṣiṇā. saṃvādaś ca sarasvatyās tārkṣyarṣeḥ sumahātmanaḥ. matsyopākhyānam atraiva procyate tadanantaram. mārkaṇḍeyasamasyā ca purāṇaṃ parikīrtyate. aindradyumnam upākhyānaṃ dhaundhumāraṃ tathaiva ca. pativratāyāś cākhyānaṃ tathaivāṅgirasaṃ smṛtam. draupadyāḥ kīrtitaś cātra saṃvādaḥ satyabhāmayā. punar dvaitavanaṃ caiva pāṇḍavāḥ samupāgatāḥ. ghoṣayātrā ca gandharvair yatra baddhaḥ suyodhanaḥ. hriyamāṇas tu mandātmā mokṣito 'sau kirīṭinā. dharmarājasya cātraiva mṛgasvapnanidarśanam. kāmyake kānanaśreṣṭhe punargamanam ucyate. vrīhidrauṇikam ākhyānam atraiva bahuvistaram. durvāsaso 'py upākhyānam atraiva parikīrtitam. jayadrathenāpaharo draupadyāś cāśramāntarāt. yatrainam anvayād bhīmo vāyuvegasamo jave. cakre cainaṃ pañcaśikhaṃ yatra bhīmo mahābalaḥ. rāmāyaṇam upākhyānam atraiva bahuvistaram. yatra rāmeṇa vikramya nihato rāvaṇo yudhi. sāvitryāś cāpy upākhyānam atraiva parikīrtyate. mārkaṇḍeyasya ca tathā devarṣer nāradasya ca.

कर्णस्य परिमोषो ऽत्र कुण्डलाभ्यां पुरंदरात्। यत्रास्य शक्तिं तुष्टो ऽदाद् एकवीरवधाय च। आरणेयम् उपाख्यानं यत्र धर्मो ऽन्वशात् सुतम्। जग्मुर् लब्धवरा यत्र पाण्डवाः पश्चिमां दिशम्।

karṇasya parimoṣo 'tra kuṇḍalābhyāṃ puraṃdarāt. yatrāsya śaktiṃ tuṣṭo 'dād ekavīravadhāya ca. āraṇeyam upākhyānaṃ yatra dharmo 'nvaśāt sutam. jagmur labdhavarā yatra pāṇḍavāḥ paścimāṃ diśam.

एतद् आरण्यकं पर्व तृतीयं परिकीर्तितम्। अत्राध्यायशते द्वे तु संख्याते परमर्षिणा। एकोनसप्ततिश् चैव तथाध्यायाः प्रकीर्तिताः।

etad āraṇyakaṃ parva tṛtīyaṃ parikīrtitam. atrādhyāyaśate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā. ekonasaptatiś caiva tathādhyāyāḥ prakīrtitāḥ.

एकादश सहस्राणि श्लोकानां षट्शतानि च। चतुःषष्टिस् तथा श्लोकाः पर्वैतत् परिकीर्तितम्।

ekādaśa sahasrāṇi ślokānāṃ ṣaṭśatāni ca. catuḥṣaṣṭis tathā ślokāḥ parvaitat parikīrtitam.

अतः परं निबोधेदं वैराटं पर्वविस्तरम्। विराटनगरं गत्वा श्मशाने विपुलां शमीम्। दृष्ट्वा संनिदधुस् तत्र पाण्डवा आयुधान्य् उत।

ataḥ paraṃ nibodhedaṃ vairāṭaṃ parvavistaram. virāṭanagaraṃ gatvā śmaśāne vipulāṃ śamīm. dṛṣṭvā saṃnidadhus tatra pāṇḍavā āyudhāny uta.

यत्र प्रविश्य नगरं छद्मभिर् न्यवसन्त ते। पाञ्चालीं प्रार्थयानस्य कामोपहतचेतसः। दुरात्मनो वधो यत्र कीचकस्य वृकोदरात्। पाण्डवान्वेषणार्थं च राज्ञो दुर्योधनस्य च। चाराः प्रस्थापिताश् चात्र निपुणाः सर्वतो दिशम्। न च प्रवृत्तिस् तैर् लब्धा पाण्डवानां महात्मनाम्। गोग्रहश् च विराटस्य त्रिगर्तैः प्रथमं कृतः। यत्रास्य युद्धं सुमहत् तैर् आसील् लोमहर्षणम्। ह्रियमाणश् च यत्रासौ भीमसेनेन मोक्षितः।

yatra praviśya nagaraṃ chadmabhir nyavasanta te. pāñcālīṃ prārthayānasya kāmopahatacetasaḥ. durātmano vadho yatra kīcakasya vṛkodarāt. pāṇḍavānveṣaṇārthaṃ ca rājño duryodhanasya ca. cārāḥ prasthāpitāś cātra nipuṇāḥ sarvato diśam. na ca pravṛttis tair labdhā pāṇḍavānāṃ mahātmanām. gograhaś ca virāṭasya trigartaiḥ prathamaṃ kṛtaḥ. yatrāsya yuddhaṃ sumahat tair āsīl lomaharṣaṇam. hriyamāṇaś ca yatrāsau bhīmasenena mokṣitaḥ.

गोग्रहे यत्र पार्थेन निर्जिताः कुरवो युधि। प्रत्याहृतं गोधनं च विक्रमेण किरीटिना। गोधनं च विराटस्य मोक्षितं यत्र पाण्डवैः। अनन्तरं च कुरुभिस् तस्य गोग्रहणं कृतम्।

gograhe yatra pārthena nirjitāḥ kuravo yudhi. pratyāhṛtaṃ godhanaṃ ca vikrameṇa kirīṭinā. godhanaṃ ca virāṭasya mokṣitaṃ yatra pāṇḍavaiḥ. anantaraṃ ca kurubhis tasya gograhaṇaṃ kṛtam.

विराटेनोत्तरा दत्ता स्नुषा यत्र किरीटिनः। अभिमन्युं समुद्दिश्य सौभद्रम् अरिघातिनम्।

virāṭenottarā dattā snuṣā yatra kirīṭinaḥ. abhimanyuṃ samuddiśya saubhadram arighātinam.

चतुर्थम् एतद् विपुलं वैराटं पर्व वर्णितम्। अत्रापि परिसंख्यातम् अध्यायानां महात्मना।

caturtham etad vipulaṃ vairāṭaṃ parva varṇitam. atrāpi parisaṃkhyātam adhyāyānāṃ mahātmanā.

सप्तषष्टिर् अथो पूर्णा श्लोकाग्रम् अपि मे शृणु। श्लोकानां द्वे सहस्रे तु श्लोकाः पञ्चाशद् एव तु। पर्वण्य् अस्मिन् समाख्याताः संख्यया परमर्षिणा।

saptaṣaṣṭir atho pūrṇā ślokāgram api me śṛṇu. ślokānāṃ dve sahasre tu ślokāḥ pañcāśad eva tu. parvaṇy asmin samākhyātāḥ saṃkhyayā paramarṣiṇā.

उद्योगपर्व विज्ञेयं पञ्चमं शृण्व् अतः परम्। उपप्लव्ये निविष्टेषु पाण्डवेषु जिगीषया। दुर्योधनो ऽर्जुनश् चैव वासुदेवम् उपस्थितौ।

udyogaparva vijñeyaṃ pañcamaṃ śṛṇv ataḥ param. upaplavye niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu jigīṣayā. duryodhano 'rjunaś caiva vāsudevam upasthitau.

साहाय्यम् अस्मिन् समरे भवान् नौ कर्तुम् अर्हति। इत्य् उक्ते वचने कृष्णो यत्रोवाच महामतिः।

sāhāyyam asmin samare bhavān nau kartum arhati. ity ukte vacane kṛṣṇo yatrovāca mahāmatiḥ.

अयुध्यमानम् आत्मानं मन्त्रिणं पुरुषर्षभौ। अक्षौहिणीं वा सैन्यस्य कस्य वा किं ददाम्य् अहम्।

ayudhyamānam ātmānaṃ mantriṇaṃ puruṣarṣabhau. akṣauhiṇīṃ vā sainyasya kasya vā kiṃ dadāmy aham.

वव्रे दुर्योधनः सैन्यं मन्दात्मा यत्र दुर्मतिः। अयुध्यमानं सचिवं वव्रे कृष्णं धनंजयः। मद्रराजं च राजानम् आयान्तं पाण्डवान् प्रति। उपहारैर् वञ्चयित्वा वर्त्मन्य् एव सुयोधनः। वरदं तं वरं वव्रे साहाय्यं क्रियतां मम। शल्यस् तस्मै प्रतिश्रुत्य जगामोद्दिश्य पाण्डवान्। सान्त्वपूर्वं चाकथयद् यत्रेन्द्रविजयं च यः। पुरोहितप्रेषणं च पाण्डवैः कौरवान् प्रति। वैचित्रवीर्यस्य वचः समादाय पुरोधसः। तथेन्द्रविजयं चापि यानं चैव पुरोधसः।

vavre duryodhanaḥ sainyaṃ mandātmā yatra durmatiḥ. ayudhyamānaṃ sacivaṃ vavre kṛṣṇaṃ dhanaṃjayaḥ. madrarājaṃ ca rājānam āyāntaṃ pāṇḍavān prati. upahārair vañcayitvā vartmany eva suyodhanaḥ. varadaṃ taṃ varaṃ vavre sāhāyyaṃ kriyatāṃ mama. śalyas tasmai pratiśrutya jagāmoddiśya pāṇḍavān. sāntvapūrvaṃ cākathayad yatrendravijayaṃ ca yaḥ. purohitapreṣaṇaṃ ca pāṇḍavaiḥ kauravān prati. vaicitravīryasya vacaḥ samādāya purodhasaḥ. tathendravijayaṃ cāpi yānaṃ caiva purodhasaḥ.

संजयं प्रेषयाम् आस शमार्थं पाण्डवान् प्रति। यत्र दूतं महाराजो धृतराष्ट्रः प्रतापवान्।

saṃjayaṃ preṣayām āsa śamārthaṃ pāṇḍavān prati. yatra dūtaṃ mahārājo dhṛtarāṣṭraḥ pratāpavān.

श्रुत्वा च पाण्डवान् यत्र वासुदेवपुरोगमान्। प्रजागरः संप्रजज्ञे धृतराष्ट्रस्य चिन्तया।

śrutvā ca pāṇḍavān yatra vāsudevapurogamān. prajāgaraḥ saṃprajajñe dhṛtarāṣṭrasya cintayā.

विदुरो यत्र वाक्यानि विचित्राणि हितानि च। श्रावयाम् आस राजानं धृतराष्ट्रं मनीषिणम्।

viduro yatra vākyāni vicitrāṇi hitāni ca. śrāvayām āsa rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam.

तथा सनत्सुजातेन यत्राध्यात्मम् अनुत्तमम्। मनस्तापान्वितो राजा श्रावितः शोकलालसः।

tathā sanatsujātena yatrādhyātmam anuttamam. manastāpānvito rājā śrāvitaḥ śokalālasaḥ.

प्रभाते राजसमितौ संजयो यत्र चाभिभोः। ऐकात्म्यं वासुदेवस्य प्रोक्तवान् अर्जुनस्य च।

prabhāte rājasamitau saṃjayo yatra cābhibhoḥ. aikātmyaṃ vāsudevasya proktavān arjunasya ca.

यत्र कृष्णो दयापन्नः संधिम् इच्छन् महायशाः। स्वयम् आगाच् छमं कर्तुं नगरं नागसाह्वयम्।

yatra kṛṣṇo dayāpannaḥ saṃdhim icchan mahāyaśāḥ. svayam āgāc chamaṃ kartuṃ nagaraṃ nāgasāhvayam.

प्रत्याख्यानं च कृष्णस्य राज्ञा दुर्योधनेन वै। शमार्थं याचमानस्य पक्षयोर् उभयोर् हितम्। दम्भोद्भवस्य चाख्यानम् अत्रैव परिकीर्तितम्। वरान्वेषणम् अत्रैव मातलेश् च महात्मनः। महर्षेश् चापि कथितं चरितं गालवस्य च। विदुलायाश् च पुत्रस्य प्रोक्तं चाप्य् अनुशासनम्।

pratyākhyānaṃ ca kṛṣṇasya rājñā duryodhanena vai. śamārthaṃ yācamānasya pakṣayor ubhayor hitam. dambhodbhavasya cākhyānam atraiva parikīrtitam. varānveṣaṇam atraiva mātaleś ca mahātmanaḥ. maharṣeś cāpi kathitaṃ caritaṃ gālavasya ca. vidulāyāś ca putrasya proktaṃ cāpy anuśāsanam.

कर्णदुर्योधनादीनां दुष्टं विज्ञाय मन्त्रितम्। योगेश्वरत्वं कृष्णेन यत्र राजसु दर्शितम्।

karṇaduryodhanādīnāṃ duṣṭaṃ vijñāya mantritam. yogeśvaratvaṃ kṛṣṇena yatra rājasu darśitam.

रथम् आरोप्य कृष्णेन यत्र कर्णो ऽनुमन्त्रितः। उपायपूर्वं शौण्डीर्यात् प्रत्याख्यातश् च तेन सः। श्वेताभिषेकः कृष्णोक्तो विचित्रो बहुविस्तरः। आगम्य हास्तिनपुराद् उपप्लव्यम् अरिंदमः। पाण्डवानां यथावृत्तं सर्वम् आख्यातवान् हरिः। ते तस्य वचनं श्रुत्वा मन्त्रयित्वा च यद् धितम्। सांग्रामिकं ततः सर्वं सज्जं चक्रुः परंतपाः।

ratham āropya kṛṣṇena yatra karṇo 'numantritaḥ. upāyapūrvaṃ śauṇḍīryāt pratyākhyātaś ca tena saḥ. śvetābhiṣekaḥ kṛṣṇokto vicitro bahuvistaraḥ. āgamya hāstinapurād upaplavyam ariṃdamaḥ. pāṇḍavānāṃ yathāvṛttaṃ sarvam ākhyātavān hariḥ. te tasya vacanaṃ śrutvā mantrayitvā ca yad dhitam. sāṃgrāmikaṃ tataḥ sarvaṃ sajjaṃ cakruḥ paraṃtapāḥ.

ततश् चाप्य् अभिनिर्यात्रा रथाश्वनरदन्तिनाम्। नगराद् धास्तिनपुराद् बलसंख्यानम् एव च।

tataś cāpy abhiniryātrā rathāśvanaradantinām. nagarād dhāstinapurād balasaṃkhyānam eva ca.

यत्र राज्ञा उलूकस्य प्रेषणं पाण्डवान् प्रति। श्वोभाविनि महायुद्धे दूत्येन क्रूरवादिना। परिवादश् च पाण्डूनां श्वोदर्शनविलम्बनम्। रथातिरथसंख्यानम् अम्बोपाख्यानम् एव च। अम्बोपाख्यानम् अत्रैव रामभीष्मसमागमे।

yatra rājñā ulūkasya preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati. śvobhāvini mahāyuddhe dūtyena krūravādinā. parivādaś ca pāṇḍūnāṃ śvodarśanavilambanam. rathātirathasaṃkhyānam ambopākhyānam eva ca. ambopākhyānam atraiva rāmabhīṣmasamāgame.

एतत् सुबहुवृत्तान्तं पञ्चमं पर्व भारते। उद्योगपर्व निर्दिष्टं संधिविग्रहसंश्रितम्।

etat subahuvṛttāntaṃ pañcamaṃ parva bhārate. udyogaparva nirdiṣṭaṃ saṃdhivigrahasaṃśritam.

अध्यायाः संख्यया त्व् अत्र षडशीतिशतं स्मृतम्। श्लोकानां षट् सहस्राणि तावन्त्य् एव शतानि च।

adhyāyāḥ saṃkhyayā tv atra ṣaḍaśītiśataṃ smṛtam. ślokānāṃ ṣaṭ sahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca.

श्लोकाश् च नवतिः प्रोक्तास् तथैवाष्टौ महात्मना। व्यासेनोदारमतिना पर्वण्य् अस्मिंस् तपोधनाः।

ślokāś ca navatiḥ proktās tathaivāṣṭau mahātmanā. vyāsenodāramatinā parvaṇy asmiṃs tapodhanāḥ.

अत ऊर्ध्वं विचित्रार्थं भीष्मपर्व प्रचक्षते। जम्बूखण्डविनिर्माणं यत्रोक्तं संजयेन ह।

ata ūrdhvaṃ vicitrārthaṃ bhīṣmaparva pracakṣate. jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ yatroktaṃ saṃjayena ha.

यत्र युद्धम् अभूद् घोरं दशाहान्य् अतिदारुणम्। यत्र यौधिष्ठिरं सैन्यं विषादम् अगमत् परम्।

yatra yuddham abhūd ghoraṃ daśāhāny atidāruṇam. yatra yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ viṣādam agamat param.

कश्मलं यत्र पार्थस्य वासुदेवो महामतिः। मोहजं नाशयाम् आस हेतुभिर् मोक्षदर्शनैः। समीक्ष्याधोक्षजः क्षिप्रं युधिष्ठिरहिते रतः। रथाद् आप्लुत्य वेगेन स्वयं कृष्ण उदारधीः। प्रतोदपाणिर् आधावद् भीष्मं हन्तुं व्यपेतभीः। वाक्यप्रतोदाभिहतो यत्र कृष्णेन पाण्डवः। गाण्डीवधन्वा समरे सर्वशस्त्रभृतां वरः।

kaśmalaṃ yatra pārthasya vāsudevo mahāmatiḥ. mohajaṃ nāśayām āsa hetubhir mokṣadarśanaiḥ. samīkṣyādhokṣajaḥ kṣipraṃ yudhiṣṭhirahite rataḥ. rathād āplutya vegena svayaṃ kṛṣṇa udāradhīḥ. pratodapāṇir ādhāvad bhīṣmaṃ hantuṃ vyapetabhīḥ. vākyapratodābhihato yatra kṛṣṇena pāṇḍavaḥ. gāṇḍīvadhanvā samare sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ.

शिखण्डिनं पुरस्कृत्य यत्र पार्थो महाधनुः। विनिघ्नन् निशितैर् बाणै रथाद् भीष्मम् अपातयत्। शरतल्पगतश् चैव भीष्मो यत्र बभूव ह।

śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya yatra pārtho mahādhanuḥ. vinighnan niśitair bāṇai rathād bhīṣmam apātayat. śaratalpagataś caiva bhīṣmo yatra babhūva ha.

षष्ठम् एतन् महापर्व भारते परिकीर्तितम्। अध्यायानां शतं प्रोक्तं सप्तदश तथापरे।

ṣaṣṭham etan mahāparva bhārate parikīrtitam. adhyāyānāṃ śataṃ proktaṃ saptadaśa tathāpare.

पञ्च श्लोकसहस्राणि संख्ययाष्टौ शतानि च। श्लोकाश् च चतुराशीतिः पर्वण्य् अस्मिन् प्रकीर्तिताः। व्यासेन वेदविदुषा संख्याता भीष्मपर्वणि।

pañca ślokasahasrāṇi saṃkhyayāṣṭau śatāni ca. ślokāś ca caturāśītiḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ. vyāsena vedaviduṣā saṃkhyātā bhīṣmaparvaṇi.

द्रोणपर्व ततश् चित्रं बहुवृत्तान्तम् उच्यते। सैनापत्ये ऽभिषिक्तो ऽथ यत्राचार्यः प्रतापवान्। दुर्योधनस्य प्रीत्यर्थं प्रतिजज्ञे महास्त्रवित्। ग्रहणं धर्मराजस्य पाण्डुपुत्रस्य धीमतः। यत्र संशप्तकाः पार्थम् अपनिन्यू रणाजिरात्।

droṇaparva tataś citraṃ bahuvṛttāntam ucyate. saināpatye 'bhiṣikto 'tha yatrācāryaḥ pratāpavān. duryodhanasya prītyarthaṃ pratijajñe mahāstravit. grahaṇaṃ dharmarājasya pāṇḍuputrasya dhīmataḥ. yatra saṃśaptakāḥ pārtham apaninyū raṇājirāt.

भगदत्तो महाराजो यत्र शक्रसमो युधि। सुप्रतीकेन नागेन सह शस्तः किरीटिना।

bhagadatto mahārājo yatra śakrasamo yudhi. supratīkena nāgena saha śastaḥ kirīṭinā.

यत्राभिमन्युं बहवो जघ्नुर् लोकमहारथाः। जयद्रथमुखा बालं शूरम् अप्राप्तयौवनम्।

yatrābhimanyuṃ bahavo jaghnur lokamahārathāḥ. jayadrathamukhā bālaṃ śūram aprāptayauvanam.

हते ऽभिमन्यौ क्रुद्धेन यत्र पार्थेन संयुगे। अक्षौहिणीः सप्त हत्वा हतो राजा जयद्रथः। यत्र भीमो महाबाहुः सात्यकिश् च महारथः। अन्वेषणार्थं पार्थस्य युधिष्ठिरनृपाज्ञया। प्रविष्टौ भारतीं सेनाम् अप्रधृष्यां सुरैर् अपि। संशप्तकावशेषं च कृतं निःशेषम् आहवे। संशप्तकानां वीराणां कोट्यो नव महात्मनाम्। किरीटिनाभिनिष्क्रम्य गमिता यमसादनम्। संशप्तकवधोत्साही जिष्णुः पुत्रवधार्दितः। प्रतिज्ञां महतीं कृत्वा तीर्णः श्रीपतिमायया।

hate 'bhimanyau kruddhena yatra pārthena saṃyuge. akṣauhiṇīḥ sapta hatvā hato rājā jayadrathaḥ. yatra bhīmo mahābāhuḥ sātyakiś ca mahārathaḥ. anveṣaṇārthaṃ pārthasya yudhiṣṭhiranṛpājñayā. praviṣṭau bhāratīṃ senām apradhṛṣyāṃ surair api. saṃśaptakāvaśeṣaṃ ca kṛtaṃ niḥśeṣam āhave. saṃśaptakānāṃ vīrāṇāṃ koṭyo nava mahātmanām. kirīṭinābhiniṣkramya gamitā yamasādanam. saṃśaptakavadhotsāhī jiṣṇuḥ putravadhārditaḥ. pratijñāṃ mahatīṃ kṛtvā tīrṇaḥ śrīpatimāyayā.

अलम्बुसः श्रुतायुश् च जलसंधश् च वीर्यवान्। सौमदत्तिर् विराटश् च द्रुपदश् च महारथः। धृतराष्ट्रस्य पुत्राश् च तथा पाषाणयोधिनः। नारायणाश् च गोपालाः समरे चित्रयोधिनः। घटोत्कचादयश् चान्ये निहता द्रोणपर्वणि।

alambusaḥ śrutāyuś ca jalasaṃdhaś ca vīryavān. saumadattir virāṭaś ca drupadaś ca mahārathaḥ. dhṛtarāṣṭrasya putrāś ca tathā pāṣāṇayodhinaḥ. nārāyaṇāś ca gopālāḥ samare citrayodhinaḥ. ghaṭotkacādayaś cānye nihatā droṇaparvaṇi.

अश्वत्थामापि चात्रैव द्रोणे युधि निपातिते। अस्त्रं प्रादुश्चकारोग्रं नारायणम् अमर्षितः। आग्नेयं कीर्त्यते यत्र रुद्रमाहात्म्यम् उत्तमम्। व्यासस्य चाप्य् आगमनं माहात्म्यं कृष्णपार्थयोः। शतरुद्रीयम् अत्रैव शंकरस्य महास्तवः।

aśvatthāmāpi cātraiva droṇe yudhi nipātite. astraṃ prāduścakārograṃ nārāyaṇam amarṣitaḥ. āgneyaṃ kīrtyate yatra rudramāhātmyam uttamam. vyāsasya cāpy āgamanaṃ māhātmyaṃ kṛṣṇapārthayoḥ. śatarudrīyam atraiva śaṃkarasya mahāstavaḥ.

सप्तमं भारते पर्व महद् एतद् उदाहृतम्। अत्र ते पृथिवीपालाः प्रायशो निधनं गताः। द्रोणपर्वणि ये शूरा निर्दिष्टाः पुरुषर्षभाः।

saptamaṃ bhārate parva mahad etad udāhṛtam. atra te pṛthivīpālāḥ prāyaśo nidhanaṃ gatāḥ. droṇaparvaṇi ye śūrā nirdiṣṭāḥ puruṣarṣabhāḥ.

अध्यायानां शतं प्रोक्तम् अध्यायाः सप्ततिस् तथा। अष्टौ श्लोकसहस्राणि तथा नव शतानि च।

adhyāyānāṃ śataṃ proktam adhyāyāḥ saptatis tathā. aṣṭau ślokasahasrāṇi tathā nava śatāni ca.

श्लोका नव तथैवात्र संख्यातास् तत्त्वदर्शिना। पाराशर्येण मुनिना संचिन्त्य द्रोणपर्वणि।

ślokā nava tathaivātra saṃkhyātās tattvadarśinā. pārāśaryeṇa muninā saṃcintya droṇaparvaṇi.

अतः परं कर्णपर्व प्रोच्यते परमाद्भुतम्। सारथ्ये विनियोगश् च मद्रराजस्य धीमतः। आख्यातं यत्र पौराणं त्रिपुरस्य निपातनम्।

ataḥ paraṃ karṇaparva procyate paramādbhutam. sārathye viniyogaś ca madrarājasya dhīmataḥ. ākhyātaṃ yatra paurāṇaṃ tripurasya nipātanam.

प्रयाणे परुषश् चात्र संवादः कर्णशल्ययोः। हंसकाकीयम् आख्यानम् अत्रैवाक्षेपसंहितम्। वधः पाण्ड्यस्य च तथा अश्वत्थाम्ना महात्मना। दण्डसेनस्य च वधो दण्डस्य च वधस् तथा। द्वैरथे यत्र कर्णेन धर्मराजो युधिष्ठिरः। संशयं गमितो युद्धे मिषतां सर्वधन्विनाम्।

prayāṇe paruṣaś cātra saṃvādaḥ karṇaśalyayoḥ. haṃsakākīyam ākhyānam atraivākṣepasaṃhitam. vadhaḥ pāṇḍyasya ca tathā aśvatthāmnā mahātmanā. daṇḍasenasya ca vadho daṇḍasya ca vadhas tathā. dvairathe yatra karṇena dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. saṃśayaṃ gamito yuddhe miṣatāṃ sarvadhanvinām.

अन्योन्यं प्रति च क्रोधो युधिष्ठिरकिरीटिनोः। यत्रैवानुनयः प्रोक्तो माधवेनार्जुनस्य वै। प्रतिज्ञापूर्वकं चापि वक्षो दुःशासनस्य च। भित्त्वा वृकोदरो रक्तं पीतवान् यत्र संयुगे। दुःशासनस्य च वधो वृषसेनस्य चोभयोः। कर्णपुत्रश् च पार्थेन हतः कर्णस्य पश्यतः। यथावद् बलसैन्यं च वर्णयाम् आस वायुजः। पूरयित्वाञ्जलिं पूर्णां न दध्नो हीदृशो रसः। अन्येषां च रसानां तु प्रतिज्ञादृढनिश्चयः। कर्णार्जुनद्वैरथे तु वर्तमाने भयानके। शापेनैव च कर्णस्य ततश् चक्रं महीगतम्। नागमात्रं वलीकं च कर्णो ऽमुञ्चत फाल्गुने। तद्भयात् केशवो भूमिं प्रावेशयत तं रथम्। द्वैरथे यत्र पार्थेन हतः कर्णो महारथः।

anyonyaṃ prati ca krodho yudhiṣṭhirakirīṭinoḥ. yatraivānunayaḥ prokto mādhavenārjunasya vai. pratijñāpūrvakaṃ cāpi vakṣo duḥśāsanasya ca. bhittvā vṛkodaro raktaṃ pītavān yatra saṃyuge. duḥśāsanasya ca vadho vṛṣasenasya cobhayoḥ. karṇaputraś ca pārthena hataḥ karṇasya paśyataḥ. yathāvad balasainyaṃ ca varṇayām āsa vāyujaḥ. pūrayitvāñjaliṃ pūrṇāṃ na dadhno hīdṛśo rasaḥ. anyeṣāṃ ca rasānāṃ tu pratijñādṛḍhaniścayaḥ. karṇārjunadvairathe tu vartamāne bhayānake. śāpenaiva ca karṇasya tataś cakraṃ mahīgatam. nāgamātraṃ valīkaṃ ca karṇo 'muñcata phālgune. tadbhayāt keśavo bhūmiṃ prāveśayata taṃ ratham. dvairathe yatra pārthena hataḥ karṇo mahārathaḥ.

अष्टमं पर्व निर्दिष्टम् एतद् भारतचिन्तकैः। एकोनसप्ततिः प्रोक्ता अध्यायाः कर्णपर्वणि। चत्वार्य् एव सहस्राणि नव श्लोकशतानि च। चतुःषष्टिस् तथा श्लोका पर्वैतत् परिकीर्तितम्।

aṣṭamaṃ parva nirdiṣṭam etad bhāratacintakaiḥ. ekonasaptatiḥ proktā adhyāyāḥ karṇaparvaṇi. catvāry eva sahasrāṇi nava ślokaśatāni ca. catuḥṣaṣṭis tathā ślokā parvaitat parikīrtitam.

अतः परं विचित्रार्थं शल्यपर्व प्रकीर्तितम्। हतप्रवीरे सैन्ये तु नेता मद्रेश्वरो ऽभवत्। यत्र कौमारम् आख्यानम् अभिषेकस्य कर्म च।

ataḥ paraṃ vicitrārthaṃ śalyaparva prakīrtitam. hatapravīre sainye tu netā madreśvaro 'bhavat. yatra kaumāram ākhyānam abhiṣekasya karma ca.

वृत्तानि रथयुद्धानि कीर्त्यन्ते यत्र भागशः। विनाशः कुरुमुख्यानां शल्यपर्वणि कीर्त्यते।

vṛttāni rathayuddhāni kīrtyante yatra bhāgaśaḥ. vināśaḥ kurumukhyānāṃ śalyaparvaṇi kīrtyate.

शल्यस्य निधनं चात्र धर्मराजान् महारथात्। शकुनेश् च वधो ऽत्रैव सहदेवेन संयुगे। सैन्ये च हतभूयिष्ठे किंचिच्छिष्टे सुयोधनः। ह्रदं प्रविश्य यत्रासौ संस्तभ्यापो व्यवस्थितः। प्रवृत्तिस् तत्र चाख्याता यत्र भीमस्य लुब्धकैः। क्षेपयुक्तैर् वचोभिश् च धर्मराजस्य धीमतः। ह्रदात् समुत्थितो यत्र धार्तराष्ट्रो ऽत्यमर्षणः। भीमेन गदया युद्धं यत्रासौ कृतवान् सह। समवाये च युद्धस्य रामस्यागमनं स्मृतम्। गदायुद्धं तु तुमुलम् अत्रैव परिकीर्तितम्। दुर्योधनस्य राज्ञो ऽथ यत्र भीमेन संयुगे। ऊरू भग्नौ प्रसह्याजौ गदया भीमवेगया। सरस्वत्याश् च तीर्थानां पुण्यता परिकीर्तिता।

śalyasya nidhanaṃ cātra dharmarājān mahārathāt. śakuneś ca vadho 'traiva sahadevena saṃyuge. sainye ca hatabhūyiṣṭhe kiṃcicchiṣṭe suyodhanaḥ. hradaṃ praviśya yatrāsau saṃstabhyāpo vyavasthitaḥ. pravṛttis tatra cākhyātā yatra bhīmasya lubdhakaiḥ. kṣepayuktair vacobhiś ca dharmarājasya dhīmataḥ. hradāt samutthito yatra dhārtarāṣṭro 'tyamarṣaṇaḥ. bhīmena gadayā yuddhaṃ yatrāsau kṛtavān saha. samavāye ca yuddhasya rāmasyāgamanaṃ smṛtam. gadāyuddhaṃ tu tumulam atraiva parikīrtitam. duryodhanasya rājño 'tha yatra bhīmena saṃyuge. ūrū bhagnau prasahyājau gadayā bhīmavegayā. sarasvatyāś ca tīrthānāṃ puṇyatā parikīrtitā.

नवमं पर्व निर्दिष्टम् एतद् अद्भुतम् अर्थवत्। एकोनषष्टिर् अध्यायास् तत्र संख्याविशारदैः।

navamaṃ parva nirdiṣṭam etad adbhutam arthavat. ekonaṣaṣṭir adhyāyās tatra saṃkhyāviśāradaiḥ.

संख्याता बहुवृत्तान्ताः श्लोकाग्रं चात्र शस्यते। त्रीणि श्लोकसहस्राणि द्वे शते विंशतिस् तथा। मुनिना संप्रणीतानि कौरवाणां यशोभृताम्।

saṃkhyātā bahuvṛttāntāḥ ślokāgraṃ cātra śasyate. trīṇi ślokasahasrāṇi dve śate viṃśatis tathā. muninā saṃpraṇītāni kauravāṇāṃ yaśobhṛtām.

अतः परं प्रवक्ष्यामि सौप्तिकं पर्व दारुणम्। भग्नोरुं यत्र राजानं दुर्योधनम् अमर्षणम्।

ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sauptikaṃ parva dāruṇam. bhagnoruṃ yatra rājānaṃ duryodhanam amarṣaṇam.

व्यपयातेषु पार्थेषु त्रयस् ते ऽभ्याययू रथाः। कृतवर्मा कृपो द्रौणिः सायाह्ने रुधिरोक्षिताः। समेत्य ददृशुर् भूमौ पतितं रणमूर्धनि।

vyapayāteṣu pārtheṣu trayas te 'bhyāyayū rathāḥ. kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ sāyāhne rudhirokṣitāḥ. sametya dadṛśur bhūmau patitaṃ raṇamūrdhani.

प्रतिजज्ञे दृढक्रोधो द्रौणिर् यत्र महारथः। अहत्वा सर्वपाञ्चालान् धृष्टद्युम्नपुरोगमान्। पाण्डवांश् च सहामात्यान् न विमोक्ष्यामि दंशनम्। यत्रैवम् उक्त्वा राजानम् अपक्रम्य त्रयो रथाः। सूर्यास्तमनवेलायाम् आसेदुस् ते महद् वनम्। न्यग्रोधस्यात्र महतो यत्राधस्ताद् व्यवस्थिताः। ततः काकान् बहून् रात्रौ दृष्ट्वोलूकेन हिंसितान्। द्रौणिः क्रोधसमाविष्टः पितुर् वधम् अनुस्मरन्। पाञ्चालानां प्रसुप्तानां वधं प्रति मनो दधे। गत्वा च शिबिरद्वारि दुर्दर्शं तत्र राक्षसम्। घोररूपम् अपश्यत् स दिवम् आवृत्य धिष्ठितम्। तेन व्याघातम् अस्त्राणां क्रियमाणम् अवेक्ष्य च। द्रौणिर् यत्र विरूपाक्षं रुद्रम् आराध्य सत्वरः।

pratijajñe dṛḍhakrodho drauṇir yatra mahārathaḥ. ahatvā sarvapāñcālān dhṛṣṭadyumnapurogamān. pāṇḍavāṃś ca sahāmātyān na vimokṣyāmi daṃśanam. yatraivam uktvā rājānam apakramya trayo rathāḥ. sūryāstamanavelāyām āsedus te mahad vanam. nyagrodhasyātra mahato yatrādhastād vyavasthitāḥ. tataḥ kākān bahūn rātrau dṛṣṭvolūkena hiṃsitān. drauṇiḥ krodhasamāviṣṭaḥ pitur vadham anusmaran. pāñcālānāṃ prasuptānāṃ vadhaṃ prati mano dadhe. gatvā ca śibiradvāri durdarśaṃ tatra rākṣasam. ghorarūpam apaśyat sa divam āvṛtya dhiṣṭhitam. tena vyāghātam astrāṇāṃ kriyamāṇam avekṣya ca. drauṇir yatra virūpākṣaṃ rudram ārādhya satvaraḥ.

प्रसुप्तान् निशि विश्वस्तान् यत्र ते पुरुषर्षभाः। पाञ्चालान् सपरीवाराञ् जघ्नुर् द्रौणिपुरोगमाः। कृतवर्मणा च सहितः कृपेण च निजघ्निवान्।

prasuptān niśi viśvastān yatra te puruṣarṣabhāḥ. pāñcālān saparīvārāñ jaghnur drauṇipurogamāḥ. kṛtavarmaṇā ca sahitaḥ kṛpeṇa ca nijaghnivān.

यत्रामुच्यन्त पार्थास् ते पञ्च कृष्णबलाश्रयात्। सात्यकिश् च महेष्वासः शेषाश् च निधनं गताः। पाञ्चालानां प्रसुप्तानां यत्र द्रोणसुताद् वधः। धृष्टद्युम्नस्य सूतेन पाण्डवेषु निवेदितः।

yatrāmucyanta pārthās te pañca kṛṣṇabalāśrayāt. sātyakiś ca maheṣvāsaḥ śeṣāś ca nidhanaṃ gatāḥ. pāñcālānāṃ prasuptānāṃ yatra droṇasutād vadhaḥ. dhṛṣṭadyumnasya sūtena pāṇḍaveṣu niveditaḥ.

द्रौपदी पुत्रशोकार्ता पितृभ्रातृवधार्दिता। कृतानशनसंकल्पा यत्र भर्तॄन् उपाविशत्।

draupadī putraśokārtā pitṛbhrātṛvadhārditā. kṛtānaśanasaṃkalpā yatra bhartṝn upāviśat.

द्रौपदीवचनाद् यत्र भीमो भीमपराक्रमः। प्रियं तस्याश् चिकीर्षन् वै गदाम् आदाय वीर्यवान्। अन्वधावत संक्रुद्धो भारद्वाजं गुरोः सुतम्।

draupadīvacanād yatra bhīmo bhīmaparākramaḥ. priyaṃ tasyāś cikīrṣan vai gadām ādāya vīryavān. anvadhāvata saṃkruddho bhāradvājaṃ guroḥ sutam.

भीमसेनभयाद् यत्र दैवेनाभिप्रचोदितः। अपाण्डवायेति रुषा द्रौणिर् अस्त्रम् अवासृजत्।

bhīmasenabhayād yatra daivenābhipracoditaḥ. apāṇḍavāyeti ruṣā drauṇir astram avāsṛjat.

मैवम् इत्य् अब्रवीत् कृष्णः शमयंस् तस्य तद् वचः। यत्रास्त्रम् अस्त्रेण च तच् छमयाम् आस फाल्गुनः। द्रौणेश् च द्रोहबुद्धित्वं वीक्ष्य पापात्मनस् तथा।

maivam ity abravīt kṛṣṇaḥ śamayaṃs tasya tad vacaḥ. yatrāstram astreṇa ca tac chamayām āsa phālgunaḥ. drauṇeś ca drohabuddhitvaṃ vīkṣya pāpātmanas tathā.

द्रौणिद्वैपायनादीनां शापाश् चान्योन्यकारिताः। मणिं तथा समादाय द्रोणपुत्रान् महारथात्। पाण्डवाः प्रददुर् हृष्टा द्रौपद्यै जितकाशिनः। एतद् वै दशमं पर्व सौप्तिकं समुदाहृतम्। तोयकर्मणि सर्वेषां राज्ञाम् उदकदानिके।

drauṇidvaipāyanādīnāṃ śāpāś cānyonyakāritāḥ. maṇiṃ tathā samādāya droṇaputrān mahārathāt. pāṇḍavāḥ pradadur hṛṣṭā draupadyai jitakāśinaḥ. etad vai daśamaṃ parva sauptikaṃ samudāhṛtam. toyakarmaṇi sarveṣāṃ rājñām udakadānike.

गूढोत्पन्नस्य चाख्यानं कर्णस्य पृथयात्मनः। सुतस्यैतद् इह प्रोक्तं दशमं पर्व सौप्तिकम्।

gūḍhotpannasya cākhyānaṃ karṇasya pṛthayātmanaḥ. sutasyaitad iha proktaṃ daśamaṃ parva sauptikam.

अष्टादशास्मिन्न् अध्यायाः पर्वण्य् उक्ता महात्मना। श्लोकाग्रम् अत्र कथितं शतान्य् अष्टौ तथैव च।

aṣṭādaśāsminn adhyāyāḥ parvaṇy uktā mahātmanā. ślokāgram atra kathitaṃ śatāny aṣṭau tathaiva ca.

श्लोकाश् च सप्ततिः प्रोक्ता यथावद् अभिसंख्यया। सौप्तिकैषीकसंबन्धे पर्वण्य् अमितबुद्धिना।

ślokāś ca saptatiḥ proktā yathāvad abhisaṃkhyayā. sauptikaiṣīkasaṃbandhe parvaṇy amitabuddhinā.

अत ऊर्ध्वम् इदं प्राहुः स्त्रीपर्व करुणोदयम्। पुत्रशोकाभिसंतप्तः प्रज्ञाचक्षुर् नराधिप। कृष्णोपनीतां यत्रासाव् आयसीं प्रतिमां दृढाम्। भीमसेनद्रोहबुद्धिर् धृतराष्ट्रो बभञ्ज ह। तथा शोकाग्नितप्तस्य धृतराष्ट्रस्य धीमतः। संसारगमनं बुद्ध्या हेतुभिर् मोक्षदर्शनैः। विदुरेण च यत्रास्य राज्ञ आश्वासनं कृतम्। धृतराष्ट्रस्य चात्रैव कौरवायोधनं तथा। सान्तःपुरस्य गमनं शोकार्तस्य प्रकीर्तितम्। विलापो वीरपत्नीनां यत्रातिकरुणः स्मृतः। क्रोधावेशः प्रसादश् च गान्धारीधृतराष्ट्रयोः।

ata ūrdhvam idaṃ prāhuḥ strīparva karuṇodayam. putraśokābhisaṃtaptaḥ prajñācakṣur narādhipa. kṛṣṇopanītāṃ yatrāsāv āyasīṃ pratimāṃ dṛḍhām. bhīmasenadrohabuddhir dhṛtarāṣṭro babhañja ha. tathā śokāgnitaptasya dhṛtarāṣṭrasya dhīmataḥ. saṃsāragamanaṃ buddhyā hetubhir mokṣadarśanaiḥ. vidureṇa ca yatrāsya rājña āśvāsanaṃ kṛtam. dhṛtarāṣṭrasya cātraiva kauravāyodhanaṃ tathā. sāntaḥpurasya gamanaṃ śokārtasya prakīrtitam. vilāpo vīrapatnīnāṃ yatrātikaruṇaḥ smṛtaḥ. krodhāveśaḥ prasādaś ca gāndhārīdhṛtarāṣṭrayoḥ.

यत्र तान् क्षत्रियाञ् शूरान् दिष्टान्तान् अनिवर्तिनः। पुत्रान् भ्रातॄन् पितॄंश् चैव ददृशुर् निहतान् रणे। पुत्रपौत्रवधार्तायास् तथात्रैव प्रकीर्तिता। गान्धार्याश् चापि कृष्णेन क्रोधोपशमनक्रिया।

yatra tān kṣatriyāñ śūrān diṣṭāntān anivartinaḥ. putrān bhrātṝn pitṝṃś caiva dadṛśur nihatān raṇe. putrapautravadhārtāyās tathātraiva prakīrtitā. gāndhāryāś cāpi kṛṣṇena krodhopaśamanakriyā.

यत्र राजा महाप्राज्ञः सर्वधर्मभृतां वरः। राज्ञां तानि शरीराणि दाहयाम् आस शास्त्रतः।

yatra rājā mahāprājñaḥ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ. rājñāṃ tāni śarīrāṇi dāhayām āsa śāstrataḥ.

एतद् एकादशं प्रोक्तं पर्वातिकरुणं महत्। सप्तविंशतिर् अध्यायाः पर्वण्य् अस्मिन्न् उदाहृताः।

etad ekādaśaṃ proktaṃ parvātikaruṇaṃ mahat. saptaviṃśatir adhyāyāḥ parvaṇy asminn udāhṛtāḥ.

श्लोकाः सप्तशतं चात्र पञ्चसप्ततिर् उच्यते। संख्यया भारताख्यानं कर्त्रा ह्य् अत्र महात्मना। प्रणीतं सज्जनमनोवैक्लव्याश्रुप्रवर्तकम्।

ślokāḥ saptaśataṃ cātra pañcasaptatir ucyate. saṃkhyayā bhāratākhyānaṃ kartrā hy atra mahātmanā. praṇītaṃ sajjanamanovaiklavyāśrupravartakam.

अतः परं शान्तिपर्व द्वादशं बुद्धिवर्धनम्। यत्र निर्वेदम् आपन्नो धर्मराजो युधिष्ठिरः। घातयित्वा पितॄन् भ्रातॄन् पुत्रान् संबन्धिबान्धवान्।

ataḥ paraṃ śāntiparva dvādaśaṃ buddhivardhanam. yatra nirvedam āpanno dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. ghātayitvā pitṝn bhrātṝn putrān saṃbandhibāndhavān.

शान्तिपर्वणि धर्माश् च व्याख्याताः शरतल्पिकाः। राजभिर् वेदितव्या ये सम्यङ् नयबुभुत्सुभिः।

śāntiparvaṇi dharmāś ca vyākhyātāḥ śaratalpikāḥ. rājabhir veditavyā ye samyaṅ nayabubhutsubhiḥ.

आपद्धर्माश् च तत्रैव कालहेतुप्रदर्शकाः। यान् बुद्ध्वा पुरुषः सम्यक् सर्वज्ञत्वम् अवाप्नुयात्। मोक्षधर्माश् च कथिता विचित्रा बहुविस्तराः।

āpaddharmāś ca tatraiva kālahetupradarśakāḥ. yān buddhvā puruṣaḥ samyak sarvajñatvam avāpnuyāt. mokṣadharmāś ca kathitā vicitrā bahuvistarāḥ.

द्वादशं पर्व निर्दिष्टम् एतत् प्राज्ञजनप्रियम्। पर्वण्य् अत्र परिज्ञेयम् अध्यायानां शतत्रयम्। त्रिंशच् चैव तथाध्याया नव चैव तपोधनाः।

dvādaśaṃ parva nirdiṣṭam etat prājñajanapriyam. parvaṇy atra parijñeyam adhyāyānāṃ śatatrayam. triṃśac caiva tathādhyāyā nava caiva tapodhanāḥ.

श्लोकानां तु सहस्राणि कीर्तितानि चतुर्दश। पञ्च चैव शतान्य् आहुः पञ्चविंशतिसंख्यया।

ślokānāṃ tu sahasrāṇi kīrtitāni caturdaśa. pañca caiva śatāny āhuḥ pañcaviṃśatisaṃkhyayā.

अत ऊर्ध्वं तु विज्ञेयम् आनुशासनम् उत्तमम्। यत्र प्रकृतिम् आपन्नः श्रुत्वा धर्मविनिश्चयम्। भीष्माद् भागीरथीपुत्रात् कुरुराजो युधिष्ठिरः।

ata ūrdhvaṃ tu vijñeyam ānuśāsanam uttamam. yatra prakṛtim āpannaḥ śrutvā dharmaviniścayam. bhīṣmād bhāgīrathīputrāt kururājo yudhiṣṭhiraḥ.

व्यवहारो ऽत्र कार्त्स्न्येन धर्मार्थीयो निदर्शितः। विविधानां च दानानां फलयोगाः पृथग्विधाः।

vyavahāro 'tra kārtsnyena dharmārthīyo nidarśitaḥ. vividhānāṃ ca dānānāṃ phalayogāḥ pṛthagvidhāḥ.

तथा पात्रविशेषाश् च दानानां च परो विधिः। आचारविधियोगश् च सत्यस्य च परा गतिः। महाभाग्यं गवां चैव ब्राह्मणानां तथैव च। रहस्यं चैव धर्माणां देशकालोपसंहितम्।

tathā pātraviśeṣāś ca dānānāṃ ca paro vidhiḥ. ācāravidhiyogaś ca satyasya ca parā gatiḥ. mahābhāgyaṃ gavāṃ caiva brāhmaṇānāṃ tathaiva ca. rahasyaṃ caiva dharmāṇāṃ deśakālopasaṃhitam.

एतत् सुबहुवृत्तान्तम् उत्तमं चानुशासनम्। भीष्मस्यात्रैव संप्राप्तिः स्वर्गस्य परिकीर्तिता।

etat subahuvṛttāntam uttamaṃ cānuśāsanam. bhīṣmasyātraiva saṃprāptiḥ svargasya parikīrtitā.

एतत् त्रयोदशं पर्व धर्मनिश्चयकारकम्। अध्यायानां शतं चात्र षट्चत्वारिंशद् एव च। श्लोकानां तु सहस्राणि षट् सप्तैव शतानि च।

etat trayodaśaṃ parva dharmaniścayakārakam. adhyāyānāṃ śataṃ cātra ṣaṭcatvāriṃśad eva ca. ślokānāṃ tu sahasrāṇi ṣaṭ saptaiva śatāni ca.

ततो ऽश्वमेधिकं नाम पर्व प्रोक्तं चतुर्दशम्। तत् संवर्तमरुत्तीयं यत्राख्यानम् अनुत्तमम्।

tato 'śvamedhikaṃ nāma parva proktaṃ caturdaśam. tat saṃvartamaruttīyaṃ yatrākhyānam anuttamam.

सुवर्णकोशसंप्राप्तिर् जन्म चोक्तं परिक्षितः। दग्धस्यास्त्राग्निना पूर्वं कृष्णात् संजीवनं पुनः।

suvarṇakośasaṃprāptir janma coktaṃ parikṣitaḥ. dagdhasyāstrāgninā pūrvaṃ kṛṣṇāt saṃjīvanaṃ punaḥ.

चर्यायां हयम् उत्सृष्टं पाण्डवस्यानुगच्छतः। तत्र तत्र च युद्धानि राजपुत्रैर् अमर्षणैः।

caryāyāṃ hayam utsṛṣṭaṃ pāṇḍavasyānugacchataḥ. tatra tatra ca yuddhāni rājaputrair amarṣaṇaiḥ.

चित्राङ्गदायाः पुत्रेण पुत्रिकाया धनंजयः। संग्रामे बभ्रुवाहेन संशयं चात्र दर्शितः। अनुगीता तथा प्रोक्ता सम्यग् भगवता पुनः। कथितः शाश्वतो धर्मः कृष्णेनार्जुनसंनिधौ। तथा ब्राह्मणगीता च संवादो गुरुशिष्ययोः। सुदर्शनं तथाख्यानं वैष्णवं धर्मम् एव च। अश्वमेधे महायज्ञे नकुलाख्यानम् एव च।

citrāṅgadāyāḥ putreṇa putrikāyā dhanaṃjayaḥ. saṃgrāme babhruvāhena saṃśayaṃ cātra darśitaḥ. anugītā tathā proktā samyag bhagavatā punaḥ. kathitaḥ śāśvato dharmaḥ kṛṣṇenārjunasaṃnidhau. tathā brāhmaṇagītā ca saṃvādo guruśiṣyayoḥ. sudarśanaṃ tathākhyānaṃ vaiṣṇavaṃ dharmam eva ca. aśvamedhe mahāyajñe nakulākhyānam eva ca.

इत्य् आश्वमेधिकं पर्व प्रोक्तम् एतन् महाद्भुतम्। अत्राध्यायशतं त्रिंशत् त्रयो ऽध्यायाश् च शब्दिताः।

ity āśvamedhikaṃ parva proktam etan mahādbhutam. atrādhyāyaśataṃ triṃśat trayo 'dhyāyāś ca śabditāḥ.

त्रीणि श्लोकसहस्राणि तावन्त्य् एव शतानि च। विंशतिश् च तथा श्लोकाः संख्यातास् तत्त्वदर्शिना।

trīṇi ślokasahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca. viṃśatiś ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā.

तत आश्रमवासाक्यं पर्व पञ्चदशं स्मृतम्। यत्र राज्यं परित्यज्य गान्धारीसहितो नृपः। धृतराष्ट्राश्रमपदं विदुरश् च जगाम ह।

tata āśramavāsākyaṃ parva pañcadaśaṃ smṛtam. yatra rājyaṃ parityajya gāndhārīsahito nṛpaḥ. dhṛtarāṣṭrāśramapadaṃ viduraś ca jagāma ha.

यं दृष्ट्वा प्रस्थितं साध्वी पृथाप्य् अनुययौ तदा। पुत्रराज्यं परित्यज्य गुरुशुश्रूषणे रता।

yaṃ dṛṣṭvā prasthitaṃ sādhvī pṛthāpy anuyayau tadā. putrarājyaṃ parityajya guruśuśrūṣaṇe ratā.

यत्र राजा हतान् पुत्रान् पौत्रान् अन्यांश् च पार्थिवान्। लोकान्तरगतान् वीरान् अपश्यत् पुनरागतान्।

yatra rājā hatān putrān pautrān anyāṃś ca pārthivān. lokāntaragatān vīrān apaśyat punarāgatān.

ऋषेः प्रसादात् कृष्णस्य दृष्ट्वाश्चर्यम् अनुत्तमम्। त्यक्त्वा शोकं सदारश् च सिद्धिं परमिकां गतः।

ṛṣeḥ prasādāt kṛṣṇasya dṛṣṭvāścaryam anuttamam. tyaktvā śokaṃ sadāraś ca siddhiṃ paramikāṃ gataḥ.

यत्र धर्मं समाश्रित्य विदुरः सुगतिं गतः। संजयश् च महामात्रो विद्वान् गावल्गणिर् वशी।

yatra dharmaṃ samāśritya viduraḥ sugatiṃ gataḥ. saṃjayaś ca mahāmātro vidvān gāvalgaṇir vaśī.

ददर्श नारदं यत्र धर्मराजो युधिष्ठिरः। नारदाच् चैव शुश्राव वृष्णीनां कदनं महत्।

dadarśa nāradaṃ yatra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. nāradāc caiva śuśrāva vṛṣṇīnāṃ kadanaṃ mahat.

एतद् आश्रमवासाख्यं पूर्वोक्तं सुमहाद्भुतम्। द्विचत्वारिंशद् अध्यायाः पर्वैतद् अभिसंख्यया।

etad āśramavāsākhyaṃ pūrvoktaṃ sumahādbhutam. dvicatvāriṃśad adhyāyāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā.

सहस्रम् एकं श्लोकानां पञ्च श्लोकशतानि च। षड् एव च तथा श्लोकाः संख्यातास् तत्त्वदर्शिना।

sahasram ekaṃ ślokānāṃ pañca ślokaśatāni ca. ṣaḍ eva ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā.

अतः परं निबोधेदं मौसलं पर्व दारुणम्। यत्र ते पुरुषव्याघ्राः शस्त्रस्पर्शसहा युधि। ब्रह्मदण्डविनिष्पिष्टाः समीपे लवणाम्भसः।

ataḥ paraṃ nibodhedaṃ mausalaṃ parva dāruṇam. yatra te puruṣavyāghrāḥ śastrasparśasahā yudhi. brahmadaṇḍaviniṣpiṣṭāḥ samīpe lavaṇāmbhasaḥ.

आपाने पानगलिता दैवेनाभिप्रचोदिताः। एरकारूपिभिर् वज्रैर् निजघ्नुर् इतरेतरम्।

āpāne pānagalitā daivenābhipracoditāḥ. erakārūpibhir vajrair nijaghnur itaretaram.

यत्र सर्वक्षयं कृत्वा ताव् उभौ रामकेशवौ। नातिचक्रमतुः कालं प्राप्तं सर्वहरं समम्।

yatra sarvakṣayaṃ kṛtvā tāv ubhau rāmakeśavau. nāticakramatuḥ kālaṃ prāptaṃ sarvaharaṃ samam.

यत्रार्जुनो द्वारवतीम् एत्य वृष्णिविनाकृताम्। दृष्ट्वा विषादम् अगमत् परां चार्तिं नरर्षभः।

yatrārjuno dvāravatīm etya vṛṣṇivinākṛtām. dṛṣṭvā viṣādam agamat parāṃ cārtiṃ nararṣabhaḥ.

स सत्कृत्य यदुश्रेष्ठं मातुलं शौरिम् आत्मनः। ददर्श यदुवीराणाम् आपाने वैशसं महत्।

sa satkṛtya yaduśreṣṭhaṃ mātulaṃ śaurim ātmanaḥ. dadarśa yaduvīrāṇām āpāne vaiśasaṃ mahat.

शरीरं वासुदेवस्य रामस्य च महात्मनः। संस्कारं लम्भयाम् आस वृष्णीनां च प्रधानतः।

śarīraṃ vāsudevasya rāmasya ca mahātmanaḥ. saṃskāraṃ lambhayām āsa vṛṣṇīnāṃ ca pradhānataḥ.

स वृद्धबालम् आदाय द्वारवत्यास् ततो जनम्। ददर्शापदि कष्टायां गाण्डीवस्य पराभवम्।

sa vṛddhabālam ādāya dvāravatyās tato janam. dadarśāpadi kaṣṭāyāṃ gāṇḍīvasya parābhavam.

सर्वेषां चैव दिव्यानाम् अस्त्राणाम् अप्रसन्नताम्। नाशं वृष्णिकलत्राणां प्रभावानाम् अनित्यताम्।

sarveṣāṃ caiva divyānām astrāṇām aprasannatām. nāśaṃ vṛṣṇikalatrāṇāṃ prabhāvānām anityatām.

दृष्ट्वा निर्वेदम् आपन्नो व्यासवाक्यप्रचोदितः। धर्मराजं समासाद्य संन्यासं समरोचयेत्।

dṛṣṭvā nirvedam āpanno vyāsavākyapracoditaḥ. dharmarājaṃ samāsādya saṃnyāsaṃ samarocayet.

इत्य् एतन् मौसलं पर्व षोडशं परिकीर्तितम्। अध्यायाष्टौ समाख्याताः श्लोकानां च शतत्रयम्। श्लोकानां विंशतिश् चैव संख्याता तत्त्वदर्शिना।

ity etan mausalaṃ parva ṣoḍaśaṃ parikīrtitam. adhyāyāṣṭau samākhyātāḥ ślokānāṃ ca śatatrayam. ślokānāṃ viṃśatiś caiva saṃkhyātā tattvadarśinā.

महाप्रस्थानिकं तस्माद् ऊर्ध्वं सप्तदशं स्मृतम्। यत्र राज्यं परित्यज्य पाण्डवाः पुरुषर्षभाः। द्रौपद्या सहिता देव्या सिद्धिं परमिकां गताः। यत्र ते ऽग्निं ददृशिरे लौहित्यं प्राप्य सागरम्। यत्राग्निना चोदितस्य पार्थस् तस्मै महात्मने। ददौ संपूज्य तद् दिव्यं गाण्डीवं धनुर् उत्तमम्। यत्र भ्रातृन् निपतितान् द्रौपदीं च युधिष्ठिरः। दृष्ट्वा हित्वा जगामैव सर्वान् अनवलोकयन्। एतत् सप्तदशं पर्व महाप्रस्थानिकं स्मृतम्।

mahāprasthānikaṃ tasmād ūrdhvaṃ saptadaśaṃ smṛtam. yatra rājyaṃ parityajya pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ. draupadyā sahitā devyā siddhiṃ paramikāṃ gatāḥ. yatra te 'gniṃ dadṛśire lauhityaṃ prāpya sāgaram. yatrāgninā coditasya pārthas tasmai mahātmane. dadau saṃpūjya tad divyaṃ gāṇḍīvaṃ dhanur uttamam. yatra bhrātṛn nipatitān draupadīṃ ca yudhiṣṭhiraḥ. dṛṣṭvā hitvā jagāmaiva sarvān anavalokayan. etat saptadaśaṃ parva mahāprasthānikaṃ smṛtam.

अत्राध्यायास् त्रयः प्रोक्ताः श्लोकानां च शतं तथा। विंशतिश् च तथा श्लोकाः संख्यातास् तत्त्वदर्शिना।

atrādhyāyās trayaḥ proktāḥ ślokānāṃ ca śataṃ tathā. viṃśatiś ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā.

स्वर्गपर्व ततो ज्ञेयं दिव्यं यत् तद् अमानुषम्। प्राप्तं देवरथं स्वर्गान् नेष्टवान् यत्र धर्मराट्। आरोढुं सुमहाप्राज्ञ आनृशंस्याच् छुना विना। ताम् अस्याविचलां ज्ञात्वा स्थितिं धर्मे महात्मनः। श्वरूपं यत्र तत् त्यक्त्वा धर्मेणासौ समन्वितः। स्वर्गं प्राप्तः स च तथा यातना विपुला भृशम्। देवदूतेन नरकं यत्र व्याजेन दर्शितम्। शुश्राव यत्र धर्मात्मा भ्रातॄणां करुणा गिरः। निदेशे वर्तमानानां देशे तत्रैव वर्तताम्। अनुदर्शितश् च धर्मेण देवराज्ञा च पाण्डवः। आप्लुत्याकाशगङ्गायां देहं त्यक्त्वा स मानुषम्। स्वधर्मनिर्जितं स्थानं स्वर्गे प्राप्य स धर्मराट्। मुमुदे पूजितः सर्वैः सेन्द्रैः सुरगणैः सह। एतद् अष्टादशं पर्व प्रोक्तं व्यासेन धीमता। कर्णस्य नरकप्राप्तिः प्रमोक्षश् चात्र कीर्त्यते। समागमश् च वीराणां स्वर्गलोके महात्मनाम्। कीर्त्यते यत्र विधिवत् स्वर्गसंवाद एव च। स्वानि स्थानानि च प्राप्ता यत्र ते पुरुषर्षभाः। यत्र दुर्योधनादीनां श्रियं दृष्ट्वा युधिष्ठिरः। निर्वेदं परमं गत्वा स्वर्गं नाकाङ्क्षद् अव्ययम्। देवानां वचनाद् यत्र तनुं त्यक्त्वा महारथः। स्वर्गं नित्यं महातेजाः स्वस्थानम् अगमद् वनम्। अध्यायाः पञ्च संख्याताः पर्वैतद् अभिसंख्यया। श्लोकानां द्वे शते चैव प्रसंख्याते तपोधनाः। नव श्लोकास् तथैवान्ये संख्याताः परमर्षिणा।

svargaparva tato jñeyaṃ divyaṃ yat tad amānuṣam. prāptaṃ devarathaṃ svargān neṣṭavān yatra dharmarāṭ. āroḍhuṃ sumahāprājña ānṛśaṃsyāc chunā vinā. tām asyāvicalāṃ jñātvā sthitiṃ dharme mahātmanaḥ. śvarūpaṃ yatra tat tyaktvā dharmeṇāsau samanvitaḥ. svargaṃ prāptaḥ sa ca tathā yātanā vipulā bhṛśam. devadūtena narakaṃ yatra vyājena darśitam. śuśrāva yatra dharmātmā bhrātṝṇāṃ karuṇā giraḥ. nideśe vartamānānāṃ deśe tatraiva vartatām. anudarśitaś ca dharmeṇa devarājñā ca pāṇḍavaḥ. āplutyākāśagaṅgāyāṃ dehaṃ tyaktvā sa mānuṣam. svadharmanirjitaṃ sthānaṃ svarge prāpya sa dharmarāṭ. mumude pūjitaḥ sarvaiḥ sendraiḥ suragaṇaiḥ saha. etad aṣṭādaśaṃ parva proktaṃ vyāsena dhīmatā. karṇasya narakaprāptiḥ pramokṣaś cātra kīrtyate. samāgamaś ca vīrāṇāṃ svargaloke mahātmanām. kīrtyate yatra vidhivat svargasaṃvāda eva ca. svāni sthānāni ca prāptā yatra te puruṣarṣabhāḥ. yatra duryodhanādīnāṃ śriyaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhiraḥ. nirvedaṃ paramaṃ gatvā svargaṃ nākāṅkṣad avyayam. devānāṃ vacanād yatra tanuṃ tyaktvā mahārathaḥ. svargaṃ nityaṃ mahātejāḥ svasthānam agamad vanam. adhyāyāḥ pañca saṃkhyātāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā. ślokānāṃ dve śate caiva prasaṃkhyāte tapodhanāḥ. nava ślokās tathaivānye saṃkhyātāḥ paramarṣiṇā.

अष्टादशैवम् एतानि पर्वाण्य् उक्तान्य् अशेषतः। हरिवंशस् ततः पर्व पुराणं खिलसंज्ञितम्। विष्णुपर्व शिशोश् चर्या विष्णोः कंसवधस् तथा। भविष्यं पर्व चाप्य् उक्तं खिलेष्व् एवाद्भुतं महत्। ततः परं विष्णुपर्व महत् पर्वेत्य् उदाहृतम्। जन्म यत्र तु देवस्य पद्मनाभस्य मानुषम्। वसुदेवकुले जातो नन्दगोपकुले धृतः। यत्र बाल्ये स्वकर्माणि रमणान्य् अद्भुतानि च। यत्र कंसवधं कृत्वा रङ्गमध्ये चकर्ष ह। अनेकैः संश्रयैश् चापि जरासंधवधेन ह। विक्रमाद् रुक्मिणीं देवीम् आहृत्य परवीरहा। परीक्ष्य च निवासार्थं द्वारकां विनिवेशयत्। कलिङ्गं दन्तवक्रं च रणे विक्रम्य जघ्निवान्। राजशुल्कां च वै कृष्णः सत्यभामाम् अथोद्वहत्। तयोदितः सत्यभामया गत्वा दिवम् अधोक्षजः। जित्वामराधिपं यत्र पारिजातम् अथानयत्। जघ्ने यत्र महाबाहुर् धेनुकं रणमूर्धनि। नरकासुरकालीयहयग्रीवं च दानवम्। केशिं सकालियदमं कालनेमिनम् एव च। दोष्णां सहस्रं चिच्छेद बाणस्याद्भुतकर्मणः। नप्तारं भार्यया सार्धं मुमोचद् यत्र संयुगे। भारतीया कथा यत्र वृष्णिवंशश् च कीर्त्यते। भविष्यद् धरिवंशस्य खिलानाम् इति कथ्यते। वाराहं नारसिंहं च वामनं पौष्करं तथा। जित्वा नृपान् रथांस् त्यक्त्वा भीमसेन भवत्प्रभुः। दशश्लोकसहस्राणि विंशच्छ्लोकशतानि च। खिलेषु हरिवंशे च संख्यातानि महर्षिणा। अत्रापि परिसंख्याता कथिता तत्त्वबुद्धिना। अध्यायानां सहस्रं तु कीर्तितं वै द्विजोत्तमाः। अष्टादशसहस्राणि श्लोकानां कीर्तितानि वै। अष्टादशसहस्राणि श्लोकानां च शतं तथा। श्लोकाश् च चतुराशीतिर् हरिवंशे प्रकीर्तिताः। खिलेषु हरिवंशश् च भविष्यच् च प्रकीर्तितम्। खिलेषु हरिवंशस्य व्याख्याताः परमर्षिणा। यत्र दिव्याः कथाः पुण्याः कीर्तिताः पापनाशनाः। देवासुरकथाश् चैव विचित्राः समुदाहृताः। भविष्यद् अपि चाख्यानं विचित्रं पुण्यवर्धनम्। यत्र कृष्णस्य कर्माणि श्रूयन्ते जन्मना सह। अध्यायास् त्व् एकम् एकानां सप्ताशीतिर् उदाहृता। श्लोकानां च सहस्राणि दश त्रीणि शतानि च। पौलोमादीनि सर्वाणि दशाष्टौ च महान् ऋषिः। उक्तवान् सपुराणानि रहस्यं चावसानिकम्। एवम् अष्टादशैतानि पर्वाण्य् उक्तानि धीमता। अध्यायानां सहस्रे द्वे पर्वणां शतम् एव च। श्लोकानां च सहस्राणि नवतिर् दश एव च। एषा वै पर्वणां संख्या श्लोका ग्रन्थे यथाक्रमम्। यद् उक्तम् ऋषिणा तेन व्यासेनोत्तमतेजसा। जनमेजयस्याश्वमेधं द्रष्टुकामस्य धीमतः। संप्रवृत्तो ऽश्वमेधश् च यत्र शक्रेण धर्षितः। विरोधश् चाभवद् राज्ञो ब्राह्मणैस् तस्य ऋत्विजैः। विश्वावसुपुरानीतो राजा राज्यम् अचीकरत्। एषा वै पर्वणां संख्या खिलान्य् आह ततः परम्।

aṣṭādaśaivam etāni parvāṇy uktāny aśeṣataḥ. harivaṃśas tataḥ parva purāṇaṃ khilasaṃjñitam. viṣṇuparva śiśoś caryā viṣṇoḥ kaṃsavadhas tathā. bhaviṣyaṃ parva cāpy uktaṃ khileṣv evādbhutaṃ mahat. tataḥ paraṃ viṣṇuparva mahat parvety udāhṛtam. janma yatra tu devasya padmanābhasya mānuṣam. vasudevakule jāto nandagopakule dhṛtaḥ. yatra bālye svakarmāṇi ramaṇāny adbhutāni ca. yatra kaṃsavadhaṃ kṛtvā raṅgamadhye cakarṣa ha. anekaiḥ saṃśrayaiś cāpi jarāsaṃdhavadhena ha. vikramād rukmiṇīṃ devīm āhṛtya paravīrahā. parīkṣya ca nivāsārthaṃ dvārakāṃ viniveśayat. kaliṅgaṃ dantavakraṃ ca raṇe vikramya jaghnivān. rājaśulkāṃ ca vai kṛṣṇaḥ satyabhāmām athodvahat. tayoditaḥ satyabhāmayā gatvā divam adhokṣajaḥ. jitvāmarādhipaṃ yatra pārijātam athānayat. jaghne yatra mahābāhur dhenukaṃ raṇamūrdhani. narakāsurakālīyahayagrīvaṃ ca dānavam. keśiṃ sakāliyadamaṃ kālaneminam eva ca. doṣṇāṃ sahasraṃ ciccheda bāṇasyādbhutakarmaṇaḥ. naptāraṃ bhāryayā sārdhaṃ mumocad yatra saṃyuge. bhāratīyā kathā yatra vṛṣṇivaṃśaś ca kīrtyate. bhaviṣyad dharivaṃśasya khilānām iti kathyate. vārāhaṃ nārasiṃhaṃ ca vāmanaṃ pauṣkaraṃ tathā. jitvā nṛpān rathāṃs tyaktvā bhīmasena bhavatprabhuḥ. daśaślokasahasrāṇi viṃśacchlokaśatāni ca. khileṣu harivaṃśe ca saṃkhyātāni maharṣiṇā. atrāpi parisaṃkhyātā kathitā tattvabuddhinā. adhyāyānāṃ sahasraṃ tu kīrtitaṃ vai dvijottamāḥ. aṣṭādaśasahasrāṇi ślokānāṃ kīrtitāni vai. aṣṭādaśasahasrāṇi ślokānāṃ ca śataṃ tathā. ślokāś ca caturāśītir harivaṃśe prakīrtitāḥ. khileṣu harivaṃśaś ca bhaviṣyac ca prakīrtitam. khileṣu harivaṃśasya vyākhyātāḥ paramarṣiṇā. yatra divyāḥ kathāḥ puṇyāḥ kīrtitāḥ pāpanāśanāḥ. devāsurakathāś caiva vicitrāḥ samudāhṛtāḥ. bhaviṣyad api cākhyānaṃ vicitraṃ puṇyavardhanam. yatra kṛṣṇasya karmāṇi śrūyante janmanā saha. adhyāyās tv ekam ekānāṃ saptāśītir udāhṛtā. ślokānāṃ ca sahasrāṇi daśa trīṇi śatāni ca. paulomādīni sarvāṇi daśāṣṭau ca mahān ṛṣiḥ. uktavān sapurāṇāni rahasyaṃ cāvasānikam. evam aṣṭādaśaitāni parvāṇy uktāni dhīmatā. adhyāyānāṃ sahasre dve parvaṇāṃ śatam eva ca. ślokānāṃ ca sahasrāṇi navatir daśa eva ca. eṣā vai parvaṇāṃ saṃkhyā ślokā granthe yathākramam. yad uktam ṛṣiṇā tena vyāsenottamatejasā. janamejayasyāśvamedhaṃ draṣṭukāmasya dhīmataḥ. saṃpravṛtto 'śvamedhaś ca yatra śakreṇa dharṣitaḥ. virodhaś cābhavad rājño brāhmaṇais tasya ṛtvijaiḥ. viśvāvasupurānīto rājā rājyam acīkarat. eṣā vai parvaṇāṃ saṃkhyā khilāny āha tataḥ param.

एतद् अखिलम् आख्यातं भारतं पर्वसंग्रहात्। अष्टादश समाजग्मुर् अक्षौहिण्यो युयुत्सया। तन् महद् दारुणं युद्धम् अहान्य् अष्टादशाभवत्।

etad akhilam ākhyātaṃ bhārataṃ parvasaṃgrahāt. aṣṭādaśa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā. tan mahad dāruṇaṃ yuddham ahāny aṣṭādaśābhavat.

यो विद्याच् चतुरो वेदान् साङ्गोपनिषदान् द्विजः। न चाख्यानम् इदं विद्यान् नैव स स्याद् विचक्षणः। अर्थशास्त्रम् इदं प्रोक्तं धर्मशास्त्रम् इदं महत्। कामशास्त्रम् इदं प्रोक्तं व्यासेनामितबुद्धिना।

yo vidyāc caturo vedān sāṅgopaniṣadān dvijaḥ. na cākhyānam idaṃ vidyān naiva sa syād vicakṣaṇaḥ. arthaśāstram idaṃ proktaṃ dharmaśāstram idaṃ mahat. kāmaśāstram idaṃ proktaṃ vyāsenāmitabuddhinā.

श्रुत्वा त्व् इदम् उपाख्यानं श्राव्यम् अन्यन् न रोचते। पुंस्कोकिलरुतं श्रुत्वा रूक्षा ध्वाङ्क्षस्य वाग् इव। धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ। यद् इहास्ति तद् अन्यत्र यन् नेहास्ति न तत् क्व चित्। एवं विज्ञाय तत्त्वज्ञाः कथयन्ति मनीषिणः। भरतानां महज् जन्म महाभारतम् इत्य् उत। निरुक्तम् अस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते। भारताध्ययनात् पुण्याद् अपि पादम् अधीयतः। श्रद्दधानस्य पूयन्ते सर्वपापान्य् असंशयः। त्रिभिर् वर्षैर् महाभागः कृष्णद्वैपायनः शुभः। प्रबन्धं भारतस्येमं चकार भगवान् प्रभुः। कृष्णद्वैपायनः पुत्रं पूर्वम् अध्यापयच् छुकम्। सुमन्तुं जैमिनिं पैलं वैशंपायनम् एव च। तैश् चाप्य् अनन्यबुद्धिभ्यो ब्राह्मणेभ्यः प्रकाशितम्। या क्रिया क्रियते का चिद् यश् च कश् चित् क्रियाविधिः। इदं प्रवर्तते सर्वं श्रोतॄणां प्रीतये क्षितौ। अधीयीत यथान्यायं वेदज्ञो वेदभृद् द्विजः। वेदैश् चतुर्भिः समितम् इदम् आख्यानम् उत्तमम्। भविष्यत्य् उपजीव्यं च कवीनाम् इदम् अन्नवत्। न चास्य कवयः के चिद् भविष्यन्ति विशेषणे। विशेषणे गृहस्थस्य त्रय एवाश्रमा यथा। धन्यम् आरोग्यम् आयुष्यं पुण्यं सत्कर्मसाधकम्। बुभूषते महाख्यानम् अभिमन्तव्यम् आदितः। यद् अधीतं तदा सम्यग् द्विजश्रेष्ठैर् द्विजोत्तमात्। वैशंपायनविप्राद्यैस् तैश् चापि कथितं तदा।

śrutvā tv idam upākhyānaṃ śrāvyam anyan na rocate. puṃskokilarutaṃ śrutvā rūkṣā dhvāṅkṣasya vāg iva. dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca bharatarṣabha. yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kva cit. evaṃ vijñāya tattvajñāḥ kathayanti manīṣiṇaḥ. bharatānāṃ mahaj janma mahābhāratam ity uta. niruktam asya yo veda sarvapāpaiḥ pramucyate. bhāratādhyayanāt puṇyād api pādam adhīyataḥ. śraddadhānasya pūyante sarvapāpāny asaṃśayaḥ. tribhir varṣair mahābhāgaḥ kṛṣṇadvaipāyanaḥ śubhaḥ. prabandhaṃ bhāratasyemaṃ cakāra bhagavān prabhuḥ. kṛṣṇadvaipāyanaḥ putraṃ pūrvam adhyāpayac chukam. sumantuṃ jaiminiṃ pailaṃ vaiśaṃpāyanam eva ca. taiś cāpy ananyabuddhibhyo brāhmaṇebhyaḥ prakāśitam. yā kriyā kriyate kā cid yaś ca kaś cit kriyāvidhiḥ. idaṃ pravartate sarvaṃ śrotṝṇāṃ prītaye kṣitau. adhīyīta yathānyāyaṃ vedajño vedabhṛd dvijaḥ. vedaiś caturbhiḥ samitam idam ākhyānam uttamam. bhaviṣyaty upajīvyaṃ ca kavīnām idam annavat. na cāsya kavayaḥ ke cid bhaviṣyanti viśeṣaṇe. viśeṣaṇe gṛhasthasya traya evāśramā yathā. dhanyam ārogyam āyuṣyaṃ puṇyaṃ satkarmasādhakam. bubhūṣate mahākhyānam abhimantavyam āditaḥ. yad adhītaṃ tadā samyag dvijaśreṣṭhair dvijottamāt. vaiśaṃpāyanaviprādyais taiś cāpi kathitaṃ tadā.

इतिहासोत्तमाद् अस्माज् जायन्ते कविबुद्धयः। पञ्चभ्य इव भूतेभ्यो लोकसंविधयस् त्रयः।

itihāsottamād asmāj jāyante kavibuddhayaḥ. pañcabhya iva bhūtebhyo lokasaṃvidhayas trayaḥ.

अस्याख्यानस्य विषये पुराणं वर्तते द्विजाः। अन्तरिक्षस्य विषये प्रजा इव चतुर्विधाः।

asyākhyānasya viṣaye purāṇaṃ vartate dvijāḥ. antarikṣasya viṣaye prajā iva caturvidhāḥ.

क्रियागुणानां सर्वेषाम् इदम् आख्यानम् आश्रयः। इन्द्रियाणां समस्तानां चित्रा इव मनःक्रियाः।

kriyāguṇānāṃ sarveṣām idam ākhyānam āśrayaḥ. indriyāṇāṃ samastānāṃ citrā iva manaḥkriyāḥ.

अनाश्रित्यैतद् आख्यानं कथा भुवि न विद्यते। आहारम् अनपाश्रित्य शरीरस्येव धारणम्।

anāśrityaitad ākhyānaṃ kathā bhuvi na vidyate. āhāram anapāśritya śarīrasyeva dhāraṇam.

इदं सर्वैः कविवरैर् आख्यानम् उपजीव्यते। उदयप्रेप्सुभिर् भृत्यैर् अभिजात इवेश्वरः। अस्य काव्यस्य कवयो न समर्था विशेषणे। साधोर् इव गृहस्थस्य शेषास् त्रय इवाश्रमाः। धर्मे मतिर् भवतु वः सततोत्थितानां। स ह्य् एक एव परलोकगतस्य बन्धुः। अर्थाः स्त्रियश् च निपुणैर् अपि सेव्यमाना। नैवात्मभावम् उपयान्ति न च स्थिरत्वम्।

idaṃ sarvaiḥ kavivarair ākhyānam upajīvyate. udayaprepsubhir bhṛtyair abhijāta iveśvaraḥ. asya kāvyasya kavayo na samarthā viśeṣaṇe. sādhor iva gṛhasthasya śeṣās traya ivāśramāḥ. dharme matir bhavatu vaḥ satatotthitānāṃ. sa hy eka eva paralokagatasya bandhuḥ. arthāḥ striyaś ca nipuṇair api sevyamānā. naivātmabhāvam upayānti na ca sthiratvam.

द्वैपायनौष्ठपुटनिःसृतम् अप्रमेयं; पुण्यं पवित्रम् अथ पापहरं शिवं च। यो भारतं समधिगच्छति वाच्यमानं; किं तस्य पुष्करजलैर् अभिषेचनेन। यद् अह्ना कुरुते पापं ब्राह्मणस् त्व् इन्द्रियैश् चरन्। महाभारतम् आख्याय संध्यां मुच्यति पश्चिमाम्। यद् रात्रौ कुरुते पापं कर्मणा मनसा गिरा। महाभारतम् आख्याय पूर्वां संध्यां प्रमुच्यते। यो गोशतं कनकशृङ्गमयं ददाति। विप्राय वेदविदुषे च बहुश्रुताय। पुण्यां च भारतकथां शृणुयाच् च नित्यं। तुल्यं फलं भवति तस्य च तस्य चैव।

dvaipāyanauṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ; puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca. yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ; kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena. yad ahnā kurute pāpaṃ brāhmaṇas tv indriyaiś caran. mahābhāratam ākhyāya saṃdhyāṃ mucyati paścimām. yad rātrau kurute pāpaṃ karmaṇā manasā girā. mahābhāratam ākhyāya pūrvāṃ saṃdhyāṃ pramucyate. yo gośataṃ kanakaśṛṅgamayaṃ dadāti. viprāya vedaviduṣe ca bahuśrutāya. puṇyāṃ ca bhāratakathāṃ śṛṇuyāc ca nityaṃ. tulyaṃ phalaṃ bhavati tasya ca tasya caiva.

आख्यानं तद् इदम् अनुत्तमं महार्थं; विन्यस्तं महद् इह पर्वसंग्रहेण। श्रुत्वादौ भवति नृणां सुखावगाहं; विस्तीर्णं लवणजलं यथा प्लवेन।

ākhyānaṃ tad idam anuttamaṃ mahārthaṃ; vinyastaṃ mahad iha parvasaṃgraheṇa. śrutvādau bhavati nṛṇāṃ sukhāvagāhaṃ; vistīrṇaṃ lavaṇajalaṃ yathā plavena.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...