महाभारत 1.192 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 192→

[mh-1-192] • 29 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो राज्ञां चरैर् आप्तैश् चारः समुपनीयत। पाण्डवैर् उपसंपन्ना द्रौपदी पतिभिः शुभा।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato rājñāṃ carair āptaiś cāraḥ samupanīyata. pāṇḍavair upasaṃpannā draupadī patibhiḥ śubhā.

येन तद् धनुर् आयम्य लक्ष्यं विद्धं महात्मना। सो ऽर्जुनो जयतां श्रेष्ठो महाबाणधनुर्धरः।

yena tad dhanur āyamya lakṣyaṃ viddhaṃ mahātmanā. so 'rjuno jayatāṃ śreṣṭho mahābāṇadhanurdharaḥ.

यः शल्यं मद्रराजानम् उत्क्षिप्याभ्रामयद् बली। त्रासयंश् चापि संक्रुद्धो वृक्षेण पुरुषान् रणे।

yaḥ śalyaṃ madrarājānam utkṣipyābhrāmayad balī. trāsayaṃś cāpi saṃkruddho vṛkṣeṇa puruṣān raṇe.

न चापि संभ्रमः कश् चिद् आसीत् तत्र महात्मनः। स भीमो भीमसंस्पर्शः शत्रुसेनाङ्गपातनः। यो ऽसाव् अत्यक्रमीद् युद्धे युध्यन् दुर्योधनं तदा। स राजा पाण्डवश्रेष्ठः श्रेष्ठभाग् बुद्धिवर्धनः। दुर्योधनाद् अवरजैर् यौ युध्येतां प्रतीतवत्। तौ यमौ वृत्तसंपन्नौ संपन्नबलविक्रमौ। चारैः प्रणिहिते चारे राजानो विगतज्वराः।

na cāpi saṃbhramaḥ kaś cid āsīt tatra mahātmanaḥ. sa bhīmo bhīmasaṃsparśaḥ śatrusenāṅgapātanaḥ. yo 'sāv atyakramīd yuddhe yudhyan duryodhanaṃ tadā. sa rājā pāṇḍavaśreṣṭhaḥ śreṣṭhabhāg buddhivardhanaḥ. duryodhanād avarajair yau yudhyetāṃ pratītavat. tau yamau vṛttasaṃpannau saṃpannabalavikramau. cāraiḥ praṇihite cāre rājāno vigatajvarāḥ.

ब्रह्मरूपधराञ् श्रुत्वा पाण्डुराजसुतांस् तदा। कौन्तेयान् मनुजेन्द्राणां विस्मयः समजायत।

brahmarūpadharāñ śrutvā pāṇḍurājasutāṃs tadā. kaunteyān manujendrāṇāṃ vismayaḥ samajāyata.

सपुत्रा हि पुरा कुन्ती दग्धा जतुगृहे श्रुता। सर्वभूमिपतीनां च राष्ट्राणां च यशस्विनाम्। पुनर्जातान् इति स्मैतान् मन्यन्ते सर्वपार्थिवाः।

saputrā hi purā kuntī dagdhā jatugṛhe śrutā. sarvabhūmipatīnāṃ ca rāṣṭrāṇāṃ ca yaśasvinām. punarjātān iti smaitān manyante sarvapārthivāḥ.

धिक् कुर्वन्तस् तदा भीष्मं धृतराष्ट्रं च कौरवम्। कर्मणा सुनृशंसेन पुरोचनकृतेन वै। वैशंपायनः। शकुनिः। वैशंपायनः। वैशंपायनः। धार्मिकान् वृत्तसंपन्नान् मातुः प्रियहिते रतान्। यदा तान् ईदृशान् पार्थान् उत्सादयितुम् अर्हति। ततः स्वयंवरे वृत्ते धार्तराष्ट्राः स्म भारत। मन्त्रयन्ते ततः सर्वे कर्णसौबलदूषिताः। कश् चिच् छत्रुः कर्शनीयः पीडनीयस् तथा परः। उत्सादनीयाः कौन्तेयाः सर्वे क्षत्रस्य मे मताः। एवं पराजिताः सर्वे यदि यूयं गमिष्यथ। अकृत्वा संविदं कां चित् तद् वस् तप्स्यत्य् असंशयम्। अयं देशश् च कालश् च पाण्डवोद्धरणाय नः। न चेद् एवं करिष्यध्वं लोके हास्या भविष्यथ। यम् एते संश्रिता वस्तुं कामयन्ते च भूमिपम्। सो ऽल्पवीर्यबलो राजा द्रुपदो वै मतो मम। यावद् एतान् न जानन्ति जीवतो वृष्णिपुंगवाः। चैद्यश् च पुरुषव्याघ्रः शिशुपालः प्रतापवान्। एकीभावं गता राज्ञा द्रुपदेन महात्मना। दुराधर्षतरा राजन् भविष्यन्ति न संशयः। यावत् त्व् अचलतां सर्वे प्राप्नुवन्ति नराधिपाः। तावद् एव व्यवस्यामः पाण्डवानां वधं प्रति। मुक्ता जतुगृहाद् भीमाद् आशीविषमुखाद् इव। पुनर् यद् इह मुच्यन्ते महन् नो भयम् आविशेत्। तेषाम् इहोपयातानाम् एषां च पुरवासिनाम्। अन्तरे दुष्करं स्थातुं मेषयोर् महतोर् इव। हलधृक्प्रगृहीतानि बलानि बलिनां स्वयम्। यावन् न कुरुसेनायां पतन्ति पतगा इव। तावत् सर्वाभिसारेण पुरम् एतद् विनाश्यताम्। एतद् अत्र परं मन्ये प्राप्तकालं नरर्षभाः। शकुनेर् वचनं श्रुत्वा भाषमाणस्य दुर्मतेः। सौमदत्तिर् इदं वाक्यं जगाद परमं ततः। प्रकृतीः सप्त वै ज्ञात्वा आत्मनश् च परस्य च। तथा देशं च कालं च षड्विधांश् च नयेद् गुणान्। स्थानं वृद्धिं क्षयं चैव भूमिं मित्राणि विक्रमम्। समीक्ष्याथाभियुञ्जीत परं व्यसनपीडितम्। ततो ऽहं पाण्डवान् मन्ये मित्रकोशसमन्वितान्। बलस्थान् विक्रमस्थांश् च स्वकृतैः प्रकृतिप्रियान्। वपुषा भुवि भूतानां नेत्राणि च मनांसि च। श्रोत्रं मधुरया वाचा रमयत्य् अर्जुनो नृणाम्। न तु केवलदैवेन प्रजा भावेन भेजिरे। यद् बभूव मनःकान्तं कर्मणा स चकार तत्। न ह्य् अयुक्तं न चासक्तं नामृतं न च विप्रियम्। भाषितं चारुभाषस्य जज्ञे पार्थस्य भारती। तान् एवं गुणसंपन्नान् संपन्नान् राजलक्षणैः। न तान् पश्यामि ये शक्ताः समुच्छेत्तुं यथाबलात्। प्रभावशक्तिर् विपुला मन्त्रशक्तिश् च पुष्कला। तथैवोत्साहशक्तिश् च पार्थेष्व् अभ्यधिका सदा। मौलमित्रबलानां च कालज्ञो वै युधिष्ठिरः। साम्ना दानेन भेदेन दण्डेनेति युधिष्ठिरः। अमित्रं यतते जेतुं न रोषेणेति मे मतिः। परिक्रीय धनैः शत्रून् मित्राणि च धनानि च। मूलं च सुदृढं कृत्वा हन्त्य् अरीन् पाण्डवस् ततः। अशक्यान् पाण्डवान् मन्ये देवैर् अपि सवासवैः। एषाम् अर्थे सदा युक्तौ कृष्णसंकर्षणाव् उभौ। श्रेयश् च यदि मन्यध्वं मन्मतं यदि वो मतम्। संविदं पाण्डवैः सार्धं कृत्वा याम यथागतम्। गोपुराट्टालकैर् उच्चैर् उपतल्पशतैर् अपि। गुप्तं पुरवरं श्रेष्ठम् एतद् अद्भिश् च संवृतम्। तृणधान्येन्धनरसैस् तथा यन्त्रायुधौषधैः। युक्तं ह्य् उरुकवाटैश् च द्रव्यागारतुषादिकैः। भीमोच्छ्रितमहाचक्रं बृहदट्टालसंवृतम्। दृढप्राकारनिर्यूहं शतघ्नीजालसंवृतम्। ऐष्टको दारवो वप्रो मानुषश् चेति यः स्मृतः। प्राकारकर्तृभिर् वीरैर् नृगर्भस् तत्र पूजितः। तद् एतन् नरगर्भेण पाण्डरेण विराजते। सालेनानेकतालेन सर्वतः संवृतं पुरम्। अनुरक्ताः प्रकृतयो द्रुपदस्य महात्मनः। दानमानार्चिताः सर्वे बाह्याश् चाभ्यन्तराश् च ये। प्रतिरुद्धान् इमाञ् ज्ञात्वा राजभिर् भीमविक्रमैः। उपयास्यन्ति दाशार्हाः समुदग्रोच्छ्रितायुधाः। तस्मात् संधिं वयं कृत्वा धार्तराष्ट्रस्य पाण्डवैः। स्वराष्ट्रम् एव गच्छामो यद्य् आप्तं वचनं मम। एतन् मम मतं सर्वैः क्रियतां यदि रोचते। एतच् च सुकृतं मन्ये क्षेमं चापि महीक्षिताम्। सौमदत्तेर् वचः श्रुत्वा कर्णो वैकर्तनो वृषा। उवाच वचनं काले कालज्ञः सर्वकर्मणाम्। नीतिपूर्वम् इदं सर्वम् उक्तं वचनम् अर्थवत्। वचनं नाभ्यसूयामि श्रूयतां मद्वचःस्थितिः। द्वैधीभावो न गन्तव्यः सर्वकर्मसु मानवैः। द्विधाभूतेन मनसा ह्य् अन्यत् कर्म न सिध्यति। संप्रयाणासनाभ्यां तु कर्शनेन तथैव च। नैतच् छक्यं पुरं हन्तुम् आक्रन्दो ऽस्याप्य् अशोभनः। अवमर्दनकालो ऽत्र मतश् चिन्तयतो मम। यावन् नो वृष्णयः पार्ष्णीं न गृह्णन्ति रणप्रियाः। प्रभवन्तो हृष्टतुष्टाः स्वबाहुबलशालिनः। प्राकारम् अवमृद्नन्तु परिघाः पूरयन्त्व् अपि। प्रस्रावयन्तु सलिलं क्रियतां विषमं समम्। तृणकाष्ठेन महता खातम् अस्य प्रपूर्यताम्। घुष्यतां राजसैन्येषु परेषां यो हनिष्यति। नागम् अश्वं पदातिं वा दानमानं स लप्स्यते। नागे दश सहस्राणि पञ्च चाश्वपदातिषु। रथे वै द्विगुणं नागाद् वसु दास्यन्ति पार्थिवाः। यश् च कामसुखे सक्तो बालश् च स्थविरश् च यः। अयुद्धमनसो ये च ते तु तिष्ठन्तु भीरवः। प्रदरश् च न दातव्यो न गन्तव्यम् अचोदितैः। यशो रक्षत भद्रं वो जेष्यामो वै वयं पुरम्। अनुलोमाश् च नो वाताः सर्वतो मृगपक्षिणः। अग्नयश् च विराजन्ते शस्त्राणि कवचानि च। ततः कर्णवचः श्रुत्वा धार्तराष्ट्रप्रियैषिणः। निर्ययुः पृथिवीपालाश् चालयन्तः परान् रणे। न हि तेषां मनःसक्तिर् इन्द्रियार्थेषु सर्वशः। यथा पुनर् अरिघ्नानां प्रसवो युद्ध एव च। वैकर्तनपुरोवातः सैन्धवोर्मिमहास्वनः। दुःशासनमहामत्स्यो दुर्योधनमहाग्रहः। स राजसागरो भीमो भीमघोषप्रदर्शनः। अभिदुद्राव वेगेन पुरं तद् अपसव्यतः। तद् अनीकम् अनाधृष्यं शस्त्राग्निव्यालदीपितम्। समुत्कूलितम् आज्ञाय चुक्रुशुर् द्रुपदात्मजाः। ते मेघसमनिर्घोषैर् बलिनः स्यन्दनोत्तमैः। निर्ययुर् नगरद्वारात् त्रासयन्तः परान् रणे। धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च सुमित्रः प्रियदर्शनः। चित्रकेतुः सुकेतुश् च ध्वजसेनश् च वीर्यवान्। पुत्रा द्रुपदराजस्य बलवन्तो जयैषिणः। द्रुपदश् च महावीर्यः पाण्डरोष्णीषकेतनः। पाण्डरव्यजनच्छत्रः पाण्डरध्वजवाहनः। सपुत्रगणमध्यस्थः शुशुभे राजसत्तमः। चन्द्रमा ज्योतिषां मध्ये पौर्णमास्याम् इवोदितः। अथोद्धूतपताकाग्रम् अजिह्मगतिम् अव्ययम्। द्रुपदानीकम् आयान्तं कुरुसैन्यम् अभिद्रवत्। तयोर् उभयतो जज्ञे भैरवस् तुमुलः स्वनः। बलयोः संप्रहरतोः स्रवन्त्योः सरितोर् इव। प्रकीर्णरथनागाश्वैस् तान्य् अनीकानि सर्वशः। ज्योतींषि विप्रकीर्णानि सर्वतः प्रचकाशिरे। उत्कृष्टभेरीनिनदे संप्रवृत्ते महारवे। अमर्षिता महात्मानः पाण्डवा निर्ययुस् ततः। रथान् वै मेघनिर्घोषान् युक्तान् परमवाजिभिः। धन्विनो ध्वजिनः शुभ्रान् आस्थाय भरतर्षभाः। ततः पाण्डुसुतान् दृष्ट्वा रथस्थान् आत्तकार्मुकान्। नृपाणाम् अभवत् कम्पो वेपथुर् हृदयेषु च। निर्यातेष्व् अथ पार्थेषु द्रौपदं तद् बलं रणे। आविशत् परमो हर्षः प्रमोदश् च जयं प्रति। स मुहूर्तं व्यतिकरः सैन्यानाम् अभवद् भृशम्। ततो द्वन्द्वम् अयुध्यन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनम्। जघ्नतुः समरे तस्मिन् सुमित्रप्रियदर्शनौ। जयद्रथश् च कर्णश् च पश्यतः सव्यसाचिनः। अर्जुनः प्रेक्ष्य निहतौ सुमित्रप्रियदर्शनौ। जयद्रथसुतं तत्र जघान पितुर् अन्तिके। वृषसेनाद् अवरजं सुबाहुं वै धनंजयः। कर्णपुत्रं महावीर्यं रथनीडाद् अपातयत्। तौ सुतौ निहतौ दृष्ट्वा राजसिंहौ तरस्विनौ। नामृष्येतां महाबाहू प्रहारम् इव सद्गजौ। तौ जग्मतुर् असंभ्रान्तौ फल्गुनस्य रथं प्रति। प्रतिमुक्ततलत्राणौ त्रायमाणौ परस्परम्। संनिपातस् तयोर् आसीत् फल्गुनेन महामृधे। वृत्रशम्बरयोः संख्ये वज्रिणेव महारणे। त्रीन् हयाञ् जघ्नतुस् तत्र फल्गुनस्य नरर्षभौ। ततः किलिकिलाशब्दः कुरूणाम् अभवत् तदा। तान् हयान् निहतान् दृष्ट्वा भीमसेनः प्रतापवान्। निमेषान्तरमात्रेण रथम् अश्वैर् अयोजयत्। उपयातं रथं दृष्ट्वा दुर्योधनपुरःसरौ। सौबलः सौमदत्तिश् च समेयातां परंतपौ। तैः पञ्चभिर् अदीनात्मा भीमसेनो महाबलः। अयुध्यत बलैर् वीरैर् इन्द्रियार्थैर् इवेश्वरः। तैर् निरुद्धो न संत्रासं जगाम समितिंजयः। पञ्चभिर् द्विरदैर् मत्तैर् निरुद्ध इव केसरी। तस्य ते युगपत् पञ्च पञ्चभिर् निशितैः शरैः। सारथिं वाजिनश् चैव निन्युर् वैवस्वतक्षयम्। हताश्वात् स्यन्दनश्रेष्ठाद् अवरुह्य महारथः। चचार विविधान् मार्गान् असिम् उद्यम्य पाण्डवः। अश्वस्कन्धेषु चक्रेषु युगेष्व् ईषासु चैव ह। व्यचरत् पातयञ् शत्रून् सुपर्ण इव भोगिनः। विधनुष्कं विकवचं विरथं च समीक्ष्य तम्। अभिपेतुर् नरव्याघ्रम् अर्जुनप्रमुखा रथाः। धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च यमौ च युधि दुर्जयौ। तस्मिन् दाशरथे युद्धे प्रवृत्ते शरवृष्टिभिः। रथा ध्वजाः पताकाश् च सर्वम् अन्तरधीयत। तत् प्रवृत्तं चिरं कालं युद्धं समम् इवाभवत्। रथेनाथ महाबाहुर् अर्जुनो ऽभ्यपतत् पुनः। तम् आपतन्तं दृष्ट्वैव महाबाहुर् धनुर्धरः। कर्णो ऽस्त्रविदुषां श्रेष्ठो वारयाम् आस सायकैः। स तेनाभिहतः पार्थो वासविर् वज्रसंनिभान्। त्रीञ् शरान् संदधे क्रुद्धो वधे कर्णस्य पाण्डवः। तैः शरैर् आहतं कर्णं ध्वजयष्टिम् उपाश्रितम्। अपोवाह रथेनाशु सूतः परपुरंजयम्। ततः पराजिते कर्णे धार्तराष्ट्रान् महद् भयम्। विवेश समुदग्रांश् च पाञ्चालान् प्रसमीक्ष्य च। तत् प्रकम्पितम् अत्यर्थं दृष्ट्वा वै सौबलो बलम्। गिरा गम्भीरया वीरः समाश्वासयतासकृत्। धार्तराष्ट्रैस् ततः सर्वैर् दुर्योधनपुरःसरैः। धृतं तत् पुनर् एवासीद् बलं पार्थप्रकम्पितम्। ततो दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमो भीमपराक्रमः। अक्रुध्यत् स महाबाहुर् अगारं जातुषं स्मरन्। ततः संग्रामशिरसि ददर्श विपुलद्रुमम्। आयामभूतं तिष्ठन्तं स्कन्धपञ्चाशद् उन्नतम्। महास्कन्धं महोत्सेधं शक्रध्वजम् इवोच्छ्रितम्। चित्रमाल्याम्बरधरं पताकाशतशोभितम्। सालम् उद्यम्य पाणिभ्याम् उद्धृत्य च रणे बली। अभिपेदे परान् संख्ये वज्रपाणिर् इवासुरान्। भीमसेनभयार्तानि फल्गुनाभिहतानि च। न शेकुस् तान्य् अनीकानि धार्तराष्ट्राभिरक्षितुम्। तानि संभ्रान्तयोधानि श्रान्तवाजिगजानि च। दिशः प्राकालयद् भीमो दिवीवाभ्राणि मारुतः। तान् निवृत्तान् निरानन्दान् हतवारणवाजिनः। नानुसस्रुर् न चाजघ्नुर् नोचुः किं चिच् च दारुणम्। स्वम् एव शिबिरं जग्मुः क्षत्रियाः शरविक्षताः। परे ऽप्य् अभिययुर् हृष्टाः पुरं पौरसुखावहाः। मुहूर्तम् अभवद् वैरं तेषां वै पाण्डवैः सह। यावत् तद् युद्धम् अभवन् महद् देवासुरोपमम्। सुवृत्तं चक्रिरे सर्वे सुप्राप्ताम् अब्रुवन् वधूम्। कृतार्थं द्रुपदं चोचुर् धृष्टद्युम्नं च पार्षतम्। शकुनिः सिन्धुराजश् च कर्णदुर्योधनाव् अपि। तेषां तद् अभवद् दुःखं हृदि वाचा तु नाब्रुवन्। ततः प्रयाता राजानः सर्व एव यथागतम्। धार्तराष्ट्रा हि ते सर्वे गता नागपुरं तदा। प्राग् एव पुररोधात् तु पाण्डवैर् अश्वसादिनः। प्रेषिता गच्छतारिष्टान् अस्मान् आख्यात शौरये। ते त्व् अदीर्घेण कालेन गत्वा द्वारवतीं पुरीम्। ऊचुः संकर्षणोपेन्द्रौ वचनं वचनक्षमौ। कुशलं पाण्डवाः सर्वान् आहुः स्मान्धकवृष्णयः। आत्मनश् चाक्षतान् आहुर् विमुक्ताञ् जातुषाद् गृहात्। समाजे द्रौपदीं स्माहुर् लब्धां राजीवलोचनाम्। आत्मनः सदृशीं सर्वे शीलवृत्तसमाधिभिः। तच् छ्रुत्वा वचनं कृष्णस् तान् उवाचोत्तरं वचः। सर्वम् एतद् अहं जाने वधात् तस्य तु रक्षसः। तत उद्योजयाम् आस केशवश् चतुरङ्गिणीम्। सेवां समुपयात् तूर्णं पाञ्चालनगरं प्रति। ततः संकर्षणश् चैव केशवश् च महाबलः। यादवैः सह सर्वैश् च पाण्डवान् अभिजग्मतुः। पितृष्वसारं संपूज्य द्रुपदं च यथाविधि। द्रौपदीं भूषणैः शुभ्रैर् भूषयित्वा महाधनैः। न्यायतः पूजिता राज्ञा द्रुपदेन महात्मना। रेमिरे पाण्डवैः सार्धं पाञ्चालनगरे तदा।

dhik kurvantas tadā bhīṣmaṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca kauravam. karmaṇā sunṛśaṃsena purocanakṛtena vai. vaiśaṃpāyanaḥ. śakuniḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. dhārmikān vṛttasaṃpannān mātuḥ priyahite ratān. yadā tān īdṛśān pārthān utsādayitum arhati. tataḥ svayaṃvare vṛtte dhārtarāṣṭrāḥ sma bhārata. mantrayante tataḥ sarve karṇasaubaladūṣitāḥ. kaś cic chatruḥ karśanīyaḥ pīḍanīyas tathā paraḥ. utsādanīyāḥ kaunteyāḥ sarve kṣatrasya me matāḥ. evaṃ parājitāḥ sarve yadi yūyaṃ gamiṣyatha. akṛtvā saṃvidaṃ kāṃ cit tad vas tapsyaty asaṃśayam. ayaṃ deśaś ca kālaś ca pāṇḍavoddharaṇāya naḥ. na ced evaṃ kariṣyadhvaṃ loke hāsyā bhaviṣyatha. yam ete saṃśritā vastuṃ kāmayante ca bhūmipam. so 'lpavīryabalo rājā drupado vai mato mama. yāvad etān na jānanti jīvato vṛṣṇipuṃgavāḥ. caidyaś ca puruṣavyāghraḥ śiśupālaḥ pratāpavān. ekībhāvaṃ gatā rājñā drupadena mahātmanā. durādharṣatarā rājan bhaviṣyanti na saṃśayaḥ. yāvat tv acalatāṃ sarve prāpnuvanti narādhipāḥ. tāvad eva vyavasyāmaḥ pāṇḍavānāṃ vadhaṃ prati. muktā jatugṛhād bhīmād āśīviṣamukhād iva. punar yad iha mucyante mahan no bhayam āviśet. teṣām ihopayātānām eṣāṃ ca puravāsinām. antare duṣkaraṃ sthātuṃ meṣayor mahator iva. haladhṛkpragṛhītāni balāni balināṃ svayam. yāvan na kurusenāyāṃ patanti patagā iva. tāvat sarvābhisāreṇa puram etad vināśyatām. etad atra paraṃ manye prāptakālaṃ nararṣabhāḥ. śakuner vacanaṃ śrutvā bhāṣamāṇasya durmateḥ. saumadattir idaṃ vākyaṃ jagāda paramaṃ tataḥ. prakṛtīḥ sapta vai jñātvā ātmanaś ca parasya ca. tathā deśaṃ ca kālaṃ ca ṣaḍvidhāṃś ca nayed guṇān. sthānaṃ vṛddhiṃ kṣayaṃ caiva bhūmiṃ mitrāṇi vikramam. samīkṣyāthābhiyuñjīta paraṃ vyasanapīḍitam. tato 'haṃ pāṇḍavān manye mitrakośasamanvitān. balasthān vikramasthāṃś ca svakṛtaiḥ prakṛtipriyān. vapuṣā bhuvi bhūtānāṃ netrāṇi ca manāṃsi ca. śrotraṃ madhurayā vācā ramayaty arjuno nṛṇām. na tu kevaladaivena prajā bhāvena bhejire. yad babhūva manaḥkāntaṃ karmaṇā sa cakāra tat. na hy ayuktaṃ na cāsaktaṃ nāmṛtaṃ na ca vipriyam. bhāṣitaṃ cārubhāṣasya jajñe pārthasya bhāratī. tān evaṃ guṇasaṃpannān saṃpannān rājalakṣaṇaiḥ. na tān paśyāmi ye śaktāḥ samucchettuṃ yathābalāt. prabhāvaśaktir vipulā mantraśaktiś ca puṣkalā. tathaivotsāhaśaktiś ca pārtheṣv abhyadhikā sadā. maulamitrabalānāṃ ca kālajño vai yudhiṣṭhiraḥ. sāmnā dānena bhedena daṇḍeneti yudhiṣṭhiraḥ. amitraṃ yatate jetuṃ na roṣeṇeti me matiḥ. parikrīya dhanaiḥ śatrūn mitrāṇi ca dhanāni ca. mūlaṃ ca sudṛḍhaṃ kṛtvā hanty arīn pāṇḍavas tataḥ. aśakyān pāṇḍavān manye devair api savāsavaiḥ. eṣām arthe sadā yuktau kṛṣṇasaṃkarṣaṇāv ubhau. śreyaś ca yadi manyadhvaṃ manmataṃ yadi vo matam. saṃvidaṃ pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ kṛtvā yāma yathāgatam. gopurāṭṭālakair uccair upatalpaśatair api. guptaṃ puravaraṃ śreṣṭham etad adbhiś ca saṃvṛtam. tṛṇadhānyendhanarasais tathā yantrāyudhauṣadhaiḥ. yuktaṃ hy urukavāṭaiś ca dravyāgāratuṣādikaiḥ. bhīmocchritamahācakraṃ bṛhadaṭṭālasaṃvṛtam. dṛḍhaprākāraniryūhaṃ śataghnījālasaṃvṛtam. aiṣṭako dāravo vapro mānuṣaś ceti yaḥ smṛtaḥ. prākārakartṛbhir vīrair nṛgarbhas tatra pūjitaḥ. tad etan naragarbheṇa pāṇḍareṇa virājate. sālenānekatālena sarvataḥ saṃvṛtaṃ puram. anuraktāḥ prakṛtayo drupadasya mahātmanaḥ. dānamānārcitāḥ sarve bāhyāś cābhyantarāś ca ye. pratiruddhān imāñ jñātvā rājabhir bhīmavikramaiḥ. upayāsyanti dāśārhāḥ samudagrocchritāyudhāḥ. tasmāt saṃdhiṃ vayaṃ kṛtvā dhārtarāṣṭrasya pāṇḍavaiḥ. svarāṣṭram eva gacchāmo yady āptaṃ vacanaṃ mama. etan mama mataṃ sarvaiḥ kriyatāṃ yadi rocate. etac ca sukṛtaṃ manye kṣemaṃ cāpi mahīkṣitām. saumadatter vacaḥ śrutvā karṇo vaikartano vṛṣā. uvāca vacanaṃ kāle kālajñaḥ sarvakarmaṇām. nītipūrvam idaṃ sarvam uktaṃ vacanam arthavat. vacanaṃ nābhyasūyāmi śrūyatāṃ madvacaḥsthitiḥ. dvaidhībhāvo na gantavyaḥ sarvakarmasu mānavaiḥ. dvidhābhūtena manasā hy anyat karma na sidhyati. saṃprayāṇāsanābhyāṃ tu karśanena tathaiva ca. naitac chakyaṃ puraṃ hantum ākrando 'syāpy aśobhanaḥ. avamardanakālo 'tra mataś cintayato mama. yāvan no vṛṣṇayaḥ pārṣṇīṃ na gṛhṇanti raṇapriyāḥ. prabhavanto hṛṣṭatuṣṭāḥ svabāhubalaśālinaḥ. prākāram avamṛdnantu parighāḥ pūrayantv api. prasrāvayantu salilaṃ kriyatāṃ viṣamaṃ samam. tṛṇakāṣṭhena mahatā khātam asya prapūryatām. ghuṣyatāṃ rājasainyeṣu pareṣāṃ yo haniṣyati. nāgam aśvaṃ padātiṃ vā dānamānaṃ sa lapsyate. nāge daśa sahasrāṇi pañca cāśvapadātiṣu. rathe vai dviguṇaṃ nāgād vasu dāsyanti pārthivāḥ. yaś ca kāmasukhe sakto bālaś ca sthaviraś ca yaḥ. ayuddhamanaso ye ca te tu tiṣṭhantu bhīravaḥ. pradaraś ca na dātavyo na gantavyam acoditaiḥ. yaśo rakṣata bhadraṃ vo jeṣyāmo vai vayaṃ puram. anulomāś ca no vātāḥ sarvato mṛgapakṣiṇaḥ. agnayaś ca virājante śastrāṇi kavacāni ca. tataḥ karṇavacaḥ śrutvā dhārtarāṣṭrapriyaiṣiṇaḥ. niryayuḥ pṛthivīpālāś cālayantaḥ parān raṇe. na hi teṣāṃ manaḥsaktir indriyārtheṣu sarvaśaḥ. yathā punar arighnānāṃ prasavo yuddha eva ca. vaikartanapurovātaḥ saindhavormimahāsvanaḥ. duḥśāsanamahāmatsyo duryodhanamahāgrahaḥ. sa rājasāgaro bhīmo bhīmaghoṣapradarśanaḥ. abhidudrāva vegena puraṃ tad apasavyataḥ. tad anīkam anādhṛṣyaṃ śastrāgnivyāladīpitam. samutkūlitam ājñāya cukruśur drupadātmajāḥ. te meghasamanirghoṣair balinaḥ syandanottamaiḥ. niryayur nagaradvārāt trāsayantaḥ parān raṇe. dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sumitraḥ priyadarśanaḥ. citraketuḥ suketuś ca dhvajasenaś ca vīryavān. putrā drupadarājasya balavanto jayaiṣiṇaḥ. drupadaś ca mahāvīryaḥ pāṇḍaroṣṇīṣaketanaḥ. pāṇḍaravyajanacchatraḥ pāṇḍaradhvajavāhanaḥ. saputragaṇamadhyasthaḥ śuśubhe rājasattamaḥ. candramā jyotiṣāṃ madhye paurṇamāsyām ivoditaḥ. athoddhūtapatākāgram ajihmagatim avyayam. drupadānīkam āyāntaṃ kurusainyam abhidravat. tayor ubhayato jajñe bhairavas tumulaḥ svanaḥ. balayoḥ saṃpraharatoḥ sravantyoḥ saritor iva. prakīrṇarathanāgāśvais tāny anīkāni sarvaśaḥ. jyotīṃṣi viprakīrṇāni sarvataḥ pracakāśire. utkṛṣṭabherīninade saṃpravṛtte mahārave. amarṣitā mahātmānaḥ pāṇḍavā niryayus tataḥ. rathān vai meghanirghoṣān yuktān paramavājibhiḥ. dhanvino dhvajinaḥ śubhrān āsthāya bharatarṣabhāḥ. tataḥ pāṇḍusutān dṛṣṭvā rathasthān āttakārmukān. nṛpāṇām abhavat kampo vepathur hṛdayeṣu ca. niryāteṣv atha pārtheṣu draupadaṃ tad balaṃ raṇe. āviśat paramo harṣaḥ pramodaś ca jayaṃ prati. sa muhūrtaṃ vyatikaraḥ sainyānām abhavad bhṛśam. tato dvandvam ayudhyanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam. jaghnatuḥ samare tasmin sumitrapriyadarśanau. jayadrathaś ca karṇaś ca paśyataḥ savyasācinaḥ. arjunaḥ prekṣya nihatau sumitrapriyadarśanau. jayadrathasutaṃ tatra jaghāna pitur antike. vṛṣasenād avarajaṃ subāhuṃ vai dhanaṃjayaḥ. karṇaputraṃ mahāvīryaṃ rathanīḍād apātayat. tau sutau nihatau dṛṣṭvā rājasiṃhau tarasvinau. nāmṛṣyetāṃ mahābāhū prahāram iva sadgajau. tau jagmatur asaṃbhrāntau phalgunasya rathaṃ prati. pratimuktatalatrāṇau trāyamāṇau parasparam. saṃnipātas tayor āsīt phalgunena mahāmṛdhe. vṛtraśambarayoḥ saṃkhye vajriṇeva mahāraṇe. trīn hayāñ jaghnatus tatra phalgunasya nararṣabhau. tataḥ kilikilāśabdaḥ kurūṇām abhavat tadā. tān hayān nihatān dṛṣṭvā bhīmasenaḥ pratāpavān. nimeṣāntaramātreṇa ratham aśvair ayojayat. upayātaṃ rathaṃ dṛṣṭvā duryodhanapuraḥsarau. saubalaḥ saumadattiś ca sameyātāṃ paraṃtapau. taiḥ pañcabhir adīnātmā bhīmaseno mahābalaḥ. ayudhyata balair vīrair indriyārthair iveśvaraḥ. tair niruddho na saṃtrāsaṃ jagāma samitiṃjayaḥ. pañcabhir dviradair mattair niruddha iva kesarī. tasya te yugapat pañca pañcabhir niśitaiḥ śaraiḥ. sārathiṃ vājinaś caiva ninyur vaivasvatakṣayam. hatāśvāt syandanaśreṣṭhād avaruhya mahārathaḥ. cacāra vividhān mārgān asim udyamya pāṇḍavaḥ. aśvaskandheṣu cakreṣu yugeṣv īṣāsu caiva ha. vyacarat pātayañ śatrūn suparṇa iva bhoginaḥ. vidhanuṣkaṃ vikavacaṃ virathaṃ ca samīkṣya tam. abhipetur naravyāghram arjunapramukhā rathāḥ. dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca yamau ca yudhi durjayau. tasmin dāśarathe yuddhe pravṛtte śaravṛṣṭibhiḥ. rathā dhvajāḥ patākāś ca sarvam antaradhīyata. tat pravṛttaṃ ciraṃ kālaṃ yuddhaṃ samam ivābhavat. rathenātha mahābāhur arjuno 'bhyapatat punaḥ. tam āpatantaṃ dṛṣṭvaiva mahābāhur dhanurdharaḥ. karṇo 'straviduṣāṃ śreṣṭho vārayām āsa sāyakaiḥ. sa tenābhihataḥ pārtho vāsavir vajrasaṃnibhān. trīñ śarān saṃdadhe kruddho vadhe karṇasya pāṇḍavaḥ. taiḥ śarair āhataṃ karṇaṃ dhvajayaṣṭim upāśritam. apovāha rathenāśu sūtaḥ parapuraṃjayam. tataḥ parājite karṇe dhārtarāṣṭrān mahad bhayam. viveśa samudagrāṃś ca pāñcālān prasamīkṣya ca. tat prakampitam atyarthaṃ dṛṣṭvā vai saubalo balam. girā gambhīrayā vīraḥ samāśvāsayatāsakṛt. dhārtarāṣṭrais tataḥ sarvair duryodhanapuraḥsaraiḥ. dhṛtaṃ tat punar evāsīd balaṃ pārthaprakampitam. tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmo bhīmaparākramaḥ. akrudhyat sa mahābāhur agāraṃ jātuṣaṃ smaran. tataḥ saṃgrāmaśirasi dadarśa vipuladrumam. āyāmabhūtaṃ tiṣṭhantaṃ skandhapañcāśad unnatam. mahāskandhaṃ mahotsedhaṃ śakradhvajam ivocchritam. citramālyāmbaradharaṃ patākāśataśobhitam. sālam udyamya pāṇibhyām uddhṛtya ca raṇe balī. abhipede parān saṃkhye vajrapāṇir ivāsurān. bhīmasenabhayārtāni phalgunābhihatāni ca. na śekus tāny anīkāni dhārtarāṣṭrābhirakṣitum. tāni saṃbhrāntayodhāni śrāntavājigajāni ca. diśaḥ prākālayad bhīmo divīvābhrāṇi mārutaḥ. tān nivṛttān nirānandān hatavāraṇavājinaḥ. nānusasrur na cājaghnur nocuḥ kiṃ cic ca dāruṇam. svam eva śibiraṃ jagmuḥ kṣatriyāḥ śaravikṣatāḥ. pare 'py abhiyayur hṛṣṭāḥ puraṃ paurasukhāvahāḥ. muhūrtam abhavad vairaṃ teṣāṃ vai pāṇḍavaiḥ saha. yāvat tad yuddham abhavan mahad devāsuropamam. suvṛttaṃ cakrire sarve suprāptām abruvan vadhūm. kṛtārthaṃ drupadaṃ cocur dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam. śakuniḥ sindhurājaś ca karṇaduryodhanāv api. teṣāṃ tad abhavad duḥkhaṃ hṛdi vācā tu nābruvan. tataḥ prayātā rājānaḥ sarva eva yathāgatam. dhārtarāṣṭrā hi te sarve gatā nāgapuraṃ tadā. prāg eva purarodhāt tu pāṇḍavair aśvasādinaḥ. preṣitā gacchatāriṣṭān asmān ākhyāta śauraye. te tv adīrgheṇa kālena gatvā dvāravatīṃ purīm. ūcuḥ saṃkarṣaṇopendrau vacanaṃ vacanakṣamau. kuśalaṃ pāṇḍavāḥ sarvān āhuḥ smāndhakavṛṣṇayaḥ. ātmanaś cākṣatān āhur vimuktāñ jātuṣād gṛhāt. samāje draupadīṃ smāhur labdhāṃ rājīvalocanām. ātmanaḥ sadṛśīṃ sarve śīlavṛttasamādhibhiḥ. tac chrutvā vacanaṃ kṛṣṇas tān uvācottaraṃ vacaḥ. sarvam etad ahaṃ jāne vadhāt tasya tu rakṣasaḥ. tata udyojayām āsa keśavaś caturaṅgiṇīm. sevāṃ samupayāt tūrṇaṃ pāñcālanagaraṃ prati. tataḥ saṃkarṣaṇaś caiva keśavaś ca mahābalaḥ. yādavaiḥ saha sarvaiś ca pāṇḍavān abhijagmatuḥ. pitṛṣvasāraṃ saṃpūjya drupadaṃ ca yathāvidhi. draupadīṃ bhūṣaṇaiḥ śubhrair bhūṣayitvā mahādhanaiḥ. nyāyataḥ pūjitā rājñā drupadena mahātmanā. remire pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ pāñcālanagare tadā.

वृत्ते स्वयंवरे चैव राजानः सर्व एव ते। यथागतं विप्रजग्मुर् विदित्वा पाण्डवान् वृतान्।

vṛtte svayaṃvare caiva rājānaḥ sarva eva te. yathāgataṃ viprajagmur viditvā pāṇḍavān vṛtān.

अथ दुर्योधनो राजा विमना भ्रातृभिः सह। अश्वत्थाम्ना मातुलेन कर्णेन च कृपेण च।

atha duryodhano rājā vimanā bhrātṛbhiḥ saha. aśvatthāmnā mātulena karṇena ca kṛpeṇa ca.

विनिवृत्तो वृतं दृष्ट्वा द्रौपद्या श्वेतवाहनम्। तं तु दुःशासनो व्रीडन् मन्दं मन्दम् इवाब्रवीत्। खिद्यच्छुष्यन्मुखो राजा दूयमानेन चेतसा।

vinivṛtto vṛtaṃ dṛṣṭvā draupadyā śvetavāhanam. taṃ tu duḥśāsano vrīḍan mandaṃ mandam ivābravīt. khidyacchuṣyanmukho rājā dūyamānena cetasā.

यद्य् असौ ब्राह्मणो न स्याद् विन्देत द्रौपदीं न सः। न हि तं तत्त्वतो राजन् वेद कश् चिद् धनंजयम्।

yady asau brāhmaṇo na syād vindeta draupadīṃ na saḥ. na hi taṃ tattvato rājan veda kaś cid dhanaṃjayam.

दैवं तु परमं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम्। धिग् अस्मत्पौरुषं तात यद् धरन्तीह पाण्डवाः। बद्ध्वा चक्षूंषि नः पार्था राज्ञां च द्रुपदात्मजाम्। उद्वाह्य राज्ञां तैर् न्यस्तं पादं वामं पृथासुतैः। विमुक्ताः कथम् एतेन जतुवेश्महविर्भुजा। अस्माकं पौरुषं सत्त्वं बुद्धिश् चापि गता कुतः। वयं हता मातुलाद्य विश्वस्य च पुरोचनम्। अदग्ध्वा पाण्डवान् दग्ध्वा स्वयं दग्धो हुताशने। मत्तो मातुल मन्ये ऽहं पाण्डवा बुद्धिमत्तराः। तेषां नास्ति भयं मृत्योर् मुक्तानां जतुवेश्मनः।

daivaṃ tu paramaṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam. dhig asmatpauruṣaṃ tāta yad dharantīha pāṇḍavāḥ. baddhvā cakṣūṃṣi naḥ pārthā rājñāṃ ca drupadātmajām. udvāhya rājñāṃ tair nyastaṃ pādaṃ vāmaṃ pṛthāsutaiḥ. vimuktāḥ katham etena jatuveśmahavirbhujā. asmākaṃ pauruṣaṃ sattvaṃ buddhiś cāpi gatā kutaḥ. vayaṃ hatā mātulādya viśvasya ca purocanam. adagdhvā pāṇḍavān dagdhvā svayaṃ dagdho hutāśane. matto mātula manye 'haṃ pāṇḍavā buddhimattarāḥ. teṣāṃ nāsti bhayaṃ mṛtyor muktānāṃ jatuveśmanaḥ.

एवं संभाषमाणास् ते निन्दन्तश् च पुरोचनम्। पञ्चपुत्रां किरातीं च विदुरं च महामतिम्। विविशुर् हास्तिनपुरं दीना विगतचेतसः।

evaṃ saṃbhāṣamāṇās te nindantaś ca purocanam. pañcaputrāṃ kirātīṃ ca viduraṃ ca mahāmatim. viviśur hāstinapuraṃ dīnā vigatacetasaḥ.

त्रस्ता विगतसंकल्पा दृष्ट्वा पार्थान् महौजसः। मुक्तान् हव्यवहाच् चैनान् संयुक्तान् द्रुपदेन च।

trastā vigatasaṃkalpā dṛṣṭvā pārthān mahaujasaḥ. muktān havyavahāc cainān saṃyuktān drupadena ca.

धृष्टद्युम्नं च संचिन्त्य तथैव च शिखण्डिनम्। द्रुपदस्यात्मजांश् चान्यान् सर्वयुद्धविशारदान्। मुखानि धार्तराष्ट्राणां दृष्ट्वा क्षत्ता मुदान्वितः। विकसद्धृन्मुखाम्भोजः पद्मं दृष्ट्वेव भास्करम्।

dhṛṣṭadyumnaṃ ca saṃcintya tathaiva ca śikhaṇḍinam. drupadasyātmajāṃś cānyān sarvayuddhaviśāradān. mukhāni dhārtarāṣṭrāṇāṃ dṛṣṭvā kṣattā mudānvitaḥ. vikasaddhṛnmukhāmbhojaḥ padmaṃ dṛṣṭveva bhāskaram.

विदुरस् त्व् अथ ताञ् श्रुत्वा द्रौपद्या पाण्डवान् वृतान्। सर्वांस् तु बलिनो वीरान् संयुक्तान् द्रुपदेन च। व्रीडितान् धार्तराष्ट्रांश् च भग्नदर्पान् उपागतान्।

viduras tv atha tāñ śrutvā draupadyā pāṇḍavān vṛtān. sarvāṃs tu balino vīrān saṃyuktān drupadena ca. vrīḍitān dhārtarāṣṭrāṃś ca bhagnadarpān upāgatān.

ततः प्रीतमनाः क्षत्ता धृतराष्ट्रं विशां पते। उवाच दिष्ट्या कुरवो वर्धन्त इति विस्मितः। वैशंपायनः। सर्वापद्भ्यो विमुक्ताश् च विमुक्ता राजसंगरात्। कृष्णया संवृताश् चैव वीरलक्ष्म्या तथैव च। विदुरोक्तं वचः श्रुत्वा सामान्यात् कौरवा इति। उल्ललास स हर्षेण संतोषभरितो नृपः। प्रहर्षहरितो राजा स्तम्भीभूत इव क्षणम्।

tataḥ prītamanāḥ kṣattā dhṛtarāṣṭraṃ viśāṃ pate. uvāca diṣṭyā kuravo vardhanta iti vismitaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. sarvāpadbhyo vimuktāś ca vimuktā rājasaṃgarāt. kṛṣṇayā saṃvṛtāś caiva vīralakṣmyā tathaiva ca. viduroktaṃ vacaḥ śrutvā sāmānyāt kauravā iti. ullalāsa sa harṣeṇa saṃtoṣabharito nṛpaḥ. praharṣaharito rājā stambhībhūta iva kṣaṇam.

वैचित्रवीर्यस् तु नृपो निशम्य विदुरस्य तत्। अब्रवीत् परमप्रीतो दिष्ट्या दिष्ट्येति भारत।

vaicitravīryas tu nṛpo niśamya vidurasya tat. abravīt paramaprīto diṣṭyā diṣṭyeti bhārata.

मन्यते हि वृतं पुत्रं ज्येष्ठं द्रुपदकन्यया। दुर्योधनम् अविज्ञानात् प्रज्ञाचक्षुर् नरेश्वरः।

manyate hi vṛtaṃ putraṃ jyeṣṭhaṃ drupadakanyayā. duryodhanam avijñānāt prajñācakṣur nareśvaraḥ.

अथ त्व् आज्ञापयाम् आस द्रौपद्या भूषणं बहु। पुत्राणां च तथा सर्वं विचित्राभरणं वरम्। आनीयतां वै कृष्णेति पुत्रं दुर्योधनं तदा।

atha tv ājñāpayām āsa draupadyā bhūṣaṇaṃ bahu. putrāṇāṃ ca tathā sarvaṃ vicitrābharaṇaṃ varam. ānīyatāṃ vai kṛṣṇeti putraṃ duryodhanaṃ tadā.

अथास्य पश्चाद् विदुर आचख्यौ पाण्डवान् वृतान्। पुत्राभिवृद्धिसंतोषश्रवणानन्दनिर्भरम्। कौरवा इति सामान्यान् न मन्येथास् तवात्मजान्। वर्धिता इति मद्वाक्याद् वर्धिताः पाण्डुनन्दनाः। कृष्णया संवृताः पार्था विमुक्ता राजसंगरात्। सर्वान् कुशलिनो वीरान् पूजितान् द्रुपदेन च। संकर्षणेन कृष्णेन सत्कृतान् पाण्डुनन्दनान्। एतच् छ्रुत्वा तु वचनं विदुरस्य नराधिपः। आकारच्छादनार्थं तु दिष्ट्या दिष्ट्येति चाब्रवीत्। एवं विदुर भद्रं ते यदि जीवन्ति पाण्डवाः। साध्वाचारा तथा कुन्ती संबन्धो द्रुपदेन च। अन्ववाये वसोर् जातः प्रवरो मात्स्यके कुले। वृत्तविद्यातपोवृद्धः पार्थिवानां धुरंधरः। पुत्राश् चास्य तथा पौत्राः सर्वे सुचरितव्रताः। न ममौ मे तनौ प्रीतिस् त्वद्वाक्यामृतसंभवा। आलिङ्गस्वेति मां क्षत्तः पुनः पुनर् अभाषत। दुर्भावगोपनार्थाय बाहू विस्तार्य दूरतः। एह्य् एहि विदुर प्राज्ञ माम् आलिङ्गितुम् अर्हसि। इत्य् उक्त्वाकृष्य विदुरं ज्ञात्वान्तर्भावम् आत्मनः। आलिलिङ्गे दृढं दोर्भ्यां निरुच्छ्वासं दुरात्मवान्। तेषां संबन्धिनश् चान्यान् बहून् बलसमन्वितान्। समागतान् पाण्डवेयैस् तस्मिन्न् एव स्वयंवरे।

athāsya paścād vidura ācakhyau pāṇḍavān vṛtān. putrābhivṛddhisaṃtoṣaśravaṇānandanirbharam. kauravā iti sāmānyān na manyethās tavātmajān. vardhitā iti madvākyād vardhitāḥ pāṇḍunandanāḥ. kṛṣṇayā saṃvṛtāḥ pārthā vimuktā rājasaṃgarāt. sarvān kuśalino vīrān pūjitān drupadena ca. saṃkarṣaṇena kṛṣṇena satkṛtān pāṇḍunandanān. etac chrutvā tu vacanaṃ vidurasya narādhipaḥ. ākāracchādanārthaṃ tu diṣṭyā diṣṭyeti cābravīt. evaṃ vidura bhadraṃ te yadi jīvanti pāṇḍavāḥ. sādhvācārā tathā kuntī saṃbandho drupadena ca. anvavāye vasor jātaḥ pravaro mātsyake kule. vṛttavidyātapovṛddhaḥ pārthivānāṃ dhuraṃdharaḥ. putrāś cāsya tathā pautrāḥ sarve sucaritavratāḥ. na mamau me tanau prītis tvadvākyāmṛtasaṃbhavā. āliṅgasveti māṃ kṣattaḥ punaḥ punar abhāṣata. durbhāvagopanārthāya bāhū vistārya dūrataḥ. ehy ehi vidura prājña mām āliṅgitum arhasi. ity uktvākṛṣya viduraṃ jñātvāntarbhāvam ātmanaḥ. āliliṅge dṛḍhaṃ dorbhyāṃ nirucchvāsaṃ durātmavān. teṣāṃ saṃbandhinaś cānyān bahūn balasamanvitān. samāgatān pāṇḍaveyais tasminn eva svayaṃvare.

धृतराष्ट्र उवाच। यथैव पाण्डोः पुत्रास् ते तथैवाभ्यधिका मम। सेयम् अभ्यधिका प्रीतिर् वृद्धिर् विदुर मे मता। या प्रीतिः पाण्डुपुत्रेषु न सान्यत्र ममाभिभो। नित्यो ऽयं निश्चितः क्षत्तः सत्यं सत्येन ते शपे। तेषां संबन्धिनश् चान्ये बहवः सुमहाबलाः। तन् मे पुत्रा दुरात्मानो विनष्टा इति मे मतिः। यत् ते कुशलिनो वीरा मित्रवन्तश् च पाण्डवाः। मित्रवन्तो ऽभवन् पुत्रा दुर्योधनमुखाः सदा। मया श्रुता यदा वह्नेर् दग्धाः पाण्डुसुता इति। तदादह्यं दिवारात्रं न भोक्ष्ये न स्वपामि च। असहायाश् च मे पुत्रा लूनपक्षा इव द्विजाः। तत्त्वतः शृणु मे क्षत्तः सुसहायाः सुता मम। अद्य मे स्थिरसाम्राज्यम् आचन्द्रार्कं ममाभवत्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. yathaiva pāṇḍoḥ putrās te tathaivābhyadhikā mama. seyam abhyadhikā prītir vṛddhir vidura me matā. yā prītiḥ pāṇḍuputreṣu na sānyatra mamābhibho. nityo 'yaṃ niścitaḥ kṣattaḥ satyaṃ satyena te śape. teṣāṃ saṃbandhinaś cānye bahavaḥ sumahābalāḥ. tan me putrā durātmāno vinaṣṭā iti me matiḥ. yat te kuśalino vīrā mitravantaś ca pāṇḍavāḥ. mitravanto 'bhavan putrā duryodhanamukhāḥ sadā. mayā śrutā yadā vahner dagdhāḥ pāṇḍusutā iti. tadādahyaṃ divārātraṃ na bhokṣye na svapāmi ca. asahāyāś ca me putrā lūnapakṣā iva dvijāḥ. tattvataḥ śṛṇu me kṣattaḥ susahāyāḥ sutā mama. adya me sthirasāmrājyam ācandrārkaṃ mamābhavat.

को हि द्रुपदम् आसाद्य मित्रं क्षत्तः सबान्धवम्। न बुभूषेद् भवेनार्थी गतश्रीर् अपि पार्थिवः।

ko hi drupadam āsādya mitraṃ kṣattaḥ sabāndhavam. na bubhūṣed bhavenārthī gataśrīr api pārthivaḥ.

वैशंपायन उवाच। तं तथा भाषमाणं तु विदुरः प्रत्यभाषत। बुद्धिर् एषा महाराज रूढमूला च ते हृदि। कर्मणा मनसा वाचा स्थिरा यदि जनेश्वर। नित्यं भवतु ते बुद्धिर् एषा राजञ् शतं समाः। इत्य् उक्त्वा प्रययौ राजन् विदुरः स्वं निवेशनम्। इत्य् उक्त्वा निरगात् क्षत्ता स्वगृहाय महामते।

vaiśaṃpāyana uvāca. taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu viduraḥ pratyabhāṣata. buddhir eṣā mahārāja rūḍhamūlā ca te hṛdi. karmaṇā manasā vācā sthirā yadi janeśvara. nityaṃ bhavatu te buddhir eṣā rājañ śataṃ samāḥ. ity uktvā prayayau rājan viduraḥ svaṃ niveśanam. ity uktvā niragāt kṣattā svagṛhāya mahāmate.

ततो दुर्योधनश् चैव राधेयश् च विशां पते। धृतराष्ट्रम् उपागम्य वचो ऽब्रूताम् इदं तदा।

tato duryodhanaś caiva rādheyaś ca viśāṃ pate. dhṛtarāṣṭram upāgamya vaco 'brūtām idaṃ tadā.

संनिधौ विदुरस्य त्वां वक्तुं नृप न शक्नुवः। विविक्तम् इति वक्ष्यावः किं तवेदं चिकीर्षितम्।

saṃnidhau vidurasya tvāṃ vaktuṃ nṛpa na śaknuvaḥ. viviktam iti vakṣyāvaḥ kiṃ tavedaṃ cikīrṣitam.

सपत्नवृद्धिं यत् तात मन्यसे वृद्धिम् आत्मनः। अभिष्टौषि च यत् क्षत्तुः समीपे द्विपदां वर।

sapatnavṛddhiṃ yat tāta manyase vṛddhim ātmanaḥ. abhiṣṭauṣi ca yat kṣattuḥ samīpe dvipadāṃ vara.

अन्यस्मिन् नृप कर्तव्ये त्वम् अन्यत् कुरुषे ऽनघ। तेषां बलविघातो हि कर्तव्यस् तात नित्यशः।

anyasmin nṛpa kartavye tvam anyat kuruṣe 'nagha. teṣāṃ balavighāto hi kartavyas tāta nityaśaḥ.

ते वयं प्राप्तकालस्य चिकीर्षां मन्त्रयामहे। यथा नो न ग्रसेयुस् ते सपुत्रबलबान्धवान्।

te vayaṃ prāptakālasya cikīrṣāṃ mantrayāmahe. yathā no na graseyus te saputrabalabāndhavān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...