महाभारत 1.166 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 166→

[mh-1-166] • 46 श्लोकाः

अर्जुनः। ऋष्योस् तु यत्कृते वैरं विश्वामित्रवसिष्ठयोः। बभूव गन्धर्वपते ब्रूहि तत् सर्वम् एव च। माहात्म्यं च वसिष्ठस्य ब्राह्मण्यं ब्रह्मतेजसः। विश्वामित्रस्य च तथा क्षत्रियस्य महात्मनः। न शृण्वानस् त्व् अहं तृप्तिम् उपगच्छामि खेचर। आख्याहि गन्धर्वपते विचित्राणीह भाषसे। माहात्म्यं च वसिष्ठस्य विश्वामित्रस्य भाषसे।

arjunaḥ. ṛṣyos tu yatkṛte vairaṃ viśvāmitravasiṣṭhayoḥ. babhūva gandharvapate brūhi tat sarvam eva ca. māhātmyaṃ ca vasiṣṭhasya brāhmaṇyaṃ brahmatejasaḥ. viśvāmitrasya ca tathā kṣatriyasya mahātmanaḥ. na śṛṇvānas tv ahaṃ tṛptim upagacchāmi khecara. ākhyāhi gandharvapate vicitrāṇīha bhāṣase. māhātmyaṃ ca vasiṣṭhasya viśvāmitrasya bhāṣase.

गन्धर्व उवाच। कल्माषपाद इत्य् अस्मिंल् लोके राजा बभूव ह। इक्ष्वाकुवंशजः पार्थ तेजसासदृशो भुवि। नास्ति तत्र महाराज वैश्वानरसमद्युतेः।

gandharva uvāca. kalmāṣapāda ity asmiṃl loke rājā babhūva ha. ikṣvākuvaṃśajaḥ pārtha tejasāsadṛśo bhuvi. nāsti tatra mahārāja vaiśvānarasamadyuteḥ.

स कदा चिद् वनं राजा मृगयां निर्ययौ पुरात्। मृगान् विध्यन् वराहांश् च चचार रिपुमर्दनः। तस्मिन् वने महाघोरे खड्गांश् च बहुशो ऽहनत्। हत्वा च सुचिरं श्रान्तो राजा निववृते ततः। अकामयत् तं याज्यार्थे विश्वामित्रः प्रतापवान्।

sa kadā cid vanaṃ rājā mṛgayāṃ niryayau purāt. mṛgān vidhyan varāhāṃś ca cacāra ripumardanaḥ. tasmin vane mahāghore khaḍgāṃś ca bahuśo 'hanat. hatvā ca suciraṃ śrānto rājā nivavṛte tataḥ. akāmayat taṃ yājyārthe viśvāmitraḥ pratāpavān.

स तु राजा महात्मानं वासिष्ठम् ऋषिसत्तमम्। तृषार्तश् च क्षुधार्तश् च एकायनगतः पथि।

sa tu rājā mahātmānaṃ vāsiṣṭham ṛṣisattamam. tṛṣārtaś ca kṣudhārtaś ca ekāyanagataḥ pathi.

अपश्यद् अजितः संख्ये मुनिं प्रतिमुखागतम्। शक्तिं नाम महाभागं वसिष्ठकुलनन्दनम्। ज्येष्ठं पुत्रशतात् पुत्रं वसिष्ठस्य महात्मनः।

apaśyad ajitaḥ saṃkhye muniṃ pratimukhāgatam. śaktiṃ nāma mahābhāgaṃ vasiṣṭhakulanandanam. jyeṣṭhaṃ putraśatāt putraṃ vasiṣṭhasya mahātmanaḥ.

अपगच्छ पथो ऽस्माकम् इत्य् एवं पार्थिवो ऽब्रवीत्। तथा ऋषिर् उवाचैनं सान्त्वयञ् श्लक्ष्णया गिरा। मम पन्था महाराज धर्म एष सनातनः। राज्ञा सर्वेषु धर्मेषु देयः पन्था द्विजातये। एवं परस्परं तौ तु पथो ऽर्थं वाक्यम् ऊचतुः। अपसर्पापसर्पेति वागुत्तरम् अकुर्वताम्।

apagaccha patho 'smākam ity evaṃ pārthivo 'bravīt. tathā ṛṣir uvācainaṃ sāntvayañ ślakṣṇayā girā. mama panthā mahārāja dharma eṣa sanātanaḥ. rājñā sarveṣu dharmeṣu deyaḥ panthā dvijātaye. evaṃ parasparaṃ tau tu patho 'rthaṃ vākyam ūcatuḥ. apasarpāpasarpeti vāguttaram akurvatām.

ऋषिस् तु नापचक्राम तस्मिन् धर्मपथे स्थितः। नापि राजा मुनेर् मानात् क्रोधाच् चापि जगाम ह।

ṛṣis tu nāpacakrāma tasmin dharmapathe sthitaḥ. nāpi rājā muner mānāt krodhāc cāpi jagāma ha.

अमुञ्चन्तं तु पन्थानं तम् ऋषिं नृपसत्तमः। जघान कशया मोहात् तदा राक्षसवन् मुनिम्।

amuñcantaṃ tu panthānaṃ tam ṛṣiṃ nṛpasattamaḥ. jaghāna kaśayā mohāt tadā rākṣasavan munim.

कशाप्रहाराभिहतस् ततः स मुनिसत्तमः। तं शशाप नृपश्रेष्ठं वासिष्ठः क्रोधमूर्च्छितः।

kaśāprahārābhihatas tataḥ sa munisattamaḥ. taṃ śaśāpa nṛpaśreṣṭhaṃ vāsiṣṭhaḥ krodhamūrcchitaḥ.

हंसि राक्षसवद् यस्माद् राजापसद तापसम्। तस्मात् त्वम् अद्य प्रभृति पुरुषादो भविष्यसि।

haṃsi rākṣasavad yasmād rājāpasada tāpasam. tasmāt tvam adya prabhṛti puruṣādo bhaviṣyasi.

मनुष्यपिशिते सक्तश् चरिष्यसि महीम् इमाम्। गच्छ राजाधमेत्य् उक्तः शक्तिना वीर्यशक्तिना।

manuṣyapiśite saktaś cariṣyasi mahīm imām. gaccha rājādhamety uktaḥ śaktinā vīryaśaktinā.

ततो याज्यनिमित्तं तु विश्वामित्रवसिष्ठयोः। वैरम् आसीत् तदा तं तु विश्वामित्रो ऽन्वपद्यत।

tato yājyanimittaṃ tu viśvāmitravasiṣṭhayoḥ. vairam āsīt tadā taṃ tu viśvāmitro 'nvapadyata.

तयोर् विवदतोर् एवं समीपम् उपचक्रमे। ऋषिर् उग्रतपाः पार्थ विश्वामित्रः प्रतापवान्।

tayor vivadator evaṃ samīpam upacakrame. ṛṣir ugratapāḥ pārtha viśvāmitraḥ pratāpavān.

ततः स बुबुधे पश्चात् तम् ऋषिं नृपसत्तमः। ऋषेः पुत्रं वसिष्ठस्य वसिष्ठम् इव तेजसा।

tataḥ sa bubudhe paścāt tam ṛṣiṃ nṛpasattamaḥ. ṛṣeḥ putraṃ vasiṣṭhasya vasiṣṭham iva tejasā.

अन्तर्धाय तदात्मानं विश्वामित्रो ऽपि भारत। ताव् उभाव् उपचक्राम चिकीर्षन्न् आत्मनः प्रियम्।

antardhāya tadātmānaṃ viśvāmitro 'pi bhārata. tāv ubhāv upacakrāma cikīrṣann ātmanaḥ priyam.

स तु शप्तस् तदा तेन शक्तिना वै नृपोत्तमः। तस्थौ तत्र च राजा तु सविषादो बभूव ह। शापान्तो द्वादशे वर्षे तव राजन् भविष्यति। उक्तस् तु शक्त्रिणा राजा स तु तत्रैव संस्थितः। जगाम शरणं शक्तिं प्रसादयितुम् अर्हयन्।

sa tu śaptas tadā tena śaktinā vai nṛpottamaḥ. tasthau tatra ca rājā tu saviṣādo babhūva ha. śāpānto dvādaśe varṣe tava rājan bhaviṣyati. uktas tu śaktriṇā rājā sa tu tatraiva saṃsthitaḥ. jagāma śaraṇaṃ śaktiṃ prasādayitum arhayan.

तस्य भावं विदित्वा स नृपतेः कुरुनन्दन। विश्वामित्रस् ततो रक्ष आदिदेश नृपं प्रति।

tasya bhāvaṃ viditvā sa nṛpateḥ kurunandana. viśvāmitras tato rakṣa ādideśa nṛpaṃ prati.

स शापात् तस्य विप्रर्षेर् विश्वामित्रस्य चाज्ञया। राक्षसः किंकरो नाम विवेश नृपतिं तदा।

sa śāpāt tasya viprarṣer viśvāmitrasya cājñayā. rākṣasaḥ kiṃkaro nāma viveśa nṛpatiṃ tadā.

रक्षसा तु गृहीतं तं विदित्वा स मुनिस् तदा। विश्वामित्रो ऽप्य् अपक्रामत् तस्माद् देशाद् अरिंदम।

rakṣasā tu gṛhītaṃ taṃ viditvā sa munis tadā. viśvāmitro 'py apakrāmat tasmād deśād ariṃdama.

ततः स नृपतिर् विद्वान् रक्षन्न् आत्मानम् आत्मना। बलवत् पीड्यमानो ऽपि रक्षसान्तर्गतेन ह।

tataḥ sa nṛpatir vidvān rakṣann ātmānam ātmanā. balavat pīḍyamāno 'pi rakṣasāntargatena ha.

ददर्श तं द्विजः कश् चिद् राजानं प्रस्थितं पुनः। ययाचे क्षुधितश् चैनं समांसं भोजनं तदा।

dadarśa taṃ dvijaḥ kaś cid rājānaṃ prasthitaṃ punaḥ. yayāce kṣudhitaś cainaṃ samāṃsaṃ bhojanaṃ tadā.

तम् उवाचाथ राजर्षिर् द्विजं मित्रसहस् तदा। आस्स्व ब्रह्मंस् त्वम् अत्रैव मुहूर्तम् इति सान्त्वयन्।

tam uvācātha rājarṣir dvijaṃ mitrasahas tadā. āssva brahmaṃs tvam atraiva muhūrtam iti sāntvayan.

निवृत्तः प्रतिदास्यामि भोजनं ते यथेप्सितम्। इत्य् उक्त्वा प्रययौ राजा तस्थौ च द्विजसत्तमः।

nivṛttaḥ pratidāsyāmi bhojanaṃ te yathepsitam. ity uktvā prayayau rājā tasthau ca dvijasattamaḥ.

अन्तर्गतं तु तद् राज्ञस् तदा ब्राह्मणभाषितम्। सो ऽन्तःपुरं प्रविश्याथ संविवेश नराधिपः। ततो राजा परिक्रम्य यथाकामं यथासुखम्। निवृत्तो ऽन्तःपुरं पार्थ प्रविवेश महामनाः।

antargataṃ tu tad rājñas tadā brāhmaṇabhāṣitam. so 'ntaḥpuraṃ praviśyātha saṃviveśa narādhipaḥ. tato rājā parikramya yathākāmaṃ yathāsukham. nivṛtto 'ntaḥpuraṃ pārtha praviveśa mahāmanāḥ.

ततो ऽर्धरात्र उत्थाय सूदम् आनाय्य सत्वरम्। उवाच राजा संस्मृत्य ब्राह्मणस्य प्रतिश्रुतम्।

tato 'rdharātra utthāya sūdam ānāyya satvaram. uvāca rājā saṃsmṛtya brāhmaṇasya pratiśrutam.

गच्छामुष्मिन्न् असौ देशे ब्राह्मणो मां प्रतीक्षते। अन्नार्थी त्वं तम् अन्नेन समांसेनोपपादय।

gacchāmuṣminn asau deśe brāhmaṇo māṃ pratīkṣate. annārthī tvaṃ tam annena samāṃsenopapādaya.

एवम् उक्तस् तदा सूदः सो ऽनासाद्यामिषं क्व चित्। निवेदयाम् आस तदा तस्मै राज्ञे व्यथान्वितः।

evam uktas tadā sūdaḥ so 'nāsādyāmiṣaṃ kva cit. nivedayām āsa tadā tasmai rājñe vyathānvitaḥ.

राजा तु रक्षसाविष्टः सूदम् आह गतव्यथः। अप्य् एनं नरमांसेन भोजयेति पुनः पुनः।

rājā tu rakṣasāviṣṭaḥ sūdam āha gatavyathaḥ. apy enaṃ naramāṃsena bhojayeti punaḥ punaḥ.

तथेत्य् उक्त्वा ततः सूदः संस्थानं वध्यघातिनाम्। गत्वा जहार त्वरितो नरमांसम् अपेतभीः।

tathety uktvā tataḥ sūdaḥ saṃsthānaṃ vadhyaghātinām. gatvā jahāra tvarito naramāṃsam apetabhīḥ.

स तत् संस्कृत्य विधिवद् अन्नोपहितम् आशु वै। तस्मै प्रादाद् ब्राह्मणाय क्षुधिताय तपस्विने।

sa tat saṃskṛtya vidhivad annopahitam āśu vai. tasmai prādād brāhmaṇāya kṣudhitāya tapasvine.

स सिद्धचक्षुषा दृष्ट्वा तदन्नं द्विजसत्तमः। अभोज्यम् इदम् इत्य् आह क्रोधपर्याकुलेक्षणः।

sa siddhacakṣuṣā dṛṣṭvā tadannaṃ dvijasattamaḥ. abhojyam idam ity āha krodhaparyākulekṣaṇaḥ.

यस्माद् अभोज्यम् अन्नं मे ददाति स नराधिपः। तस्मात् तस्यैव मूढस्य भविष्यत्य् अत्र लोलुपा।

yasmād abhojyam annaṃ me dadāti sa narādhipaḥ. tasmāt tasyaiva mūḍhasya bhaviṣyaty atra lolupā.

सक्तो मानुषमांसेषु यथोक्तः शक्तिना पुरा। उद्वेजनीयो भूतानां चरिष्यति महीम् इमाम्।

sakto mānuṣamāṃseṣu yathoktaḥ śaktinā purā. udvejanīyo bhūtānāṃ cariṣyati mahīm imām.

द्विर् अनुव्याहृते राज्ञः स शापो बलवान् अभूत्। रक्षोबलसमाविष्टो विसंज्ञश् चाभवत् तदा।

dvir anuvyāhṛte rājñaḥ sa śāpo balavān abhūt. rakṣobalasamāviṣṭo visaṃjñaś cābhavat tadā.

ततः स नृपतिश्रेष्ठो राक्षसोपहतेन्द्रियः। उवाच शक्तिं तं दृष्ट्वा नचिराद् इव भारत।

tataḥ sa nṛpatiśreṣṭho rākṣasopahatendriyaḥ. uvāca śaktiṃ taṃ dṛṣṭvā nacirād iva bhārata.

यस्माद् असदृशः शापः प्रयुक्तो ऽयं त्वया मयि। तस्मात् त्वत्तः प्रवर्तिष्ये खादितुं मानुषान् अहम्।

yasmād asadṛśaḥ śāpaḥ prayukto 'yaṃ tvayā mayi. tasmāt tvattaḥ pravartiṣye khādituṃ mānuṣān aham.

एवम् उक्त्वा ततः सद्यस् तं प्राणैर् विप्रयुज्य सः। शक्तिनं भक्षयाम् आस व्याघ्रः पशुम् इवेप्सितम्।

evam uktvā tataḥ sadyas taṃ prāṇair viprayujya saḥ. śaktinaṃ bhakṣayām āsa vyāghraḥ paśum ivepsitam.

शक्तिनं तु हतं दृष्ट्वा विश्वामित्रस् ततः पुनः। वसिष्ठस्यैव पुत्रेषु तद् रक्षः संदिदेश ह।

śaktinaṃ tu hataṃ dṛṣṭvā viśvāmitras tataḥ punaḥ. vasiṣṭhasyaiva putreṣu tad rakṣaḥ saṃdideśa ha.

स ताञ् शतावरान् पुत्रान् वसिष्ठस्य महात्मनः। भक्षयाम् आस संक्रुद्धः सिंहः क्षुद्रमृगान् इव।

sa tāñ śatāvarān putrān vasiṣṭhasya mahātmanaḥ. bhakṣayām āsa saṃkruddhaḥ siṃhaḥ kṣudramṛgān iva.

वसिष्ठो घातिताञ् श्रुत्वा विश्वामित्रेण तान् सुतान्। धारयाम् आस तं शोकं महाद्रिर् इव मेदिनीम्।

vasiṣṭho ghātitāñ śrutvā viśvāmitreṇa tān sutān. dhārayām āsa taṃ śokaṃ mahādrir iva medinīm.

चक्रे चात्मविनाशाय बुद्धिं स मुनिसत्तमः। न त्व् एव कुशिकोच्छेदं मेने मतिमतां वरः।

cakre cātmavināśāya buddhiṃ sa munisattamaḥ. na tv eva kuśikocchedaṃ mene matimatāṃ varaḥ.

स मेरुकूटाद् आत्मानं मुमोच भगवान् ऋषिः। शिरस् तस्य शिलायां च तूलराशाव् इवापतत्।

sa merukūṭād ātmānaṃ mumoca bhagavān ṛṣiḥ. śiras tasya śilāyāṃ ca tūlarāśāv ivāpatat.

न ममार च पातेन स यदा तेन पाण्डव। तदाग्निम् इद्ध्वा भगवान् संविवेश महावने।

na mamāra ca pātena sa yadā tena pāṇḍava. tadāgnim iddhvā bhagavān saṃviveśa mahāvane.

तं तदा सुसमिद्धो ऽपि न ददाह हुताशनः। दीप्यमानो ऽप्य् अमित्रघ्न शीतो ऽग्निर् अभवत् ततः।

taṃ tadā susamiddho 'pi na dadāha hutāśanaḥ. dīpyamāno 'py amitraghna śīto 'gnir abhavat tataḥ.

स समुद्रम् अभिप्रेत्य शोकाविष्टो महामुनिः। बद्ध्वा कण्ठे शिलां गुर्वीं निपपात तदम्भसि।

sa samudram abhipretya śokāviṣṭo mahāmuniḥ. baddhvā kaṇṭhe śilāṃ gurvīṃ nipapāta tadambhasi.

स समुद्रोर्मिवेगेन स्थले न्यस्तो महामुनिः। न ममार तदा विप्रः कथं चित् संशितव्रतः। जगाम स ततः खिन्नः पुनर् एवाश्रमं प्रति।

sa samudrormivegena sthale nyasto mahāmuniḥ. na mamāra tadā vipraḥ kathaṃ cit saṃśitavrataḥ. jagāma sa tataḥ khinnaḥ punar evāśramaṃ prati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents