महाभारत 1.160 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 160→

[mh-1-160] • 41 श्लोकाः

अर्जुन उवाच। तापत्य इति यद् वाक्यम् उक्तवान् असि माम् इह। तद् अहं ज्ञातुम् इच्छामि तापत्यार्थविनिश्चयम्।

arjuna uvāca. tāpatya iti yad vākyam uktavān asi mām iha. tad ahaṃ jñātum icchāmi tāpatyārthaviniścayam.

तपती नाम का चैषा तापत्या यत्कृते वयम्। कौन्तेया हि वयं साधो तत्त्वम् इच्छामि वेदितुम्। तत् सर्वं त्वम् अशेषेण तद् ब्रूह्य् अङ्गारपर्णक।

tapatī nāma kā caiṣā tāpatyā yatkṛte vayam. kaunteyā hi vayaṃ sādho tattvam icchāmi veditum. tat sarvaṃ tvam aśeṣeṇa tad brūhy aṅgāraparṇaka.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तः स गन्धर्वः कुन्तीपुत्रं धनंजयम्। विश्रुतां त्रिषु लोकेषु श्रावयाम् आस वै कथाम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktaḥ sa gandharvaḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam. viśrutāṃ triṣu lokeṣu śrāvayām āsa vai kathām.

गन्धर्व उवाच। हन्त ते कथयिष्यामि कथाम् एतां मनोरमाम्। यथावद् अखिलां पार्थ धर्म्यां धर्मभृतां वर।

gandharva uvāca. hanta te kathayiṣyāmi kathām etāṃ manoramām. yathāvad akhilāṃ pārtha dharmyāṃ dharmabhṛtāṃ vara.

उक्तवान् अस्मि येन त्वां तापत्य इति यद् वचः। तत् ते ऽहं कथयिष्यामि शृणुष्वैकमना मम।

uktavān asmi yena tvāṃ tāpatya iti yad vacaḥ. tat te 'haṃ kathayiṣyāmi śṛṇuṣvaikamanā mama.

य एष दिवि धिष्ण्येन नाकं व्याप्नोति तेजसा। एतस्य तपती नाम बभूवासदृशी सुता।

ya eṣa divi dhiṣṇyena nākaṃ vyāpnoti tejasā. etasya tapatī nāma babhūvāsadṛśī sutā.

विवस्वतो वै कौन्तेय सावित्र्यवरजा विभो। विश्रुता त्रिषु लोकेषु तपती तपसा युता।

vivasvato vai kaunteya sāvitryavarajā vibho. viśrutā triṣu lokeṣu tapatī tapasā yutā.

न देवी नासुरी चैव न यक्षी न च राक्षसी। नाप्सरा न च गन्धर्वी तथारूपेण का चन।

na devī nāsurī caiva na yakṣī na ca rākṣasī. nāpsarā na ca gandharvī tathārūpeṇa kā cana.

सुविभक्तानवद्याङ्गी स्वसितायतलोचना। स्वाचारा चैव साध्वी च सुवेषा चैव भामिनी।

suvibhaktānavadyāṅgī svasitāyatalocanā. svācārā caiva sādhvī ca suveṣā caiva bhāminī.

न तस्याः सदृशं कं चित् त्रिषु लोकेषु भारत। भर्तारं सविता मेने रूपशीलकुलश्रुतैः।

na tasyāḥ sadṛśaṃ kaṃ cit triṣu lokeṣu bhārata. bhartāraṃ savitā mene rūpaśīlakulaśrutaiḥ.

संप्राप्तयौवनां पश्यन् देयां दुहितरं तु ताम्। द्व्यष्टवर्षां तु तां पश्यन् सविता रूपशालिनीम्। नोपलेभे ततः शान्तिं संप्रदानं विचिन्तयन्।

saṃprāptayauvanāṃ paśyan deyāṃ duhitaraṃ tu tām. dvyaṣṭavarṣāṃ tu tāṃ paśyan savitā rūpaśālinīm. nopalebhe tataḥ śāntiṃ saṃpradānaṃ vicintayan.

अर्थर्क्षपुत्रः कौन्तेय कुरूणाम् ऋषभो बली। सूर्यम् आराधयाम् आस नृपः संवरणः सदा।

artharkṣaputraḥ kaunteya kurūṇām ṛṣabho balī. sūryam ārādhayām āsa nṛpaḥ saṃvaraṇaḥ sadā.

अर्घ्यमाल्योपहारैश् च शश्वच् च नृपतिर् यतः। नियमैर् उपवासैश् च तपोभिर् विविधैर् अपि।

arghyamālyopahāraiś ca śaśvac ca nṛpatir yataḥ. niyamair upavāsaiś ca tapobhir vividhair api.

शुश्रूषुर् अनहंवादी शुचिः पौरवनन्दनः। अंशुमन्तं समुद्यन्तं पूजयाम् आस भक्तिमान्।

śuśrūṣur anahaṃvādī śuciḥ pauravanandanaḥ. aṃśumantaṃ samudyantaṃ pūjayām āsa bhaktimān.

ततः कृतज्ञं धर्मज्ञं रूपेणासदृशं भुवि। तपत्याः सदृशं मेने सूर्यः संवरणं पतिम्।

tataḥ kṛtajñaṃ dharmajñaṃ rūpeṇāsadṛśaṃ bhuvi. tapatyāḥ sadṛśaṃ mene sūryaḥ saṃvaraṇaṃ patim.

दातुम् ऐच्छत् ततः कन्यां तस्मै संवरणाय ताम्। नृपोत्तमाय कौरव्य विश्रुताभिजनाय वै।

dātum aicchat tataḥ kanyāṃ tasmai saṃvaraṇāya tām. nṛpottamāya kauravya viśrutābhijanāya vai.

यथा हि दिवि दीप्तांशुः प्रभासयति तेजसा। तथा भुवि महीपालो दीप्त्या संवरणो ऽभवत्।

yathā hi divi dīptāṃśuḥ prabhāsayati tejasā. tathā bhuvi mahīpālo dīptyā saṃvaraṇo 'bhavat.

यथार्चयन्ति चादित्यम् उद्यन्तं ब्रह्मवादिनः। तथा संवरणं पार्थ ब्राह्मणावरजाः प्रजाः।

yathārcayanti cādityam udyantaṃ brahmavādinaḥ. tathā saṃvaraṇaṃ pārtha brāhmaṇāvarajāḥ prajāḥ.

स सोमम् अति कान्तत्वाद् आदित्यम् अति तेजसा। बभूव नृपतिः श्रीमान् सुहृदां दुर्हृदाम् अपि।

sa somam ati kāntatvād ādityam ati tejasā. babhūva nṛpatiḥ śrīmān suhṛdāṃ durhṛdām api.

एवंगुणस्य नृपतेस् तथावृत्तस्य कौरव। तस्मै दातुं मनश् चक्रे तपतीं तपनः स्वयम्।

evaṃguṇasya nṛpates tathāvṛttasya kaurava. tasmai dātuṃ manaś cakre tapatīṃ tapanaḥ svayam.

स कदा चिद् अथो राजा श्रीमान् उरुयशा भुवि। चचार मृगयां पार्थ पर्वतोपवने किल।

sa kadā cid atho rājā śrīmān uruyaśā bhuvi. cacāra mṛgayāṃ pārtha parvatopavane kila.

चरतो मृगयां तस्य क्षुत्पिपासाश्रमान्वितः। ममार राज्ञः कौन्तेय गिराव् अप्रतिमो हयः।

carato mṛgayāṃ tasya kṣutpipāsāśramānvitaḥ. mamāra rājñaḥ kaunteya girāv apratimo hayaḥ.

स मृताश्वश् चरन् पार्थ पद्भ्याम् एव गिरौ नृपः। ददर्शासदृशीं लोके कन्याम् आयतलोचनाम्।

sa mṛtāśvaś caran pārtha padbhyām eva girau nṛpaḥ. dadarśāsadṛśīṃ loke kanyām āyatalocanām.

स एक एकाम् आसाद्य कन्यां ताम् अरिमर्दनः। तस्थौ नृपतिशार्दूलः पश्यन्न् अविचलेक्षणः।

sa eka ekām āsādya kanyāṃ tām arimardanaḥ. tasthau nṛpatiśārdūlaḥ paśyann avicalekṣaṇaḥ.

स हि तां तर्कयाम् आस रूपतो नृपतिः श्रियम्। पुनः संतर्कयाम् आस रवेर् भ्रष्टाम् इव प्रभाम्। वपुषा वर्चसा चैव शिखाम् इव विभावसोः। प्रसन्नत्वेन कान्त्या च चन्द्ररेखाम् इवामलाम्।

sa hi tāṃ tarkayām āsa rūpato nṛpatiḥ śriyam. punaḥ saṃtarkayām āsa raver bhraṣṭām iva prabhām. vapuṣā varcasā caiva śikhām iva vibhāvasoḥ. prasannatvena kāntyā ca candrarekhām ivāmalām.

गिरिप्रस्थे तु सा यस्मिन् स्थिता स्वसितलोचना। विभ्राजमाना शुशुभे प्रतिमेव हिरण्मयी। तस्या रूपेण स गिरिर् वेषेण च विशेषतः। स सवृक्षक्षुपलतो हिरण्मय इवाभवत्। तां तु दृष्ट्वा स चार्वङ्गीं राजा राजीवलोचनाम्।

giriprasthe tu sā yasmin sthitā svasitalocanā. vibhrājamānā śuśubhe pratimeva hiraṇmayī. tasyā rūpeṇa sa girir veṣeṇa ca viśeṣataḥ. sa savṛkṣakṣupalato hiraṇmaya ivābhavat. tāṃ tu dṛṣṭvā sa cārvaṅgīṃ rājā rājīvalocanām.

अवमेने च तां दृष्ट्वा सर्वप्राणभृतां वपुः। अवाप्तं चात्मनो मेने स राजा चक्षुषः फलम्।

avamene ca tāṃ dṛṣṭvā sarvaprāṇabhṛtāṃ vapuḥ. avāptaṃ cātmano mene sa rājā cakṣuṣaḥ phalam.

जन्मप्रभृति यत् किं चिद् दृष्टवान् स महीपतिः। रूपं न सदृशं तस्यास् तर्कयाम् आस किं चन।

janmaprabhṛti yat kiṃ cid dṛṣṭavān sa mahīpatiḥ. rūpaṃ na sadṛśaṃ tasyās tarkayām āsa kiṃ cana.

तया बद्धमनश्चक्षुः पाशैर् गुणमयैस् तदा। न चचाल ततो देशाद् बुबुधे न च किं चन।

tayā baddhamanaścakṣuḥ pāśair guṇamayais tadā. na cacāla tato deśād bubudhe na ca kiṃ cana.

अस्या नूनं विशालाक्ष्याः सदेवासुरमानुषम्। लोकं निर्मथ्य धात्रेदं रूपम् आविष्कृतं कृतम्।

asyā nūnaṃ viśālākṣyāḥ sadevāsuramānuṣam. lokaṃ nirmathya dhātredaṃ rūpam āviṣkṛtaṃ kṛtam.

एवं स तर्कयाम् आस रूपद्रविणसंपदा। कन्याम् असदृशीं लोके नृपः संवरणस् तदा।

evaṃ sa tarkayām āsa rūpadraviṇasaṃpadā. kanyām asadṛśīṃ loke nṛpaḥ saṃvaraṇas tadā.

तां च दृष्ट्वैव कल्याणीं कल्याणाभिजनो नृपः। जगाम मनसा चिन्तां काममार्गणपीडितः।

tāṃ ca dṛṣṭvaiva kalyāṇīṃ kalyāṇābhijano nṛpaḥ. jagāma manasā cintāṃ kāmamārgaṇapīḍitaḥ.

दह्यमानः स तीव्रेण नृपतिर् मन्मथाग्निना। अप्रगल्भां प्रगल्भः स ताम् उवाच यशस्विनीम्।

dahyamānaḥ sa tīvreṇa nṛpatir manmathāgninā. apragalbhāṃ pragalbhaḥ sa tām uvāca yaśasvinīm.

कासि कस्यासि रम्भोरु किमर्थं चेह तिष्ठसि। कथं च निर्जने ऽरण्ये चरस्य् एका शुचिस्मिते।

kāsi kasyāsi rambhoru kimarthaṃ ceha tiṣṭhasi. kathaṃ ca nirjane 'raṇye carasy ekā śucismite.

त्वं हि सर्वानवद्याङ्गी सर्वाभरणभूषिता। विभूषणम् इवैतेषां भूषणानाम् अभीप्सितम्।

tvaṃ hi sarvānavadyāṅgī sarvābharaṇabhūṣitā. vibhūṣaṇam ivaiteṣāṃ bhūṣaṇānām abhīpsitam.

न देवीं नासुरीं चैव न यक्षीं न च राक्षसीम्। न च भोगवतीं मन्ये न गन्धर्वीं न मानुषीम्।

na devīṃ nāsurīṃ caiva na yakṣīṃ na ca rākṣasīm. na ca bhogavatīṃ manye na gandharvīṃ na mānuṣīm.

या हि दृष्टा मया काश् चिच् छ्रुता वापि वराङ्गनाः। न तासां सदृशीं मन्ये त्वाम् अहं मत्तकाशिनि। दृष्ट्वैव चारुवदने चन्द्रात् कान्ततरं तव। वदनं पद्मपत्राक्षं मां मथ्नातीव मन्मथः।

yā hi dṛṣṭā mayā kāś cic chrutā vāpi varāṅganāḥ. na tāsāṃ sadṛśīṃ manye tvām ahaṃ mattakāśini. dṛṣṭvaiva cāruvadane candrāt kāntataraṃ tava. vadanaṃ padmapatrākṣaṃ māṃ mathnātīva manmathaḥ.

एवं तां स महीपालो बभाषे न तु सा तदा। कामार्तं निर्जने ऽरण्ये प्रत्यभाषत किं चन।

evaṃ tāṃ sa mahīpālo babhāṣe na tu sā tadā. kāmārtaṃ nirjane 'raṇye pratyabhāṣata kiṃ cana.

ततो लालप्यमानस्य पार्थिवस्यायतेक्षणा। सौदामिनीव साभ्रेषु तत्रैवान्तरधीयत।

tato lālapyamānasya pārthivasyāyatekṣaṇā. saudāminīva sābhreṣu tatraivāntaradhīyata.

ताम् अन्विच्छन् स नृपतिः परिचक्राम तत् तदा। वनं वनजपत्राक्षीं भ्रमन्न् उन्मत्तवत् तदा।

tām anvicchan sa nṛpatiḥ paricakrāma tat tadā. vanaṃ vanajapatrākṣīṃ bhramann unmattavat tadā.

अपश्यमानः स तु तां बहु तत्र विलप्य च। निश्चेष्टः कौरवश्रेष्ठो मुहूर्तं स व्यतिष्ठत।

apaśyamānaḥ sa tu tāṃ bahu tatra vilapya ca. niśceṣṭaḥ kauravaśreṣṭho muhūrtaṃ sa vyatiṣṭhata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents