महाभारत 1.146 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 146→

[mh-1-146] • 36 श्लोकाः

ब्राह्मण्य् उवाच। न संतापस् त्वया कार्यः प्राकृतेनेव कर्हि चित्। न हि संतापकालो ऽयं वैद्यस्य तव विद्यते।

brāhmaṇy uvāca. na saṃtāpas tvayā kāryaḥ prākṛteneva karhi cit. na hi saṃtāpakālo 'yaṃ vaidyasya tava vidyate.

अवश्यं निधनं सर्वैर् गन्तव्यम् इह मानवैः। अवश्यभाविन्य् अर्थे वै संतापो नेह विद्यते।

avaśyaṃ nidhanaṃ sarvair gantavyam iha mānavaiḥ. avaśyabhāviny arthe vai saṃtāpo neha vidyate.

भार्या पुत्रो ऽथ दुहिता सर्वम् आत्मार्थम् इष्यते। व्यथां जहि सुबुद्ध्या त्वं स्वयं यास्यामि तत्र वै।

bhāryā putro 'tha duhitā sarvam ātmārtham iṣyate. vyathāṃ jahi subuddhyā tvaṃ svayaṃ yāsyāmi tatra vai.

एतद् धि परमं नार्याः कार्यं लोके सनातनम्। प्राणान् अपि परित्यज्य यद् भर्तृहितम् आचरेत्।

etad dhi paramaṃ nāryāḥ kāryaṃ loke sanātanam. prāṇān api parityajya yad bhartṛhitam ācaret.

तच् च तत्र कृतं कर्म तवापीह सुखावहम्। भवत्य् अमुत्र चाक्षय्यं लोके ऽस्मिंश् च यशस्करम्।

tac ca tatra kṛtaṃ karma tavāpīha sukhāvaham. bhavaty amutra cākṣayyaṃ loke 'smiṃś ca yaśaskaram.

एष चैव गुरुर् धर्मो यं प्रवक्षाम्य् अहं तव। अर्थश् च तव धर्मश् च भूयान् अत्र प्रदृश्यते।

eṣa caiva gurur dharmo yaṃ pravakṣāmy ahaṃ tava. arthaś ca tava dharmaś ca bhūyān atra pradṛśyate.

यदर्थम् इष्यते भार्या प्राप्तः सो ऽर्थस् त्वया मयि। कन्या चैव कुमारश् च कृताहम् अनृणा त्वया।

yadartham iṣyate bhāryā prāptaḥ so 'rthas tvayā mayi. kanyā caiva kumāraś ca kṛtāham anṛṇā tvayā.

समर्थः पोषणे चासि सुतयो रक्षणे तथा। न त्व् अहं सुतयोः शक्ता तथा रक्षणपोषणे।

samarthaḥ poṣaṇe cāsi sutayo rakṣaṇe tathā. na tv ahaṃ sutayoḥ śaktā tathā rakṣaṇapoṣaṇe.

मम हि त्वद्विहीनायाः सर्वकामा न आपदः। कथं स्यातां सुतौ बालौ भवेयं च कथं त्व् अहम्।

mama hi tvadvihīnāyāḥ sarvakāmā na āpadaḥ. kathaṃ syātāṃ sutau bālau bhaveyaṃ ca kathaṃ tv aham.

कथं हि विधवानाथा बालपुत्रा विना त्वया। मिथुनं जीवयिष्यामि स्थिता साधुगते पथि।

kathaṃ hi vidhavānāthā bālaputrā vinā tvayā. mithunaṃ jīvayiṣyāmi sthitā sādhugate pathi.

अहंकृतावलिप्तैश् च प्रार्थ्यमानाम् इमां सुताम्। अयुक्तैस् तव संबन्धे कथं शक्ष्यामि रक्षितुम्।

ahaṃkṛtāvaliptaiś ca prārthyamānām imāṃ sutām. ayuktais tava saṃbandhe kathaṃ śakṣyāmi rakṣitum.

उत्सृष्टम् आमिषं भूमौ प्रार्थयन्ति यथा खगाः। प्रार्थयन्ति जनाः सर्वे वीरहीनां तथा स्त्रियम्।

utsṛṣṭam āmiṣaṃ bhūmau prārthayanti yathā khagāḥ. prārthayanti janāḥ sarve vīrahīnāṃ tathā striyam.

साहं विचाल्यमाना वै प्रार्थ्यमाना दुरात्मभिः। स्थातुं पथि न शक्ष्यामि सज्जनेष्टे द्विजोत्तम। स्त्रीजन्म गर्हितं नाथ लोके दुष्टजनाकुले। मातापित्रोर् वशे कन्या ऊढा भर्तृवशे तथा। अभावे चानयोः पुत्रे स्वतन्त्रा स्त्री विगर्ह्यते। अनाथत्वं स्त्रियो द्वारं दुष्टानां विवृतं हि तत्। वस्त्रखण्डं घृताक्तं हि यथा संकृष्यते श्वभिः। दृष्ट्वा तथाबला नाथ प्रार्थितैश्वर्यगर्वितैः।

sāhaṃ vicālyamānā vai prārthyamānā durātmabhiḥ. sthātuṃ pathi na śakṣyāmi sajjaneṣṭe dvijottama. strījanma garhitaṃ nātha loke duṣṭajanākule. mātāpitror vaśe kanyā ūḍhā bhartṛvaśe tathā. abhāve cānayoḥ putre svatantrā strī vigarhyate. anāthatvaṃ striyo dvāraṃ duṣṭānāṃ vivṛtaṃ hi tat. vastrakhaṇḍaṃ ghṛtāktaṃ hi yathā saṃkṛṣyate śvabhiḥ. dṛṣṭvā tathābalā nātha prārthitaiśvaryagarvitaiḥ.

कथं तव कुलस्यैकाम् इमां बालाम् असंस्कृताम्। पितृपैतामहे मार्गे नियोक्तुम् अहम् उत्सहे।

kathaṃ tava kulasyaikām imāṃ bālām asaṃskṛtām. pitṛpaitāmahe mārge niyoktum aham utsahe.

कथं शक्ष्यामि बाले ऽस्मिन् गुणान् आधातुम् ईप्षितान्। अनाथे सर्वतो लुप्ते यथा त्वं धर्मदर्शिवान्। आद्वादशाब्दं बालो ऽयं दुश्चरित्रं चचार ह। मातापित्रोस् तु तत् पापम् इत्य् आहुर् धर्मवादिनः। शिक्षये तत् पिता माता तत् पुत्रश् च चरित्रतः।

kathaṃ śakṣyāmi bāle 'smin guṇān ādhātum īpṣitān. anāthe sarvato lupte yathā tvaṃ dharmadarśivān. ādvādaśābdaṃ bālo 'yaṃ duścaritraṃ cacāra ha. mātāpitros tu tat pāpam ity āhur dharmavādinaḥ. śikṣaye tat pitā mātā tat putraś ca caritrataḥ.

इमाम् अपि च ते बालाम् अनाथां परिभूय माम्। अनर्हाः प्रार्थयिष्यन्ति शूद्रा वेदश्रुतिं यथा।

imām api ca te bālām anāthāṃ paribhūya mām. anarhāḥ prārthayiṣyanti śūdrā vedaśrutiṃ yathā.

तां चेद् अहं न दित्सेयं त्वद्गुणैर् उपबृंहिताम्। प्रमथ्यैनां हरेयुस् ते हविर् ध्वाङ्क्षा इवाध्वरात्। को ऽस्याः कर्ता भवेद् इति। पश्यन्त्या मे हरन्त्य् एव क्रोशन्त्याश् चापि निस्त्रपाः। अनाथत्वात् सुतां विद्वन्।

tāṃ ced ahaṃ na ditseyaṃ tvadguṇair upabṛṃhitām. pramathyaināṃ hareyus te havir dhvāṅkṣā ivādhvarāt. ko 'syāḥ kartā bhaved iti. paśyantyā me haranty eva krośantyāś cāpi nistrapāḥ. anāthatvāt sutāṃ vidvan.

संप्रेक्षमाणा पुत्रं ते नानुरूपम् इवात्मनः। अनर्हवशम् आपन्नाम् इमां चापि सुतां तव।

saṃprekṣamāṇā putraṃ te nānurūpam ivātmanaḥ. anarhavaśam āpannām imāṃ cāpi sutāṃ tava.

अवज्ञाता च लोकस्य तथात्मानम् अजानती। अवलिप्तैर् नरैर् ब्रह्मन् मरिष्यामि न संशयः। ह्रीयमाणाम् अनागसाः। अशक्तत्वाद् अनाथत्वान्। मृते त्वयि मयावश्यं सहागमनम् इष्यते। मृते भर्तरि नारीणां सुखलेशं न विद्यते।

avajñātā ca lokasya tathātmānam ajānatī. avaliptair narair brahman mariṣyāmi na saṃśayaḥ. hrīyamāṇām anāgasāḥ. aśaktatvād anāthatvān. mṛte tvayi mayāvaśyaṃ sahāgamanam iṣyate. mṛte bhartari nārīṇāṃ sukhaleśaṃ na vidyate.

तौ विहीनौ मया बालौ त्वया चैव ममात्मजौ। विनश्येतां न संदेहो मत्स्याव् इव जलक्षये।

tau vihīnau mayā bālau tvayā caiva mamātmajau. vinaśyetāṃ na saṃdeho matsyāv iva jalakṣaye.

त्रितयं सर्वथाप्य् एवं विनशिष्यत्य् असंशयम्। त्वया विहीनं तस्मात् त्वं मां परित्यक्तुम् अर्हसि।

tritayaṃ sarvathāpy evaṃ vinaśiṣyaty asaṃśayam. tvayā vihīnaṃ tasmāt tvaṃ māṃ parityaktum arhasi.

व्युष्टिर् एषा परा स्त्रीणां पूर्वं भर्तुः परा गतिः। न तु ब्राह्मण पुत्राणां विषये परिवर्तितुम्। हरिद्राञ्जनपुष्पादिसौमङ्गल्ययुता सती। मरणं याति या भर्तुस् तद् दत्तजलपायिनी। भर्तृपादार्पितमनाः सा याति गिरिजापदम्। गिरिजायाः सखी भूत्वा मोदते नगकन्यया। मितं ददाति हि पिता मितं भ्राता मितं सुतः। अमितस्य हि दातारं का पतिं नाभिनन्दति।

vyuṣṭir eṣā parā strīṇāṃ pūrvaṃ bhartuḥ parā gatiḥ. na tu brāhmaṇa putrāṇāṃ viṣaye parivartitum. haridrāñjanapuṣpādisaumaṅgalyayutā satī. maraṇaṃ yāti yā bhartus tad dattajalapāyinī. bhartṛpādārpitamanāḥ sā yāti girijāpadam. girijāyāḥ sakhī bhūtvā modate nagakanyayā. mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ bhrātā mitaṃ sutaḥ. amitasya hi dātāraṃ kā patiṃ nābhinandati.

परित्यक्तः सुतश् चायं दुहितेयं तथा मया। बान्धवाश् च परित्यक्तास् त्वदर्थं जीवितं च मे।

parityaktaḥ sutaś cāyaṃ duhiteyaṃ tathā mayā. bāndhavāś ca parityaktās tvadarthaṃ jīvitaṃ ca me.

यज्ञैस् तपोभिर् नियमैर् दानैश् च विविधैस् तथा। विशिष्यते स्त्रिया भर्तुर् नित्यं प्रियहिते स्थितिः। आश्रमाश् चाग्निसंस्कारा जपहोमव्रतानि च। स्त्रीणां नैते विधातव्या विना पतिम् अनिन्दितम्। क्षमा शौचम् अनाहारम् एतावद् विदितं स्त्रियाः।

yajñais tapobhir niyamair dānaiś ca vividhais tathā. viśiṣyate striyā bhartur nityaṃ priyahite sthitiḥ. āśramāś cāgnisaṃskārā japahomavratāni ca. strīṇāṃ naite vidhātavyā vinā patim aninditam. kṣamā śaucam anāhāram etāvad viditaṃ striyāḥ.

तद् इदं यच् चिकीर्षामि धर्म्यं परमसंमतम्। इष्टं चैव हितं चैव तव चैव कुलस्य च।

tad idaṃ yac cikīrṣāmi dharmyaṃ paramasaṃmatam. iṣṭaṃ caiva hitaṃ caiva tava caiva kulasya ca.

इष्टानि चाप्य् अपत्यानि द्रव्याणि सुहृदः प्रियाः। आपद्धर्मविमोक्षाय भार्या चापि सतां मतम्। आपदर्थे धनं रक्षेद् दारान् रक्षेद् धनैर् अपि। आत्मानं सततं रक्षेद् दारैर् अपि धनैर् अपि। दृष्टादृष्टफलार्थं हि भार्या पुत्रो धनं गृहम्। सर्वम् एतद् विधातव्यं बुधानाम् एष निश्चयः।

iṣṭāni cāpy apatyāni dravyāṇi suhṛdaḥ priyāḥ. āpaddharmavimokṣāya bhāryā cāpi satāṃ matam. āpadarthe dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api. ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api. dṛṣṭādṛṣṭaphalārthaṃ hi bhāryā putro dhanaṃ gṛham. sarvam etad vidhātavyaṃ budhānām eṣa niścayaḥ.

एकतो वा कुलं कृत्स्नम् आत्मा वा कुलवर्धन। न समं सर्वम् एवेति बुधानाम् एष निश्चयः। उभयोः को ऽधिको विद्वान्न् आत्मा चैवाधिकः कुलात्। आत्मनो विद्यमानत्वाद् भुवनानि चतुर्दश। विद्यन्ते द्विजशार्दूल आत्मा रक्ष्यः सदा त्वया। आत्मन्य् अविद्यमाने चेत् तस्य नास्तीह किं चन। एतज् जगद् इदं सर्वम् आत्मना न समं किल।

ekato vā kulaṃ kṛtsnam ātmā vā kulavardhana. na samaṃ sarvam eveti budhānām eṣa niścayaḥ. ubhayoḥ ko 'dhiko vidvānn ātmā caivādhikaḥ kulāt. ātmano vidyamānatvād bhuvanāni caturdaśa. vidyante dvijaśārdūla ātmā rakṣyaḥ sadā tvayā. ātmany avidyamāne cet tasya nāstīha kiṃ cana. etaj jagad idaṃ sarvam ātmanā na samaṃ kila.

स कुरुष्व मया कार्यं तारयात्मानम् आत्मना। अनुजानीहि माम् आर्य सुतौ मे परिरक्ष च। किं चान्यच् छृणु मे नाथ यद् वक्ष्यामि हितं तव। श्रुत्वावधार्यतां तन् मे ततस् ते तद् धितं कुरु।

sa kuruṣva mayā kāryaṃ tārayātmānam ātmanā. anujānīhi mām ārya sutau me parirakṣa ca. kiṃ cānyac chṛṇu me nātha yad vakṣyāmi hitaṃ tava. śrutvāvadhāryatāṃ tan me tatas te tad dhitaṃ kuru.

अवध्याः स्त्रिय इत्य् आहुर् धर्मज्ञा धर्मनिश्चये। धर्मज्ञान् राक्षसान् आहुर् न हन्यात् स च माम् अपि।

avadhyāḥ striya ity āhur dharmajñā dharmaniścaye. dharmajñān rākṣasān āhur na hanyāt sa ca mām api.

निःसंशयो वधः पुंसां स्त्रीणां संशयितो वधः। अतो माम् एव धर्मज्ञ प्रस्थापयितुम् अर्हसि।

niḥsaṃśayo vadhaḥ puṃsāṃ strīṇāṃ saṃśayito vadhaḥ. ato mām eva dharmajña prasthāpayitum arhasi.

भुक्तं प्रियाण्य् अवाप्तानि धर्मश् च चरितो मया। त्वच्छुश्रूषणसंभूता कीर्तिश् चाप्य् अतुला मम। त्वत्प्रसूतिः प्रिया प्राप्ता न मां तप्स्यत्य् अजीवितम्।

bhuktaṃ priyāṇy avāptāni dharmaś ca carito mayā. tvacchuśrūṣaṇasaṃbhūtā kīrtiś cāpy atulā mama. tvatprasūtiḥ priyā prāptā na māṃ tapsyaty ajīvitam.

जातपुत्रा च वृद्धा च प्रियकामा च ते सदा। समीक्ष्यैतद् अहं सर्वं व्यवसायं करोम्य् अतः।

jātaputrā ca vṛddhā ca priyakāmā ca te sadā. samīkṣyaitad ahaṃ sarvaṃ vyavasāyaṃ karomy ataḥ.

उत्सृज्यापि च माम् आर्य वेत्स्यस्य् अन्याम् अपि स्त्रियम्। लभस्व कुलजां कन्यां धर्मस् ते भविता पुनः। अनाश्रमी न तिष्ठेत क्षणमात्रम् अपि द्विजः। ततः प्रतिष्ठितो धर्मो भविष्यति पुनस् तव।

utsṛjyāpi ca mām ārya vetsyasy anyām api striyam. labhasva kulajāṃ kanyāṃ dharmas te bhavitā punaḥ. anāśramī na tiṣṭheta kṣaṇamātram api dvijaḥ. tataḥ pratiṣṭhito dharmo bhaviṣyati punas tava.

न चाप्य् अधर्मः कल्याण बहुपत्नीकता नृणाम्। स्त्रीणाम् अधर्मः सुमहान् भर्तुः पूर्वस्य लङ्घने।

na cāpy adharmaḥ kalyāṇa bahupatnīkatā nṛṇām. strīṇām adharmaḥ sumahān bhartuḥ pūrvasya laṅghane.

एतत् सर्वं समीक्ष्य त्वम् आत्मत्यागं च गर्हितम्। कुरु वाक्यं मम विभो नान्यथा मानसं कुरु। आत्मानं तारय मया कुलं चेमौ च दारकौ।

etat sarvaṃ samīkṣya tvam ātmatyāgaṃ ca garhitam. kuru vākyaṃ mama vibho nānyathā mānasaṃ kuru. ātmānaṃ tāraya mayā kulaṃ cemau ca dārakau.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तस् तया भर्ता तां समालिङ्ग्य भारत। मुमोच बाष्पं शनकैः सभार्यो भृशदुःखितः। ततो ऽनन्तरम् एवास्य दुहिता वक्तुम् उद्यता। मैवं वद सुकल्याणि तिष्ठ गेहे सुमध्यमे। न स्वां भार्यां त्यजेत् प्राज्ञः पुत्रान् वापि कदा चन। विशेषतः स्त्रियं रक्षेत् पुरुषो बुद्धिमान् इह। त्यक्त्वा तु पुरुषो जीवेन् न हातव्यान् इमान् सदा। न वेत्ति धर्मम् अर्थं च कामं मोक्षं च तत्त्वतः।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktas tayā bhartā tāṃ samāliṅgya bhārata. mumoca bāṣpaṃ śanakaiḥ sabhāryo bhṛśaduḥkhitaḥ. tato 'nantaram evāsya duhitā vaktum udyatā. maivaṃ vada sukalyāṇi tiṣṭha gehe sumadhyame. na svāṃ bhāryāṃ tyajet prājñaḥ putrān vāpi kadā cana. viśeṣataḥ striyaṃ rakṣet puruṣo buddhimān iha. tyaktvā tu puruṣo jīven na hātavyān imān sadā. na vetti dharmam arthaṃ ca kāmaṃ mokṣaṃ ca tattvataḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...