महाभारत 1.145 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 145→

[mh-1-145] • 40 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। एकचक्रां गतास् ते तु कुन्तीपुत्रा महारथाः। अतः परं द्विजश्रेष्ठ किम् अकुर्वत पाण्डवाः।

janamejaya uvāca. ekacakrāṃ gatās te tu kuntīputrā mahārathāḥ. ataḥ paraṃ dvijaśreṣṭha kim akurvata pāṇḍavāḥ.

वैशंपायन उवाच। एकचक्रां गतास् ते तु कुन्तीपुत्रा महारथाः। ऊषुर् नातिचिरं कालं ब्राह्मणस्य निवेशने।

vaiśaṃpāyana uvāca. ekacakrāṃ gatās te tu kuntīputrā mahārathāḥ. ūṣur nāticiraṃ kālaṃ brāhmaṇasya niveśane.

रमणीयानि पश्यन्तो वनानि विविधानि च। पार्थिवान् अपि चोद्देशान् सरितश् च सरांसि च।

ramaṇīyāni paśyanto vanāni vividhāni ca. pārthivān api coddeśān saritaś ca sarāṃsi ca.

चेरुर् भैक्षं तदा ते तु सर्व एव विशां पते। युधिष्ठिरं च कुन्तीं च चिन्तयन्त उपासते। भैक्षं चरन्तस् तु सदा जटिला ब्रह्मचारिणः। बभूवुर् नागराणां च स्वैर् गुणैः प्रियदर्शनाः। नागराः। दर्शनीया द्विजाः शुद्धा देवगर्भोपमाः शुभाः। भैक्षार्हा न च राज्यार्हाः सुकुमारास् तपस्विनः। सर्वलक्षणसंपन्ना भैक्षं नार्हन्ति नित्यशः। कार्यार्थिनश् चरन्तीति तर्कयन्त इति ब्रुवन्। बन्धूनाम् आगमान् नित्यम् उपचिन्त्य तु नागराः। भोजनानि च पूर्णानि भक्ष्यभोज्यैर् अकारयन्। मौनव्रतेन संयुक्ता भैक्षं गृह्णन्ति पाण्डवाः। माता चिरगतान् दृष्ट्वा शोचन्तीति च पाण्डवाः। त्वरमाणा निवर्तन्ते मातृगौरवयन्त्रिताः। नैते यथार्थतो विप्राः सुकुमारास् तपस्विनः। चरन्ति भूमौ प्रच्छन्नाः कस्माच् चित् कारणाद् इह। दुःखाश्रुपूर्णनयना लिखन्त्यास् ते महीतलम्। भिक्षित्वा द्विजगेहेषु चिन्तयन्तश् च मातरम्।

cerur bhaikṣaṃ tadā te tu sarva eva viśāṃ pate. yudhiṣṭhiraṃ ca kuntīṃ ca cintayanta upāsate. bhaikṣaṃ carantas tu sadā jaṭilā brahmacāriṇaḥ. babhūvur nāgarāṇāṃ ca svair guṇaiḥ priyadarśanāḥ. nāgarāḥ. darśanīyā dvijāḥ śuddhā devagarbhopamāḥ śubhāḥ. bhaikṣārhā na ca rājyārhāḥ sukumārās tapasvinaḥ. sarvalakṣaṇasaṃpannā bhaikṣaṃ nārhanti nityaśaḥ. kāryārthinaś carantīti tarkayanta iti bruvan. bandhūnām āgamān nityam upacintya tu nāgarāḥ. bhojanāni ca pūrṇāni bhakṣyabhojyair akārayan. maunavratena saṃyuktā bhaikṣaṃ gṛhṇanti pāṇḍavāḥ. mātā ciragatān dṛṣṭvā śocantīti ca pāṇḍavāḥ. tvaramāṇā nivartante mātṛgauravayantritāḥ. naite yathārthato viprāḥ sukumārās tapasvinaḥ. caranti bhūmau pracchannāḥ kasmāc cit kāraṇād iha. duḥkhāśrupūrṇanayanā likhantyās te mahītalam. bhikṣitvā dvijageheṣu cintayantaś ca mātaram.

निवेदयन्ति स्म च ते भैक्षं कुन्त्याः सदा निशि। सर्वसंपूर्णभैक्षान्नं मात्रा दत्तं पृथक् पृथक्। तया विभक्तान् भागांस् ते भुञ्जते स्म पृथक् पृथक्।

nivedayanti sma ca te bhaikṣaṃ kuntyāḥ sadā niśi. sarvasaṃpūrṇabhaikṣānnaṃ mātrā dattaṃ pṛthak pṛthak. tayā vibhaktān bhāgāṃs te bhuñjate sma pṛthak pṛthak.

अर्धं ते भुञ्जते वीराः सह मात्रा परंतपाः। अर्धं भैक्षस्य सर्वस्य भीमो भुङ्क्ते महाबलः। न चाशितो ऽसौ भवति कल्याणान्नभृतः पुरा। स वैवर्ण्यं च कार्श्यं च जगामातृप्तिकारितम्। आज्यबिन्दुर् यथा वह्नौ महति ज्वलिते यथा। तथार्धभागं भीमस्य भिक्षान्नस्य नृपोत्तम।

ardhaṃ te bhuñjate vīrāḥ saha mātrā paraṃtapāḥ. ardhaṃ bhaikṣasya sarvasya bhīmo bhuṅkte mahābalaḥ. na cāśito 'sau bhavati kalyāṇānnabhṛtaḥ purā. sa vaivarṇyaṃ ca kārśyaṃ ca jagāmātṛptikāritam. ājyabindur yathā vahnau mahati jvalite yathā. tathārdhabhāgaṃ bhīmasya bhikṣānnasya nṛpottama.

तथा तु तेषां वसतां तत्र राजन् महात्मनाम्। अतिचक्राम सुमहान् कालो ऽथ भरतर्षभ। भीमो ऽपि क्रीडयित्वा तु मिथो ब्राह्मणबन्धुषु। कुम्भकारेण संबन्धं लेभे पात्रं बृहत् तदा। स ददाति महत् पात्रं भीमाय प्रहसन्न् इव। तस्याद्भुतं कर्म कृत्वा महन् मृद्भारम् आददे। तस्य भारः शतगुणः कुम्भकारम् अतोषयत्। चक्रे चक्रे च मृद्भाण्डान् सततं भैक्षम् आहरन्। तद् आदाय गतं दृष्ट्वा हसन्ति प्रहसन्ति च। भक्ष्यभोज्यानि विविधान्य् आदाय प्रक्षिपन्ति च। एवम् एष सदा भुक्त्वा मात्रे वदति वै रहः। कुम्भकारो ऽददात् पात्रं महत् कृत्वा तु पात्रकम्। प्रहसन् भीमसेनाय विस्मितस् तस्य कर्मणा। इति पृष्टः सदा पौरैः क्षुधितः किल पाण्डवः।

tathā tu teṣāṃ vasatāṃ tatra rājan mahātmanām. aticakrāma sumahān kālo 'tha bharatarṣabha. bhīmo 'pi krīḍayitvā tu mitho brāhmaṇabandhuṣu. kumbhakāreṇa saṃbandhaṃ lebhe pātraṃ bṛhat tadā. sa dadāti mahat pātraṃ bhīmāya prahasann iva. tasyādbhutaṃ karma kṛtvā mahan mṛdbhāram ādade. tasya bhāraḥ śataguṇaḥ kumbhakāram atoṣayat. cakre cakre ca mṛdbhāṇḍān satataṃ bhaikṣam āharan. tad ādāya gataṃ dṛṣṭvā hasanti prahasanti ca. bhakṣyabhojyāni vividhāny ādāya prakṣipanti ca. evam eṣa sadā bhuktvā mātre vadati vai rahaḥ. kumbhakāro 'dadāt pātraṃ mahat kṛtvā tu pātrakam. prahasan bhīmasenāya vismitas tasya karmaṇā. iti pṛṣṭaḥ sadā pauraiḥ kṣudhitaḥ kila pāṇḍavaḥ.

ततः कदा चिद् भैक्षाय गतास् ते भरतर्षभाः। संगत्या भीमसेनस् तु तत्रास्ते पृथया सह।

tataḥ kadā cid bhaikṣāya gatās te bharatarṣabhāḥ. saṃgatyā bhīmasenas tu tatrāste pṛthayā saha.

अथार्तिजं महाशब्दं ब्राह्मणस्य निवेशने। भृशम् उत्पतितं घोरं कुन्ती शुश्राव भारत।

athārtijaṃ mahāśabdaṃ brāhmaṇasya niveśane. bhṛśam utpatitaṃ ghoraṃ kuntī śuśrāva bhārata.

रोरूयमाणांस् तान् सर्वान् परिदेवयतश् च सा। कारुण्यात् साधुभावाच् च देवी राजन् न चक्षमे।

rorūyamāṇāṃs tān sarvān paridevayataś ca sā. kāruṇyāt sādhubhāvāc ca devī rājan na cakṣame.

मथ्यमानेव दुःखेन हृदयेन पृथा ततः। उवाच भीमं कल्याणी कृपान्वितम् इदं वचः।

mathyamāneva duḥkhena hṛdayena pṛthā tataḥ. uvāca bhīmaṃ kalyāṇī kṛpānvitam idaṃ vacaḥ.

वसामः सुसुखं पुत्र ब्राह्मणस्य निवेशने। अज्ञाता धार्तराष्ट्राणां सत्कृता वीतमन्यवः।

vasāmaḥ susukhaṃ putra brāhmaṇasya niveśane. ajñātā dhārtarāṣṭrāṇāṃ satkṛtā vītamanyavaḥ.

सा चिन्तये सदा पुत्र ब्राह्मणस्यास्य किं न्व् अहम्। प्रियं कुर्याम् इति गृहे यत् कुर्युर् उषिताः सुखम्।

sā cintaye sadā putra brāhmaṇasyāsya kiṃ nv aham. priyaṃ kuryām iti gṛhe yat kuryur uṣitāḥ sukham.

एतावान् पुरुषस् तात कृतं यस्मिन् न नश्यति। यावच् च कुर्याद् अन्यो ऽस्य कुर्याद् अभ्यधिकं ततः।

etāvān puruṣas tāta kṛtaṃ yasmin na naśyati. yāvac ca kuryād anyo 'sya kuryād abhyadhikaṃ tataḥ.

तद् इदं ब्राह्मणस्यास्य दुःखम् आपतितं ध्रुवम्। तत्रास्य यदि साहाय्यं कुर्याम सुकृतं भवेत्।

tad idaṃ brāhmaṇasyāsya duḥkham āpatitaṃ dhruvam. tatrāsya yadi sāhāyyaṃ kuryāma sukṛtaṃ bhavet.

भीम उवाच। ज्ञायताम् अस्य यद् दुःखं यतश् चैव समुत्थितम्। विदिते व्यवसिष्यामि यद्य् अपि स्यात् सुदुष्करम्।

bhīma uvāca. jñāyatām asya yad duḥkhaṃ yataś caiva samutthitam. vidite vyavasiṣyāmi yady api syāt suduṣkaram.

वैशंपायन उवाच। तथा हि कथयन्तौ तौ भूयः शुश्रुवतुः स्वनम्। आर्तिजं तस्य विप्रस्य सभार्यस्य विशां पते।

vaiśaṃpāyana uvāca. tathā hi kathayantau tau bhūyaḥ śuśruvatuḥ svanam. ārtijaṃ tasya viprasya sabhāryasya viśāṃ pate.

अन्तःपुरं ततस् तस्य ब्राह्मणस्य महात्मनः। विवेश कुन्ती त्वरिता बद्धवत्सेव सौरभी।

antaḥpuraṃ tatas tasya brāhmaṇasya mahātmanaḥ. viveśa kuntī tvaritā baddhavatseva saurabhī.

ततस् तं ब्राह्मणं तत्र भार्यया च सुतेन च। दुहित्रा चैव सहितं ददर्श विकृताननम्।

tatas taṃ brāhmaṇaṃ tatra bhāryayā ca sutena ca. duhitrā caiva sahitaṃ dadarśa vikṛtānanam.

ब्राह्मण उवाच। धिग् इदं जीवितं लोके ऽनलसारम् अनर्थकम्। दुःखमूलं पराधीनं भृशम् अप्रियभागि च।

brāhmaṇa uvāca. dhig idaṃ jīvitaṃ loke 'nalasāram anarthakam. duḥkhamūlaṃ parādhīnaṃ bhṛśam apriyabhāgi ca.

जीविते परमं दुःखं जीविते परमो ज्वरः। जीविते वर्तमानस्य द्वन्द्वानाम् आगमो ध्रुवः।

jīvite paramaṃ duḥkhaṃ jīvite paramo jvaraḥ. jīvite vartamānasya dvandvānām āgamo dhruvaḥ.

एकात्मापि हि धर्मार्थौ कामं च न निषेवते। एतैश् च विप्रयोगो ऽपि दुःखं परमकं मतम्।

ekātmāpi hi dharmārthau kāmaṃ ca na niṣevate. etaiś ca viprayogo 'pi duḥkhaṃ paramakaṃ matam.

आहुः के चित् परं मोक्षं स च नास्ति कथं चन। अर्थप्राप्तौ च नरकः कृत्स्न एवोपपद्यते।

āhuḥ ke cit paraṃ mokṣaṃ sa ca nāsti kathaṃ cana. arthaprāptau ca narakaḥ kṛtsna evopapadyate.

अर्थेप्सुता परं दुःखम् अर्थप्राप्तौ ततो ऽधिकम्। जातस्नेहस्य चार्थेषु विप्रयोगे महत्तरम्। यावन्तो यस्य संयोगा द्रव्यैर् इष्टैर् भवन्त्य् उत। तावन्तो ऽस्य निखन्यन्ते हृदये शोकशङ्कवः। तद् इदं जीवितं प्राप्य स्वल्पकालं महाभयम्। त्यागो ऽप्य् अयं महान् प्राप्तो भार्यया सहितेन च।

arthepsutā paraṃ duḥkham arthaprāptau tato 'dhikam. jātasnehasya cārtheṣu viprayoge mahattaram. yāvanto yasya saṃyogā dravyair iṣṭair bhavanty uta. tāvanto 'sya nikhanyante hṛdaye śokaśaṅkavaḥ. tad idaṃ jīvitaṃ prāpya svalpakālaṃ mahābhayam. tyāgo 'py ayaṃ mahān prāpto bhāryayā sahitena ca.

न हि योगं प्रपश्यामि येन मुच्येयम् आपदः। पुत्रदारेण वा सार्धं प्राद्रवेयाम् अनामयम्।

na hi yogaṃ prapaśyāmi yena mucyeyam āpadaḥ. putradāreṇa vā sārdhaṃ prādraveyām anāmayam.

यतितं वै मया पूर्वं यथा त्वं वेत्थ ब्राह्मणि। यतः क्षेमं ततो गन्तुं त्वया तु मम न श्रुतम्।

yatitaṃ vai mayā pūrvaṃ yathā tvaṃ vettha brāhmaṇi. yataḥ kṣemaṃ tato gantuṃ tvayā tu mama na śrutam.

इह जाता विवृद्धास्मि पिता चेह ममेति च। उक्तवत्य् असि दुर्मेधे याच्यमाना मयासकृत्।

iha jātā vivṛddhāsmi pitā ceha mameti ca. uktavaty asi durmedhe yācyamānā mayāsakṛt.

स्वर्गतो हि पिता वृद्धस् तथा माता चिरं तव। बान्धवा भूतपूर्वाश् च तत्र वासे तु का रतिः। न भोजनं विरुद्धं स्यान् न स्त्री देशो निबन्धनम्। सुदूरम् अपि कार्यार्थे व्रजेद् गरुडहंसवत्।

svargato hi pitā vṛddhas tathā mātā ciraṃ tava. bāndhavā bhūtapūrvāś ca tatra vāse tu kā ratiḥ. na bhojanaṃ viruddhaṃ syān na strī deśo nibandhanam. sudūram api kāryārthe vrajed garuḍahaṃsavat.

सो ऽयं ते बन्धुकामाया अशृण्वन्त्या वचो मम। बन्धुप्रणाशः संप्राप्तो भृशं दुःखकरो मम। उपस्थितं तु कल्याणि यथेष्टम् अनुभूयताम्। ब्राह्मणी। माम् एव प्रेषय त्वं तु बकाय करम् अद्य वै। द्विजः। त्यागो ऽयं मम संप्राप्तो मम वा मे सुतस्य वा। तव वा तव पुत्र्याश् च अत्र वासस्य तत् फलम्। न शृणोषि वचो मह्यं तत् फलं भुङ्क्ष्व भामिनि। अथवाहं न शक्ष्यामि स्वयं मर्तुं सुतं मम। एवं त्यक्तुं न शक्नोमि भवतीं न सुताम् अपि।

so 'yaṃ te bandhukāmāyā aśṛṇvantyā vaco mama. bandhupraṇāśaḥ saṃprāpto bhṛśaṃ duḥkhakaro mama. upasthitaṃ tu kalyāṇi yatheṣṭam anubhūyatām. brāhmaṇī. mām eva preṣaya tvaṃ tu bakāya karam adya vai. dvijaḥ. tyāgo 'yaṃ mama saṃprāpto mama vā me sutasya vā. tava vā tava putryāś ca atra vāsasya tat phalam. na śṛṇoṣi vaco mahyaṃ tat phalaṃ bhuṅkṣva bhāmini. athavāhaṃ na śakṣyāmi svayaṃ martuṃ sutaṃ mama. evaṃ tyaktuṃ na śaknomi bhavatīṃ na sutām api.

अथवा मद्विनाशो ऽयं न हि शक्ष्यामि कं चन। परित्यक्तुम् अहं बन्धुं स्वयं जीवन् नृशंसवत्।

athavā madvināśo 'yaṃ na hi śakṣyāmi kaṃ cana. parityaktum ahaṃ bandhuṃ svayaṃ jīvan nṛśaṃsavat.

सहधर्मचरीं दान्तां नित्यं मातृसमां मम। सखायं विहितां देवैर् नित्यं परमिकां गतिम्।

sahadharmacarīṃ dāntāṃ nityaṃ mātṛsamāṃ mama. sakhāyaṃ vihitāṃ devair nityaṃ paramikāṃ gatim.

मात्रा पित्रा च विहितां सदा गार्हस्थ्यभागिनीम्। वरयित्वा यथान्यायं मन्त्रवत् परिणीय च।

mātrā pitrā ca vihitāṃ sadā gārhasthyabhāginīm. varayitvā yathānyāyaṃ mantravat pariṇīya ca.

कुलीनां शीलसंपन्नाम् अपत्यजननीं मम। त्वाम् अहं जीवितस्यार्थे साध्वीम् अनपकारिणीम्। परित्यक्तुं न शक्ष्यामि भार्यां नित्यम् अनुव्रताम्।

kulīnāṃ śīlasaṃpannām apatyajananīṃ mama. tvām ahaṃ jīvitasyārthe sādhvīm anapakāriṇīm. parityaktuṃ na śakṣyāmi bhāryāṃ nityam anuvratām.

कुत एव परित्यक्तुं सुतां शक्ष्याम्य् अहं स्वयम्। बालाम् अप्राप्तवयसम् अजातव्यञ्जनाकृतिम्। सुतां चैनां न शक्ष्यामि परित्यक्तुं कथं चन। प्रार्थये ऽहं परां प्रीतिं यस्मिन् स्वर्गफलानि च। दयितं मे कथं बालम् अहं त्यक्तुम् इहोत्सहे। यस्य जातस्य पितरो मुखं दृष्ट्वा दिवं गताः। पितॄणाम् ऋणनिर्मुक्तो यस्य जातस्य तेजसा। तम् अहं ज्येष्ठपुत्रं मे कुलनिस्तारकं भुवि। मम पिण्डोदकनिधिं कथं त्यक्ष्यामि पुत्रकम्। कुत एव परित्यक्तुं पुत्रीं शक्ष्याम्य् अहं स्वयम्।

kuta eva parityaktuṃ sutāṃ śakṣyāmy ahaṃ svayam. bālām aprāptavayasam ajātavyañjanākṛtim. sutāṃ caināṃ na śakṣyāmi parityaktuṃ kathaṃ cana. prārthaye 'haṃ parāṃ prītiṃ yasmin svargaphalāni ca. dayitaṃ me kathaṃ bālam ahaṃ tyaktum ihotsahe. yasya jātasya pitaro mukhaṃ dṛṣṭvā divaṃ gatāḥ. pitṝṇām ṛṇanirmukto yasya jātasya tejasā. tam ahaṃ jyeṣṭhaputraṃ me kulanistārakaṃ bhuvi. mama piṇḍodakanidhiṃ kathaṃ tyakṣyāmi putrakam. kuta eva parityaktuṃ putrīṃ śakṣyāmy ahaṃ svayam.

भर्तुर् अर्थाय निक्षिप्तां न्यासं धात्रा महात्मना। यस्यां दौहित्रजांल् लोकान् आशंसे पितृभिः सह। स्वयम् उत्पाद्य तां बालां कथम् उत्स्रष्टुम् उत्सहे।

bhartur arthāya nikṣiptāṃ nyāsaṃ dhātrā mahātmanā. yasyāṃ dauhitrajāṃl lokān āśaṃse pitṛbhiḥ saha. svayam utpādya tāṃ bālāṃ katham utsraṣṭum utsahe.

मन्यन्ते के चिद् अधिकं स्नेहं पुत्रे पितुर् नराः। कन्यायां नैव तु पुनर् मम तुल्याव् उभौ मतौ।

manyante ke cid adhikaṃ snehaṃ putre pitur narāḥ. kanyāyāṃ naiva tu punar mama tulyāv ubhau matau.

यस्मिंल् लोकाः प्रसूतिश् च स्थिता नित्यम् अथो सुखम्। अपापां ताम् अहं बालां कथम् उत्स्रष्टुम् उत्सहे। मेधाविनीम् अदोषां च शुश्रूषुम् अनहंकृताम्। ताम् इमां मे सुतां बालां कथम् उत्स्रष्टुम् उत्सहे। काङ्क्षमाणां रतिं चैव सुखानि च बहून्य् अपि। उत्पादयन्त्य् अपत्यानि धर्मकामार्थहेतवे।

yasmiṃl lokāḥ prasūtiś ca sthitā nityam atho sukham. apāpāṃ tām ahaṃ bālāṃ katham utsraṣṭum utsahe. medhāvinīm adoṣāṃ ca śuśrūṣum anahaṃkṛtām. tām imāṃ me sutāṃ bālāṃ katham utsraṣṭum utsahe. kāṅkṣamāṇāṃ ratiṃ caiva sukhāni ca bahūny api. utpādayanty apatyāni dharmakāmārthahetave.

आत्मानम् अपि चोत्सृज्य तप्स्ये प्रेतवशं गतः। स्वयं च न परित्यक्तुं शक्नोम्य् एतान् अहं यथा। त्यक्ता ह्य् एते मया व्यक्तं नेह शक्ष्यन्ति जीवितुम्।

ātmānam api cotsṛjya tapsye pretavaśaṃ gataḥ. svayaṃ ca na parityaktuṃ śaknomy etān ahaṃ yathā. tyaktā hy ete mayā vyaktaṃ neha śakṣyanti jīvitum.

एषां चान्यतमत्यागो नृशंसो गर्हितो बुधैः। आत्मत्यागे कृते चेमे मरिष्यन्ति मया विना।

eṣāṃ cānyatamatyāgo nṛśaṃso garhito budhaiḥ. ātmatyāge kṛte ceme mariṣyanti mayā vinā.

स कृच्छ्राम् अहम् आपन्नो न शक्तस् तर्तुम् आपदम्। अहो धिक् कां गतिं त्व् अद्य गमिष्यामि सबान्धवः। सर्वैः सह मृतं श्रेयो न तु मे जीवितं क्षमम्।

sa kṛcchrām aham āpanno na śaktas tartum āpadam. aho dhik kāṃ gatiṃ tv adya gamiṣyāmi sabāndhavaḥ. sarvaiḥ saha mṛtaṃ śreyo na tu me jīvitaṃ kṣamam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...