महाभारत 1.128 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 128→

[mh-1-128] • 18 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततः शिष्यान् समानीय द्रोणः सर्वान् अशेषतः। पाण्डवान् धार्तराष्ट्रांश् च कृतास्त्रान् प्रसमीक्ष्य सः। गुर्वर्थं दक्षिणाकाले प्राप्ते ऽमन्यत वै गुरुः। कृतास्त्रांश् च ततः शिष्यांश् चोदयाम् आस वै गुरुः। ततः शिष्यान् समानीय आचार्यार्थम् अचोदयत्। अस्त्रशिक्षाम् अनुज्ञातान् गङ्गाद्वारम् उपागतान्। भारद्वाजस् ततस् तांस् तु सर्वान् एवाभ्यभाषत। इच्छामि दत्तां सहितैर् मह्यं परमदक्षिणाम्। एवम् उक्तास् ततस् ते वै शिष्या द्रोणम् उपागमन्। भगवन् किं प्रयच्छाम आज्ञापयतु नो गुरुः। द्रोणः सर्वान् अशेषेण दक्षिणार्थं महीपते।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ śiṣyān samānīya droṇaḥ sarvān aśeṣataḥ. pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca kṛtāstrān prasamīkṣya saḥ. gurvarthaṃ dakṣiṇākāle prāpte 'manyata vai guruḥ. kṛtāstrāṃś ca tataḥ śiṣyāṃś codayām āsa vai guruḥ. tataḥ śiṣyān samānīya ācāryārtham acodayat. astraśikṣām anujñātān gaṅgādvāram upāgatān. bhāradvājas tatas tāṃs tu sarvān evābhyabhāṣata. icchāmi dattāṃ sahitair mahyaṃ paramadakṣiṇām. evam uktās tatas te vai śiṣyā droṇam upāgaman. bhagavan kiṃ prayacchāma ājñāpayatu no guruḥ. droṇaḥ sarvān aśeṣeṇa dakṣiṇārthaṃ mahīpate.

पाञ्चालराजं द्रुपदं गृहीत्वा रणमूर्धनि। पर्यानयत भद्रं वः सा स्यात् परमदक्षिणा।

pāñcālarājaṃ drupadaṃ gṛhītvā raṇamūrdhani. paryānayata bhadraṃ vaḥ sā syāt paramadakṣiṇā.

तथेत्य् उक्त्वा तु ते सर्वे रथैस् तूर्णं प्रहारिणः। आचार्यधनदानार्थं द्रोणेन सहिता ययुः।

tathety uktvā tu te sarve rathais tūrṇaṃ prahāriṇaḥ. ācāryadhanadānārthaṃ droṇena sahitā yayuḥ.

ततो ऽभिजग्मुः पाञ्चालान् निघ्नन्तस् ते नरर्षभाः। अर्जुनः। वैशंपायनः। दुर्योधनश् च कर्णश् च युयुत्सुश् च महाबलः। दुःशासनो विकर्णश् च जलसंधः सुलोचनः। एते चान्ये च बहवः कुमारा बहुविक्रमाः। अहं पूर्वम् अहं पूर्वम् इत्य् एवं क्षत्रियर्षभाः। ततो रथपदात्योघाः कुञ्जराः सादिभिः सह। प्रविश्य नगरं सर्वे राजमार्गम् उपाययुः। तस्मिन् काले तु पाञ्चालः श्रुत्वा दृष्ट्वा महद् बलम्। भ्रातृभिः सहितो राजा त्वरया निर्ययौ गृहात्। ततस् तु कृतसंनाहा यज्ञसेनसहोदराः। शरवर्षाणि मुञ्चन्तः प्रणेदुः सर्वतोदिशम्। ततो रथेन शुभ्रेण समासाद्य तु कौरवान्। यज्ञसेनः शरान् घोरान् ववर्ष युधि दुर्जयः। पूर्वम् एव तु संमन्त्र्य पार्थो द्रोणम् अथाब्रवीत्। दर्पोत्सेकः कुमाराणाम् अवार्यो द्विजसत्तम। एषां पराक्रमस्यान्ते वयं कुर्याम साहसम्। कुमारैर् अशक्यः पाञ्चालो ग्रहीतुं रणमूर्धनि। एवम् उक्त्वा तु कौन्तेयो भ्रातृभिः सहितो ऽनघः। अर्धक्रोशे तु नगराद् अतिष्ठद् बहिर् एव सः। द्रुपदः कौरवान् दृष्ट्वा प्रधावत समन्ततः। शरजालेन महता मोहयन् कौरवीं चमूम्। तम् उद्यन्तं रथेनैकम् आशुकारिणम् आहवे। अनेकम् इव संत्रासान् मेनिरे सर्वकौरवाः। द्रुपदस्य शरा घोरा विचेरुः सर्वतोदिशम्। ततः शङ्खाश् च भेर्यश् च मृदङ्गाश् च सहस्रशः। प्रावाद्यन्त महाराज पाञ्चालानां निवेशने। सिंहनादश् च संजज्ञे पाञ्चालानां महात्मनाम्। धनुर्ज्यातलशब्दश् च संस्पृशन् गगनं महत्। दुःशासनो विकर्णश् च सुबाहुर् दीर्घलोचनः। दुर्योधनश् च संक्रुद्धः शरवर्षैर् अवाकिरन्। सो ऽतिविद्धो महेष्वासः पार्षतो युधि दुर्जयः। व्यधमत् तान्य् अनीकानि तत्क्षणाद् एव भारत। दुर्योधनं विकर्णं च कर्णं चापि महाबलम्। नानानृपसुतान् वीरान् सैन्यानि विविधानि च। अलातचक्रवत् सर्वांश् चरन् बाणैर् अतर्पयत्। ततस् तु नागराः सर्वे मुसलैर् यष्टिपाणयः। अभ्यवर्षन्त कौरव्यान् वर्षमाणा घना इव। सबालवृद्धाः काम्पिल्याः कौरवान् अभ्ययुस् तदा। श्रुत्वा तु तुमुलं युद्धं नागराणां च भारत। द्रवन्ति स्म नदन्ति स्म क्रोशन्तः पाण्डवान् प्रति। पाण्डवास् तु स्वनं श्रुत्वा आर्तानां रोमहर्षणम्। अभिवाद्य ततो द्रोणं रथान् आरुह्य पाण्डवाः। युधिष्ठिरं निवार्याशु मा युद्धम् इति पाण्डव। माद्रेयौ चक्ररक्षौ तु फल्गुनस् तु तदाकरोत्। सेनाग्रगो भीमसेनो गदापाणिर् नदस्थितः। तदा शङ्खध्वनिं कृत्वा भ्रातृभिः सहितो ऽनघः। आयाज् जवेन कौन्तेयो रथघोषेण नादयन्। पाञ्चालानां ततः सेनाम् उद्धूतार्णवनिःस्वनाम्। भीमसेनो महाबाहुर् दण्डपाणिर् इवान्तकः। प्रविवेश महासेनां सागरं मकरो यथा। स्वयम् अभ्यद्रवद् भीमो नागानीकं गदाधरः। सुयुद्धकुशलः पार्थो बाहुवीर्येण चातुलः। अहनत् कुञ्जरानीकं गदया कालरूपधृक्। ते गजा गिरिसंकाशाः क्षरन्तो रुधिरं बहु। भीमसेनस्य गदया भिन्नमस्तकपिण्डकाः। पतन्ति द्विरदा भूमौ वज्रघाताद् इवाचलाः। गजान् अश्वान् रथांश् चैव पातयाम् आस पाण्डवः। पदातीन् नागरांश् चैव नावधीद् अर्जुनाग्रजः। गोपाल इव दण्डेन यथा पशुगणान् वने। कालयन् रथनागाश्वान् संचचार वृकोदरः। भारद्वाजप्रियं कर्तुम् उद्यतः फल्गुनस् तदा। पार्षतं शरजालेन क्षिप्रं प्रच्छाद्य पाण्डवः। हयौघांश् च गजौघांश् च रथौघांश् च समन्ततः। पातयन् समरे राजन् युगान्ताग्निर् इव ज्वलन्। ततस् ते हन्यमाना वै पाञ्चालाः सृञ्जयास् तथा। शरैर् नानाविधैस् तूर्णं पार्थं प्रच्छाद्य सर्वशः। सिंहनादरवान् कृत्वा समयुध्यन्त पाण्डवम्। तद् युद्धम् अभवद् घोरं सुमहाद्भुतदर्शनम्। सिंहनादस्वनं श्रुत्वा नामृष्यत धनंजयः। ततः किरीटी सहसा पाञ्चालं समभिद्रवत्। छादयन्न् इषुजालेन महता मोहयन्न् इव। शीघ्रम् अभ्यस्यतो बाणान् संदधानस्य चानिशम्। नान्तरं ददृशे किं चित् कौन्तेयस्य यशस्विनः। न दिशो नान्तरिक्षं च तदा नैव च मेदिनी। नादृश्यत महाराज तत्र किं चन संयुगे। बाणान्धकारे बलिना कृते गाण्डीवधन्विना। पाञ्चालानां कुरूणां च साधु साध्व् इति निःस्वनः। ततस् तूर्यनिनादश् च शङ्खानां च महास्वनः। सिंहनादश् च संजज्ञे साधुशब्देन मिश्रितः। ततः पाञ्चालराजस् तु तथा सत्यजिता सह। त्वरमाणो ऽभिदुद्राव महेन्द्रं शम्बरो यथा। महता शरवर्षेण पार्थः पाञ्चालम् आवृणोत्। ततो हलहलाशब्द आसीत् पाञ्चालके बले। जिघृक्षति महासिंहे गजानाम् इव यूथपम्। दृष्ट्वा पार्थं तदायान्तं सत्यजित् सत्यविक्रमः। पाञ्चालं वै परिप्रेप्सुर् धनंजयम् अभिद्रवत्। ततस् त्व् अर्जुनपाञ्चालौ युद्धाय समुपागतौ। व्यक्षोभयेतां तौ सेने इन्द्रवैरोचनाव् इव। ततः सत्यजितं पार्थो दशभिर् मर्मभेदिभिः। विव्याध बलवद् राजंस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्। ततः शरशतैः पार्थं पाञ्चालः शीघ्रम् अर्दयत्। पार्थस् तु शरवर्षेण छाद्यमानो महारथः। वेगं चक्रे महावेगो धनुर्ज्याम् अवमृज्य च। ततः सत्यजितश् चापं छित्त्वा राजानम् अभ्ययात्। अथान्यद् धनुर् आदाय सत्यजिद् वेगवत्तरम्। साश्वं ससूतं सरथं पार्थं विव्याध सत्वरः। स तं न ममृषे पार्थः पाञ्चालेनार्दितो मृधे। ततस् तस्य विनाशार्थं सत्वरं व्यसृजच् छरान्। हयान् ध्वजं धनुर् मुष्टिम् उभौ तौ पार्ष्णिसारथी। स तथा भिद्यमानेषु कार्मुकेषु पुनः पुनः। हयेषु विनिकृत्तेषु विमुखो ऽभवद् आहवे। स सत्यजितम् आलोक्य तथा विमुखम् आहवे। वेगेन महता राजन्न् अभ्यधावत पार्षतम्। तदा चक्रे महद् युद्धम् अर्जुनो जयतां वरः। तस्य पार्थो ध्वजं छत्रं धनुश् चोर्व्याम् अपातयत्। पञ्चभिस् तस्य विव्याध हयान् सूतं च सायकैः। तत उत्सृज्य तच् चापम् आददानं शरावरम्। खड्गम् उद्गृह्य कौन्तेयः सिंहनादम् अथाकरोत्। पाञ्चालस्य रथस्येषाम् आप्लुत्य सहसानदत्। पाञ्चालरथम् आस्थाय अवित्रस्तो धनंजयः। विक्षोभ्याम्भोनिधिं तार्क्ष्यस् तं नागम् इव सो ऽग्रहीत्। ततस् तु सर्वे पाञ्चाला विद्रवन्ति दिशो दश। दर्शयन् सर्वसैन्यानां बाह्वोर् बलम् अथात्मनः। सिंहनादस्वनं कृत्वा निर्जगाम धनंजयः। आयान्तम् अर्जुनं दृष्ट्वा कुमाराः सहितास् तदा। ममृदुस् तस्य नगरं द्रुपदस्य महात्मनः। संबन्धी कुरुवीराणां द्रुपदो राजसत्तमः। मा वधीस् तद् बलं भीम गुरुदानं प्रदीयताम्। भीमसेनस् तदा राजन्न् अर्जुनेन निवारितः। अतृप्तो युद्धधर्मेषु न्यवर्तत महारथः। ममृदुस् तस्य नगरं द्रुपदस्य महौजसः।

tato 'bhijagmuḥ pāñcālān nighnantas te nararṣabhāḥ. arjunaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. duryodhanaś ca karṇaś ca yuyutsuś ca mahābalaḥ. duḥśāsano vikarṇaś ca jalasaṃdhaḥ sulocanaḥ. ete cānye ca bahavaḥ kumārā bahuvikramāḥ. ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam ity evaṃ kṣatriyarṣabhāḥ. tato rathapadātyoghāḥ kuñjarāḥ sādibhiḥ saha. praviśya nagaraṃ sarve rājamārgam upāyayuḥ. tasmin kāle tu pāñcālaḥ śrutvā dṛṣṭvā mahad balam. bhrātṛbhiḥ sahito rājā tvarayā niryayau gṛhāt. tatas tu kṛtasaṃnāhā yajñasenasahodarāḥ. śaravarṣāṇi muñcantaḥ praṇeduḥ sarvatodiśam. tato rathena śubhreṇa samāsādya tu kauravān. yajñasenaḥ śarān ghorān vavarṣa yudhi durjayaḥ. pūrvam eva tu saṃmantrya pārtho droṇam athābravīt. darpotsekaḥ kumārāṇām avāryo dvijasattama. eṣāṃ parākramasyānte vayaṃ kuryāma sāhasam. kumārair aśakyaḥ pāñcālo grahītuṃ raṇamūrdhani. evam uktvā tu kaunteyo bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ. ardhakrośe tu nagarād atiṣṭhad bahir eva saḥ. drupadaḥ kauravān dṛṣṭvā pradhāvata samantataḥ. śarajālena mahatā mohayan kauravīṃ camūm. tam udyantaṃ rathenaikam āśukāriṇam āhave. anekam iva saṃtrāsān menire sarvakauravāḥ. drupadasya śarā ghorā viceruḥ sarvatodiśam. tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca mṛdaṅgāś ca sahasraśaḥ. prāvādyanta mahārāja pāñcālānāṃ niveśane. siṃhanādaś ca saṃjajñe pāñcālānāṃ mahātmanām. dhanurjyātalaśabdaś ca saṃspṛśan gaganaṃ mahat. duḥśāsano vikarṇaś ca subāhur dīrghalocanaḥ. duryodhanaś ca saṃkruddhaḥ śaravarṣair avākiran. so 'tividdho maheṣvāsaḥ pārṣato yudhi durjayaḥ. vyadhamat tāny anīkāni tatkṣaṇād eva bhārata. duryodhanaṃ vikarṇaṃ ca karṇaṃ cāpi mahābalam. nānānṛpasutān vīrān sainyāni vividhāni ca. alātacakravat sarvāṃś caran bāṇair atarpayat. tatas tu nāgarāḥ sarve musalair yaṣṭipāṇayaḥ. abhyavarṣanta kauravyān varṣamāṇā ghanā iva. sabālavṛddhāḥ kāmpilyāḥ kauravān abhyayus tadā. śrutvā tu tumulaṃ yuddhaṃ nāgarāṇāṃ ca bhārata. dravanti sma nadanti sma krośantaḥ pāṇḍavān prati. pāṇḍavās tu svanaṃ śrutvā ārtānāṃ romaharṣaṇam. abhivādya tato droṇaṃ rathān āruhya pāṇḍavāḥ. yudhiṣṭhiraṃ nivāryāśu mā yuddham iti pāṇḍava. mādreyau cakrarakṣau tu phalgunas tu tadākarot. senāgrago bhīmaseno gadāpāṇir nadasthitaḥ. tadā śaṅkhadhvaniṃ kṛtvā bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ. āyāj javena kaunteyo rathaghoṣeṇa nādayan. pāñcālānāṃ tataḥ senām uddhūtārṇavaniḥsvanām. bhīmaseno mahābāhur daṇḍapāṇir ivāntakaḥ. praviveśa mahāsenāṃ sāgaraṃ makaro yathā. svayam abhyadravad bhīmo nāgānīkaṃ gadādharaḥ. suyuddhakuśalaḥ pārtho bāhuvīryeṇa cātulaḥ. ahanat kuñjarānīkaṃ gadayā kālarūpadhṛk. te gajā girisaṃkāśāḥ kṣaranto rudhiraṃ bahu. bhīmasenasya gadayā bhinnamastakapiṇḍakāḥ. patanti dviradā bhūmau vajraghātād ivācalāḥ. gajān aśvān rathāṃś caiva pātayām āsa pāṇḍavaḥ. padātīn nāgarāṃś caiva nāvadhīd arjunāgrajaḥ. gopāla iva daṇḍena yathā paśugaṇān vane. kālayan rathanāgāśvān saṃcacāra vṛkodaraḥ. bhāradvājapriyaṃ kartum udyataḥ phalgunas tadā. pārṣataṃ śarajālena kṣipraṃ pracchādya pāṇḍavaḥ. hayaughāṃś ca gajaughāṃś ca rathaughāṃś ca samantataḥ. pātayan samare rājan yugāntāgnir iva jvalan. tatas te hanyamānā vai pāñcālāḥ sṛñjayās tathā. śarair nānāvidhais tūrṇaṃ pārthaṃ pracchādya sarvaśaḥ. siṃhanādaravān kṛtvā samayudhyanta pāṇḍavam. tad yuddham abhavad ghoraṃ sumahādbhutadarśanam. siṃhanādasvanaṃ śrutvā nāmṛṣyata dhanaṃjayaḥ. tataḥ kirīṭī sahasā pāñcālaṃ samabhidravat. chādayann iṣujālena mahatā mohayann iva. śīghram abhyasyato bāṇān saṃdadhānasya cāniśam. nāntaraṃ dadṛśe kiṃ cit kaunteyasya yaśasvinaḥ. na diśo nāntarikṣaṃ ca tadā naiva ca medinī. nādṛśyata mahārāja tatra kiṃ cana saṃyuge. bāṇāndhakāre balinā kṛte gāṇḍīvadhanvinā. pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca sādhu sādhv iti niḥsvanaḥ. tatas tūryaninādaś ca śaṅkhānāṃ ca mahāsvanaḥ. siṃhanādaś ca saṃjajñe sādhuśabdena miśritaḥ. tataḥ pāñcālarājas tu tathā satyajitā saha. tvaramāṇo 'bhidudrāva mahendraṃ śambaro yathā. mahatā śaravarṣeṇa pārthaḥ pāñcālam āvṛṇot. tato halahalāśabda āsīt pāñcālake bale. jighṛkṣati mahāsiṃhe gajānām iva yūthapam. dṛṣṭvā pārthaṃ tadāyāntaṃ satyajit satyavikramaḥ. pāñcālaṃ vai pariprepsur dhanaṃjayam abhidravat. tatas tv arjunapāñcālau yuddhāya samupāgatau. vyakṣobhayetāṃ tau sene indravairocanāv iva. tataḥ satyajitaṃ pārtho daśabhir marmabhedibhiḥ. vivyādha balavad rājaṃs tad adbhutam ivābhavat. tataḥ śaraśataiḥ pārthaṃ pāñcālaḥ śīghram ardayat. pārthas tu śaravarṣeṇa chādyamāno mahārathaḥ. vegaṃ cakre mahāvego dhanurjyām avamṛjya ca. tataḥ satyajitaś cāpaṃ chittvā rājānam abhyayāt. athānyad dhanur ādāya satyajid vegavattaram. sāśvaṃ sasūtaṃ sarathaṃ pārthaṃ vivyādha satvaraḥ. sa taṃ na mamṛṣe pārthaḥ pāñcālenārdito mṛdhe. tatas tasya vināśārthaṃ satvaraṃ vyasṛjac charān. hayān dhvajaṃ dhanur muṣṭim ubhau tau pārṣṇisārathī. sa tathā bhidyamāneṣu kārmukeṣu punaḥ punaḥ. hayeṣu vinikṛtteṣu vimukho 'bhavad āhave. sa satyajitam ālokya tathā vimukham āhave. vegena mahatā rājann abhyadhāvata pārṣatam. tadā cakre mahad yuddham arjuno jayatāṃ varaḥ. tasya pārtho dhvajaṃ chatraṃ dhanuś corvyām apātayat. pañcabhis tasya vivyādha hayān sūtaṃ ca sāyakaiḥ. tata utsṛjya tac cāpam ādadānaṃ śarāvaram. khaḍgam udgṛhya kaunteyaḥ siṃhanādam athākarot. pāñcālasya rathasyeṣām āplutya sahasānadat. pāñcālaratham āsthāya avitrasto dhanaṃjayaḥ. vikṣobhyāmbhonidhiṃ tārkṣyas taṃ nāgam iva so 'grahīt. tatas tu sarve pāñcālā vidravanti diśo daśa. darśayan sarvasainyānāṃ bāhvor balam athātmanaḥ. siṃhanādasvanaṃ kṛtvā nirjagāma dhanaṃjayaḥ. āyāntam arjunaṃ dṛṣṭvā kumārāḥ sahitās tadā. mamṛdus tasya nagaraṃ drupadasya mahātmanaḥ. saṃbandhī kuruvīrāṇāṃ drupado rājasattamaḥ. mā vadhīs tad balaṃ bhīma gurudānaṃ pradīyatām. bhīmasenas tadā rājann arjunena nivāritaḥ. atṛpto yuddhadharmeṣu nyavartata mahārathaḥ. mamṛdus tasya nagaraṃ drupadasya mahaujasaḥ.

ते यज्ञसेनं द्रुपदं गृहीत्वा रणमूर्धनि। उपाजह्रुः सहामात्यं द्रोणाय भरतर्षभाः।

te yajñasenaṃ drupadaṃ gṛhītvā raṇamūrdhani. upājahruḥ sahāmātyaṃ droṇāya bharatarṣabhāḥ.

भग्नदर्पं हृतधनं तथा च वशम् आगतम्। स वैरं मनसा ध्यात्वा द्रोणो द्रुपदम् अब्रवीत्।

bhagnadarpaṃ hṛtadhanaṃ tathā ca vaśam āgatam. sa vairaṃ manasā dhyātvā droṇo drupadam abravīt.

प्रमृद्य तरसा राष्ट्रं पुरं ते मृदितं मया। प्राप्य जीवन् रिपुवशं सखिपूर्वं किम् इष्यते।

pramṛdya tarasā rāṣṭraṃ puraṃ te mṛditaṃ mayā. prāpya jīvan ripuvaśaṃ sakhipūrvaṃ kim iṣyate.

एवम् उक्त्वा प्रहस्यैनं निश्चित्य पुनर् अब्रवीत्। मा भैः प्राणभयाद् राजन् क्षमिणो ब्राह्मणा वयम्।

evam uktvā prahasyainaṃ niścitya punar abravīt. mā bhaiḥ prāṇabhayād rājan kṣamiṇo brāhmaṇā vayam.

आश्रमे क्रीडितं यत् तु त्वया बाल्ये मया सह। तेन संवर्धितः स्नेहस् त्वया मे क्षत्रियर्षभ।

āśrame krīḍitaṃ yat tu tvayā bālye mayā saha. tena saṃvardhitaḥ snehas tvayā me kṣatriyarṣabha.

प्रार्थयेयं त्वया सख्यं पुनर् एव नरर्षभ। वरं ददामि ते राजन् राज्यस्यार्धम् अवाप्नुहि।

prārthayeyaṃ tvayā sakhyaṃ punar eva nararṣabha. varaṃ dadāmi te rājan rājyasyārdham avāpnuhi.

अराजा किल नो राज्ञां सखा भवितुम् अर्हति। अतः प्रयतितं राज्ये यज्ञसेन मया तव।

arājā kila no rājñāṃ sakhā bhavitum arhati. ataḥ prayatitaṃ rājye yajñasena mayā tava.

राजासि दक्षिणे कूले भागीरथ्याहम् उत्तरे। सखायं मां विजानीहि पाञ्चाल यदि मन्यसे।

rājāsi dakṣiṇe kūle bhāgīrathyāham uttare. sakhāyaṃ māṃ vijānīhi pāñcāla yadi manyase.

द्रुपद उवाच। अनाश्चर्यम् इदं ब्रह्मन् विक्रान्तेषु महात्मसु। प्रीये त्वयाहं त्वत्तश् च प्रीतिम् इच्छामि शाश्वतीम्।

drupada uvāca. anāścaryam idaṃ brahman vikrānteṣu mahātmasu. prīye tvayāhaṃ tvattaś ca prītim icchāmi śāśvatīm.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तस् तु तं द्रोणो मोक्षयाम् आस भारत। सत्कृत्य चैनं प्रीतात्मा राज्यार्धं प्रत्यपादयत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktas tu taṃ droṇo mokṣayām āsa bhārata. satkṛtya cainaṃ prītātmā rājyārdhaṃ pratyapādayat.

माकन्दीम् अथ गङ्गायास् तीरे जनपदायुताम्। सो ऽध्यावसद् दीनमनाः काम्पिल्यं च पुरोत्तमम्। दक्षिणांश् चैव पाञ्चालान् यावच् चर्मण्वती नदी।

mākandīm atha gaṅgāyās tīre janapadāyutām. so 'dhyāvasad dīnamanāḥ kāmpilyaṃ ca purottamam. dakṣiṇāṃś caiva pāñcālān yāvac carmaṇvatī nadī.

द्रोणेन वैरं द्रुपदः संस्मरन् न शशाम ह। क्षात्रेण च बलेनास्य नापश्यत् स पराजयम्।

droṇena vairaṃ drupadaḥ saṃsmaran na śaśāma ha. kṣātreṇa ca balenāsya nāpaśyat sa parājayam.

हीनं विदित्वा चात्मानं ब्राह्मणेन बलेन च। पुत्रजन्म परीप्सन् वै स राजा तद् अधारयत्। अहिच्छत्रं च विषयं द्रोणः समभिपद्यत।

hīnaṃ viditvā cātmānaṃ brāhmaṇena balena ca. putrajanma parīpsan vai sa rājā tad adhārayat. ahicchatraṃ ca viṣayaṃ droṇaḥ samabhipadyata.

एवं राजन्न् अहिच्छत्रा पुरी जनपदायुता। युधि निर्जित्य पार्थेन द्रोणाय प्रतिपादिता। वैशंपायनः। पृषती। याजः। वैशंपायनः। जनमेजयः। वैशंपायनः। वैशंपायनः। द्रोणेन वैरं द्रुपदो न सुष्वाप स्मरंस् तदा। क्षात्रेण च बलेनास्य नाशशंसे पराजयम्। हीनं विदित्वा चात्मानं ब्राह्मणेन बलेन च। द्रुपदस् त्व् अमर्षान् नृपतिः कर्मसिद्ध्यै द्विजोत्तमम्। अन्विच्छन् परिचक्राम ब्राह्मणावसथान् बहून्। नास्ति श्रेष्ठं ममापत्यं धिग् बन्धून् इति चाब्रवीत्। निश्वासपरमो ह्य् आसीद् द्रोणाप्रियचिकीर्षया। न सन्ति मम मित्राणि लोके ऽस्मिन् नास्ति वीर्यवान्। पुत्रजन्म परीप्सन् वै पृथिवीम् अन्वियाद् इमाम्। प्रभावशिक्षाविनयाद् द्रोणस्यास्त्रबलेन च। कर्तुं प्रयतमानो ऽपि न शशाक पराजयम्। अभितः सो ऽथ कल्माषीं गङ्गाकूले परिभ्रमन्। ब्राह्मणावसथं पुण्यम् आससाद महीपतिः। तत्र नास्नातकः कश् चिन् न चासीद् अव्रतो द्विजः। तथैव तौ महाभागौ सो ऽपश्यच् छंसितव्रतौ। याजोपयाजौ ब्रह्मर्षी श्राम्यन्तौ पृषतात्मजः। संहिताध्ययने युक्तौ गोत्रतश् चापि काश्यपौ। अरण्ये युक्तरूपौ तौ ब्राह्मणाव् ऋषिसत्तमौ। स उपामन्त्रयाम् आस सर्वकामैर् अतन्द्रितः। बुद्ध्वा तयोर् बलं बुद्धिं कनीयांसम् उपह्वरे। प्रपेदे छन्दयन् कामैर् उपयाजं धृतव्रतम्। गुरुशुश्रूषणे युक्तः प्रियकृत् सर्वकामदः। पाद्येनासनदानेन तथार्घ्येण फलैश् च तम्। अर्चयित्वा यथान्यायम् उपयाजो ऽब्रवीत् ततः। केन कार्यविशेषेण त्वम् अस्मान् अभिकाङ्क्षसे। कुतश् चायं समुद्योगस् तद् ब्रवीतु भवान् इति। स बुद्ध्वा प्रीतिसंयुक्तम् ऋषीणाम् उत्तमं तदा। उवाच छन्दयन् कामैर् द्रुपदः स तपस्विनम्। येन मे कर्मणा ब्रह्मन् पुत्रः स्याद् द्रोणमृत्यवे। अर्जुनस्य तथा भार्या भवेद् या वरवर्णिनी। उपयाज चरस्वैतत् प्रदास्याम्य् अर्बुदं गवाम्। एवम् उक्तस् तु तेनर्षिः प्रत्युवाच पुनश् च तम्। नाहं फलार्थी द्रुपद यो ऽर्थी स्यात् तत्र गम्यताम्। प्रत्याख्यातस् तु तेनैवं स वै सज्जनसंनिधौ। आराधयिष्यन् द्रुपदः स तं पर्यचरत् ततः। ततः संवत्सरस्यान्ते द्रुपदं द्विजसत्तमः। उपयाजो ऽब्रवीद् वाक्यं काले मधुरया गिरा। ज्येष्ठो भ्राता ममागृह्णाद् विचरन् वननिर्झरे। अपरिज्ञातशौचायां भूमौ निपतितं फलम्। तद् अपश्यम् अहं भ्रातुर् असांप्रतम् अनुव्रजन्। विमर्शं च फलादाने नायं कुर्यात् कथं चन। यो नापश्यत् फलं दृष्ट्वा दोषांस् तस्यानुबन्धिकान्। विविनक्ति न शौचार्थं सो ऽन्यत्रापि कथं भवेत्। संहिताध्ययनस्यान्ते पञ्च यज्ञान् निरूप्य च। भैक्षम् उञ्छेन सहितं भुञ्जानस् तत् तदा ततः। कीर्तयत्य् एव राजर्षे भोजनस्य रसं पुनः। संहिताध्ययनं कुर्वन् वने गुरुकुले वसन्। भैक्षम् उच्छिष्टम् अन्येषां भुङ्क्ते स्म सततं तदा। कीर्तयन् गुणम् अन्नानाम् अथ प्रीतो मुहुर् मुहुः। एवं फलार्थिनं तस्मान् मन्ये ऽहं तर्कचक्षुषा। तं वै गच्छेह नृपते स त्वां संयाजयिष्यति। जुगुप्समानो नृपतिः फलानां कलुषां गतिम्। उपयाजवचः श्रुत्वा द्रुपदः सर्वधर्मवित्। भृशं संपूज्य पूजार्हम् ऋषिं याजम् उवाच ह। गोयुतानि ददाम्य् अष्टौ याज याजय मां विभो। द्रोणवैरान्तरे तप्तं विषण्णं शरणागतम्। ब्रह्मबन्धुप्रणिहितं न क्षत्रं क्षत्रियो जयेत्। तस्माद् द्रोणभयार्तं मां भवांस् त्रातुम् इहार्हति। भारद्वाजाग्निना दग्धं संह्लादयितुम् अर्हसि। स हि ब्रह्मविदां श्रेष्ठः क्षत्रास्त्रे चाप्य् अनुत्तमः। ततो द्रोणस् तु मा जैषीत् सखिविग्रहकारणात्। क्षत्रियो नास्ति तुल्यो ऽस्य पृथिव्यां कश् चिद् अग्रणीः। भारताचार्यमुख्यस्य भारद्वाजस्य धीमतः। द्रोणस्य शरजालानि रिपुदेहहराणि च। षडरत्नि धनुश् चास्य खड्गम् अप्रतिमं महत्। स हि ब्राह्मणवेगेन क्षत्रवेगम् असंशयम्। प्रतिहत्य चरत्य् एव भारद्वाजो महामनाः। कार्तवीर्यसमो ह्य् एष खट्वाङ्गप्रतिमो ऽपि वा। सहितं क्षत्रवेगेन ब्राह्मं वेगं हि सांप्रतम्। उपपन्नं हि मन्ये ऽहं भारद्वाजं यशस्विनम्। क्षत्रच्छेदपरायत्तं जामदग्न्यम् इवोद्यतम्। नेषवस् तं पराकुर्युर् न च प्रासा न चासयः। ब्राह्मं तस्य हरेत् तेजो मन्त्राहुतिहुतं यथा। तस्य ह्य् अस्त्रबलं घोरम् अप्रसह्यं परैर् भुवि। शत्रून् समेत्य जयति क्षत्रधर्मपुरस्कृतम्। ब्रह्मक्षत्रे च सहिते ब्रह्मतेजो विशिष्यते। सो ऽहं क्षत्रबलाद् धीनो ब्रह्मतेजः प्रपेदिवान्। द्रोणाद् विशिष्टम् आसाद्य भवन्तं ब्रह्मवित्तमम्। द्रोणान्तकम् अहं पुत्रं लभेयं युधि दुर्जयम्। द्रोणमृत्युर् यथा मे ऽद्य पुत्रो जायेत वीर्यवान्। तत् कर्म कुरु मे याज निर्वपाम्य् अर्बुदं गवाम्। तथेत्य् उक्त्वा तु तं याजो याज्यार्थं वाक्यम् अब्रवीत्। मा भैस् त्वं संप्रदातास्मि कर्मणा भवतः सुतम्। क्षिप्रम् उत्तिष्ठ चाव्यग्रः संभारांश् चोपकल्पय। एवम् उक्त्वा प्रतिज्ञाय कर्म चास्याददे मुनिः। याजो द्रोणविनाशाय याजयाम् आस तं नृपम्। गुर्वर्थं याजयन् कर्म याजस्यापि समीपगः। ततस् तस्य नरेन्द्रस्य उपयाजो महातपाः। आचख्यौ कर्म वैतानं तदा पुत्रफलाय वै। स च पुत्रो महावीर्यो महातेजा महाबलः। इष्यते यद्विधो राजन् भविता स तथाविधः। भारद्वाजस्य हन्तारं सो ऽभिसंधाय भूमिपः। आजह्रे तं तथा यज्ञं द्रुपदः कर्मसिद्धये। ब्राह्मणो द्विपदां श्रेष्ठो जुहाव च यथाविधि। कौकिलीं नाम तां तस्य चक्रे वै पुत्रगृद्धिनः। सौत्रामणीं तु तं पत्नीं ततः काले ऽभ्ययात् तदा। याजस् तु हवनस्यान्ते देवीम् आह्वापयत् तदा। प्रैहि वै राज्ञि पृषति मिथुनं त्वाम् उपस्थितम्। कुमारश् च कुमारी च पितृवंशविवृद्धये। नालिप्तं वै मम मुखं पुण्यान् गन्धान् बिभर्मि च। न पत्नी ते ऽस्मि सूत्यर्थं तिष्ठ याज मम प्रिये। याजेन श्रपितं हव्यम् उपयाजेन मन्त्रितम्। कथं कामं न संदध्यात् पृषति प्रैहि तिष्ठ वा। एवम् उक्ते तु याजेन हुते हविषि संस्कृते। उत्तस्थौ पावकात् तस्मात् कुमारो देवसंमितः। ज्वालारूपो घोरवर्णः किरीटी वर्म धारयन्। वीरः सखड्गः सशरो धनुष्मान् विनदन् मुहुः। सो ऽध्यारोहद् रथवरं तेन च प्रययौ तदा। जातमात्रे कुमारे च वाक् किलान्तर्हिताब्रवीत्। एष शिष्यश् च मृत्युश् च भारद्वाजस्य जायते। ततः प्रणेदुः पाञ्चालाः प्रहृष्टाः साधु साध्व् इति। भयापहो राजपुत्रः पाञ्चालानां यशस्करः। राज्ञः शोकापहो जात एष द्रोणवधाय हि। इत्य् अवोचन् महद् भूतम् अदृश्यं खेचरं तदा। द्वितीयायां च होत्रायां हुते हविषि मन्त्रिते। कुमारी चैव पाञ्चाली वेदिमध्यात् समुत्थिता। प्रत्याख्याते पृषत्या च याजके भरतर्षभ। पुनः कुमारी पाञ्चाली सुभगा वेदिमध्यमा। अन्तर्वेद्यां समुद्भूता कन्या सा सुमनोहरा। श्यामा पद्मपलाशाक्षी नीलकुञ्चितमूर्धजा। मानुषं विग्रहं कृत्वा साक्षाद् अमरवर्णिनी। नीलोत्पलसमो गन्धो यस्याः क्रोशात् प्रवायति। या बिभर्ति परं रूपं यस्या नास्त्य् उपमा भुवि। देवदानवयक्षाणाम् ईप्सिता देववर्णिनी। तां चापि जातां सुश्रोणीं वाग् उवाचाशरीरिणी। सर्वयोषिद्वरा कृष्णा क्षयं क्षत्रं निनीषति। सुरकार्यम् इयं काले करिष्यति सुमध्यमा। अस्या हेतोः क्षत्रियाणां महद् उत्पत्स्यते भयम्। तच् छ्रुत्वा सर्वपाञ्चालाः प्रणेदुः सिंहसंघवत्। न चैनान् हर्षसंपूर्णान् इयं सेहे वसुंधरा। तथा तु मिथुनं जज्ञे द्रुपदस्य महात्मनः। कुमारश् च कुमारी च मनोज्ञौ भरतर्षभ। श्रिया परमया युक्तौ क्षात्रेण वपुषा तदा। तौ दृष्ट्वा पृषती राजन् प्रपेदे सा सुतार्थिनी। न वै मद् अन्यां जननीं जानीयाताम् इमाव् इति। तथेत्य् उवाच तां याजो राज्ञः प्रियचिकीर्षया। तयोस् तु नामनी चक्रुर् द्विजाः संपूर्णमानसाः। धृष्टत्वाद् अप्रधृष्यत्वात् धर्माद् द्युम्नभवाद् अपि। धृष्टद्युम्नः कुमारो ऽयं द्रुपदस्य भवत्व् इति। कृष्णेत्य् एवाब्रुवन् कृष्णां कृष्णाभूत् सा हि वर्णतः। तथा तन् मिथुनं जज्ञे द्रुपदस्य महामखे। वैदिकाध्ययने पारं धृष्टद्युम्नो गतस् तदा। धृष्टद्युम्नं तु पञ्चाल्यम् आनीय द्रुपदात्मजम्। उपाकरोद् अस्त्रहेतोर् भारद्वाजः प्रतापवान्। अमोक्षणीयं दैवं हि भावितत्वान् महामतिः। तथा तत् कृतवान् द्रोण आत्मकीर्त्यर्थरक्षणात्। सर्वास्त्राणि तु स क्षिप्रम् आप्तवान् दृष्टमात्रया। द्रुपदस्यापि ब्रह्मर्षे श्रोतुम् इच्छामि संभवम्। कथं चापि समुत्पन्नः कथम् अस्त्राण्य् अवाप्तवान्। एतद् इच्छामि भगवंस् त्वत्तः श्रोतुं द्विजोत्तम। कौतुहलं जन्मसु मे कथ्यमानेष्व् अतीव हि। राजा बभूव पाञ्चालः पुत्रार्थी पुत्रकारणात्। वनं गत्वा महाराजस् तपस् तेपे सुदारुणम्। आराधयन् प्रयत्नेन तस्यापत्यस्य कारणात्। तस्य संतप्यमानस्य वने मृगगणायुते। कालस् तु सुमहान् राजन् प्रत्ययात् सुतकारणात्। स तु राजा महावीर्यस् तपस् तीव्रं समाददे। किं चित् कालं वायुभक्षो निराहारस् तथैव च। तस्यैवं तु महाबाहो वर्तमानस्य भारत। कालस् तत्र महान् राजन् प्रत्ययान् नृपसत्तम। ततः प्राप्ते महाराज वसन्ते कामदीपने। फुल्लाशोकवने काले प्राणिनां सुमनोहरे। नद्यास् तीरम् अथो गत्वा गङ्गायाः पद्मलोचनः। नियमस्थः स राजासीत् तदा भरतसत्तम। ततो नातिचिरात् कालाद् वनं तन् मनुजेश्वर। संप्राप्ता सहसा राजन् मेनकेति परिश्रुता। नद्यास् तीरे चरन्ती वै क्रीडन्ती च पुनः पुनः। पुष्पद्रुमान् प्रभञ्जाना राज्ञो दर्शनम् आगमत्। न ददर्श तु सा राजंस् तथा स्थानगतं नृपम्। दृष्ट्वा चाप्सरसं तां तु शुक्लं राज्ञो ऽपतद् भुवि। तच् च राजा तु राजेन्द्र लज्जया नृपतिः स्वयम्। पद्भ्याम् आक्रमतायुष्मंस् ततस् तु द्रुपदो ऽभवत्। ततस् तु तस्य तपसा राजर्षेर् भावितात्मनः। पुत्रः समभवत् त्व् आर्द्रात् पादान्तस्यान्तरेण तु। ते तस्य ऋषयः सर्वे समागम्य तपोधनाः। नाम चक्रर् हि विद्वांसो द्रुपदो ऽस्त्व् इति भूमिप। स तस्यैवाश्रमे राजन् भरद्वाजस्य भारत। ववृधे च सुखं तत्र कामैः सर्वैर् नृपोत्तम। पाञ्चालो ऽपि हि राजेन्द्र स्वराज्यं गतवान् प्रभुः। भरद्वाजस्य शिक्षार्थं सुतं दत्त्वा महात्मनः। स कुमारस् ततो राजन् द्रोणेन सहितो वने। वेदांश् चाधिजगे साङ्गान् धनुर्वेदं च भारत। परया स मुदा युक्तो विचचार वने सुखम्। तस्यैवं वर्तमानस्य वने वनचरैः सह। कालान् नातिचिराद् राजन् पिता स्वर्गम् उपेयिवान्। स समागम्य पाञ्चालैः पाञ्चालेष्व् अभिषेचितः। प्राप्तश् च राज्यं राजेन्द्र सुहृदां प्रीतिवर्धनः। राज्यं ररक्ष धर्मेण यथा चेन्द्रस् त्रिविष्टपे। एतन् मया ते राजेन्द्र यथावत् परिकीर्तितम्। द्रुपदस्य जन्म राजर्षे धृष्टद्युम्नस्य चैव हि। धृतराष्ट्रस् तु राजेन्द्र यदा पौरवनन्दनः। युधिष्ठिरम् अजानाद् वै समर्थं राज्यधारणे। यौवराज्ये ऽभिषेकार्थम् अमन्त्रयत मन्त्रिभिः। ते तु बुद्ध्वान्वतप्यन्त धृतराष्ट्रात्मजास् तदा। वैशंपायन उवाच। ततः संवत्सरस्यान्ते यौवराज्याय पार्थिव। स्थापितो धृतराष्ट्रेण पाण्डुपुत्रो युधिष्ठिरः। धृतिस्थैर्यसहिष्णुत्वाद् आनृशंस्यात् तथार्जवात्। भृत्यानाम् अनुकम्पाच् च तथैव स्थिरसौहृदात्। ततो ऽदीर्घेण कालेन कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। पितुर् अन्तर्दधे कीर्तिं शीलवृत्तसमाधिभिः। असियुद्धे गदायुद्धे रथयुद्धे च पाण्डवः। संकर्षणाद् अशिक्षद् वै शश्वच् छिक्षां वृकोदरः। समाप्तशिक्षो भीमस् तु द्युमत्सेनसमो बले। पराक्रमेण संपन्नो भ्रातॄणाम् अचरद् वशे। प्रगाढदृढमुष्टित्वे लाघवे वेधने तथा। क्षुरनाराचभल्लानां विपाठानां च तत्त्ववित्। ऋजुवक्रविशालानां प्रयोक्ता फाल्गुनो ऽभवत्। लाघवे सौष्ठवे चैव नान्यः कश् चन विद्यते। बीभत्सुसदृशो लोके इति द्रोणो व्यवस्थितः। ततो ऽब्रवीद् गुडाकेशं द्रोणः कौरवसंसदि। अगस्त्यस्य धनुर्वेदे शिष्यो मम गुरुः पुरा। अग्निवेश्य इति ख्यातस् तस्य शिष्यो ऽस्मि भारत। तीर्थात् तीर्थं गमयितुम् अहम् एतत् समुद्यतः। तपसा यन् मया प्राप्तम् अमोघम् अनिशप्रभम्। अस्त्रं ब्रह्मशिरो नाम यद् दहेत् पृथिवीम् अपि। ददता गुरुणा चोक्तं न मनुष्येष्व् इदं त्वया। भारद्वाज विमोक्तव्यम् अल्पवीर्येष्व् अपि प्रभो। यत् त्वयाप्तम् इदं वीर दिव्यं नान्यो ऽर्हति त्व् इदम्। समयस् तु त्वया रक्ष्यो मुनिसृष्टो विशां पते। आचार्यदक्षिणां देहि ज्ञातिग्रामस्य पश्यतः। ददानीति प्रतिज्ञाते फाल्गुनेनाब्रवीद् गुरुः। युद्धे ऽहं प्रतियोद्धव्यो युध्यमानस् त्वयानघ। तथेति च प्रतिज्ञाय द्रोणाय कुरुपुंगवः। उपसंगृह्य चरणौ स प्रायाद् उत्तरां दिशम्। स्वभावाद् अगमच् छब्दो महीं सागरमेखलाम्। अर्जुनस्य समो लोके नास्ति कश् चिद् धनुर्धरः। गदायुद्धे ऽसियुद्धे च रथयुद्धे च पाण्डवः। पारगश् च धनुर्युद्धे बभूवाथ धनंजयः। नीतिमान् सकलां नीतिं विबुधाधिपतेस् तदा। अवाप्य सहदेवो ऽपि भ्रातॄणां ववृते वशे। द्रोणेनैव विनीतश् च भ्रातॄणां नकुलः प्रियः। चित्रयोधी समाज्ञातो बभूवातिरथोदितः। त्रिवर्षकृतयज्ञस् तु गन्धर्वाणाम् उपप्लवे। अर्जुनप्रमुखैः पार्थैः सौवीरः समरे हतः। न शशाक वशे कर्तुं यं पाण्डुर् अपि वीर्यवान्। सो ऽर्जुनेन वशं नीतो राजासीद् यवनाधिपः। अतीव बलसंपन्नः सदा मानी कुरून् प्रति। वित्तलो नाम सौवीरः शस्तः पार्थेन धीमता। दत्तमित्रम् इति ख्यातं संग्रामकृतनिश्चयम्। सुमित्रं नाम सौवीरम् अर्जुनो ऽदमयच् छरैः। भीमसेनसहायश् च रथिनो मरुधन्वसु। अर्जुनः समरे प्राच्यान् सर्वान् एकरथो ऽजयत्। तथैवैकरथो गत्वा दक्षिणाम् अजयद् दिशम्। धनौघं प्रापयाम् आस कुरुराष्ट्रं धनंजयः। एवं सर्वे महात्मानः पाण्डवा मनुजोत्तमाः। परराष्ट्राणि निर्जित्य स्वराष्ट्रं ववृधुः पुरा। ततो बलम् अभिख्यातं विज्ञाय दृढधन्विनाम्। दूषितः सहसा भावो धृतराष्ट्रस्य पाण्डुषु। स चिन्तापरमो राजा न निद्राम् अलभन् निशि। वैशंपायन उवाच। धृतराष्ट्र उवाच। वैशंपायन उवाच। कणिक उवाच। धृतराष्ट्र उवाच। कणिक उवाच। जम्बुक उवाच। कणिक उवाच। व्याघ्र उवाच। जम्बुक उवाच। व्याघ्र उवाच। जम्बुक उवाच। नकुल उवाच। कणिक उवाच। वैशंपायन उवाच। वैशंपायन उवाच। जनमेजय उवाच। वैशंपायन उवाच। श्रुत्वा पाण्डुसुतान् वीरान् बलोद्रिक्तान् महौजसः। धृतराष्ट्रो महीपालश् चिन्ताम् अगमद् आतुरः। तत आहूय मन्त्रज्ञं राजशास्त्रार्थवित्तमम्। कणिकं मन्त्रिणां श्रेष्ठं धृतराष्ट्रो ऽब्रवीद् वचः। उत्सिक्ताः पाण्डवा नित्यं तेभ्यो ऽसूये द्विजोत्तम। तत्र मे निश्चिततमं संधिविग्रहकारणम्। कणिक मतम् आचक्ष्व करिष्ये ऽहं वचस् तव। स प्रसन्नमनास् तेन परिपृष्टो द्विजोत्तमः। उवाच वचनं तीक्ष्णं राजशास्त्रनिदर्शनम्। शृणु राजन्न् इदं तत्र प्रोच्यमानं मयानघ। न मे ऽभ्यसूया कर्तव्या श्रुत्वैतत् कुरुसत्तम। नित्यम् उद्यतदण्डः स्यान् नित्यं विवृतपौरुषः। अच्छिद्रश् छिद्रदर्शी स्यात् परेषां विवरानुगः। नित्यम् उद्यतदण्डाद् धि भृशम् उद्विजते जनः। तस्मात् सर्वाणि कार्याणि दण्डेनैव विधारयेत्। नास्य च्छिद्रं परः पश्येच् छिद्रेण परम् अन्वियात्। गूहेत् कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद् विवरम् आत्मनः। नासम्यक् कृतकारी स्याद् उपक्रम्य कदा चन। कण्टको ह्य् अपि दुश्छिन्न आस्रावं जनयेच् चिरम्। वधम् एव प्रशंसन्ति शत्रूणाम् अपकारिणाम्। सुविदीर्णं सुविक्रान्तं सुयुद्धं सुपलायितम्। आपद्य् आपदि काले च कुर्वीत न विचारयेत्। नावज्ञेयो रिपुस् तात दुर्बलो ऽपि कथं चन। अल्पो ऽप्य् अग्निर् वनं कृत्स्नं दहत्य् आश्रयसंश्रयात्। अन्धः स्याद् अन्धवेलायां बाधिर्यम् अपि चाश्रयेत्। कुर्यात् तृणमयं चापं शयीत मृगशायिकाम्। सान्त्वादिभिर् उपायैस् तु हन्याच् छत्रुं वशे स्थितम्। दया तस्मिन् न कर्तव्या शरणागत इत्य् उत। निरुद्विग्नो हि भवति न हताज् जायते भयम्। हन्याद् अमित्रं दानेन तथा पूर्वापकारिणम्। हन्यात् त्रीन् पञ्च सप्तेति परपक्षस्य सर्वशः। मूलम् एवादितश् छिन्द्यात् परपक्षस्य नित्यशः। ततः सहायांस् तत्पक्षान् सर्वांश् च तदनन्तरम्। छिन्नमूले ह्य् अधिष्ठाने सर्वे तज्जीविनो हताः। कथं नु शाखास् तिष्ठेरंश् छिन्नमूले वनस्पतौ। एकाग्रः स्याद् अविवृतो नित्यं विवरदर्शकः। राजन् राज्यं सपत्नेषु नित्योद्विग्नः समाचरेत्। अग्न्याधानेन यज्ञेन काषायेण जटाजिनैः। लोकान् विश्वासयित्वा च ततो लुम्पेद् यथा वृकः। अङ्कुशं शौचम् इत्य् आहुर् अर्थानाम् उपधारणे। आनाम्य फलिनीं शाखां पक्वं पक्वं प्रशातयेत्। फलार्थो ऽयं समारम्भो लोके पुंसां विपश्चिताम्। वहेद् अमित्रं स्कन्धेन यादत् कालस्य पर्ययः। ततः पर्यागते काले भिन्द्याद् घटम् इवाश्मनि। अमित्रो न विमोक्तव्यः कृपणं बह्व् अपि ब्रुवन्। कृपा तस्मिन् न कर्तव्या हन्याद् एवापकारिणम्। हन्याद् अमित्रं सान्त्वेन तथा दानेन वा पुनः। तथैव भेददण्डाभ्यां सर्वोपायैः प्रशातयेत्। कथं सान्त्वेन दानेन भेदैर् दण्डेन वा पुनः। अमित्रः शक्यते हन्तुं तन् मे ब्रूहि यथातथम्। शृणु राजन् यथा वृत्तं वने निवसतः पुरा। जम्बुकस्य महाराज नीतिशास्त्रार्थदर्शिनः। अथ कश् चित् कृतप्रज्ञः शृगालः स्वार्थपण्डितः। सखिभिर् न्यवसत् सार्धं व्याघ्राखुवृकबभृभीः। ते ऽपश्यन् विपिने तस्मिन् बलिनं मृगयूथपम्। अशक्ता ग्रहणे तस्य ततो मन्त्रम् अमन्त्रयन्। असकृद् यतितो ह्य् एष हन्तुं व्याघ्र वने त्वया। युवा वै जवसंपन्नो बुद्धिशाली न शक्यते। मूषिको ऽस्य शयानस्य चरणौ भक्षयत्व् अयम्। अथैनं भक्षितैः पादैर् व्याघ्रो गृह्णातु वै ततः। ततो वै भक्षयिष्यामः सर्वे मुदितमानसाः। जम्बुकस्य तु तद् वाक्यं तथा चक्रुः समाहिताः। मूषिकाभक्षितैः पादैर् मृगं व्याघ्रो ऽवधीत् तदा। दृष्ट्वा विचेष्टमानं तु भूमौ मृगकलेवरम्। स्नात्वागच्छत भद्रं वो रक्षामीत्य् आह जम्बुकः। शृगालवचनात् ते ऽपि गताः सर्वे नदीं ततः। स चिन्तापरमो भूत्वा तस्थौ तत्रैव जम्बुकः। अथाजगाम पूर्वं तु स्नात्वा व्याघ्रो महाबलः। ददर्श जम्बुकं चैव चिन्ताकुलितमानसम्। किं शोचसि महाप्राज्ञ त्वं नो बुद्धिमतां वरः। अशित्वा पिशितान्य् अद्य विहरिष्यामहे वयम्। शृणु मे त्वं महाबाहो यद् वाक्यं मूषिको ऽब्रवीत्। धिग् बलं मृगराजस्य मयाद्यायं मृगो हतः। मद्बाहुबलम् आश्रित्य तृप्तिम् अद्य गमिष्यति। गर्जमानस्य तस्यैवम् अतो भक्ष्यं न रोचये। ब्रवीति यदि स ह्य् एवं काले ह्य् अस्मिन् प्रबोधितः। स्वबाहुबलम् आश्रित्य हनिष्ये ऽहं वनेचरान्। खादिष्ये तत्र मांसानि इत्य् उक्त्वा प्रस्थितो वनम्। एतस्मिन्न् एव काले तु मूषिको ऽप्याजगाम ह। तम् आगतम् अभिप्रेक्ष्य शृगालो ऽप्य् अब्रवीद् वचः। शृणु मूषिक भद्रं ते नकुलो यद् इहाब्रवीत्। मृगमांसं न खादेयं गरम् एतन् न रोचते। मूषिकं भक्षयिष्यामि तद् भवान् अनुमन्यताम्। तच् छ्रुत्वा मूषिको वाक्यं संत्रस्तः प्राद्रवद् भयात्। ततः स्नात्वा स वै तत्र आजगाम वृको नृप। तम् आगतम् इदं वाक्यम् अब्रवीज् जम्बुकस् तदा। मृगराजो हि संक्रुद्धो न ते साधु भविष्यति। सकलत्रस् त्व् इहायाति कुरुष्व यद् अनन्तरम्। एवं संचोदितस् तेन जम्बुकेन तदा वृकः। वृकावलुम्पनं कृत्वा प्रयातः पिशिताशनः। एतस्मिन्न् एव काले तु नकुलो ऽप्य् आजगाम ह। तम् उवाच महाराज नकुलं जम्बुको वने। स्वबाहुबलम् आश्रित्य निर्जितास् ते ऽन्यतो गताः। मम दत्त्वा नियुद्धं त्वं भुङ्क्ष्व मांसं यथेप्सितम्। मृगराजो वृकश् चैव बुद्धिमान् अपि मूषिकः। निर्जिता यत् त्वया वीरास् तस्माद् वीरतरो भवान्। न त्वयाभ्युत्सहे योद्धुम् इत्य् उक्त्वा सो ऽप्य् उपागमत्। एवं तेषु प्रयातेषु जम्बुको हृष्टमानसः। खादति स्म तदा मांसम् एकः सन् मन्त्रनिश्चयात्। एवं समाचरन् नित्यं सुखम् एधति भूमिपः। भयेन भेदयेद् भीरुं शूरम् अञ्जलिकर्मणा। लुब्धम् अर्थप्रदानेन समं न्यूनं तथौजसा। एवं ते कथितं राजञ् शृणु चाप्य् अपरं तथा। पुत्रः सखा वा भ्राता वा पिता वा यदि वा गुरुः। रिपुस्थानेषु वर्तन्तः कर्तव्या भूतिवर्धनाः। शपथेनाप्य् अरिं हन्याद् अर्थदानेन वा पुनः। विषेण मायया वापि नोपेक्षेत कथं चन। उभौ चेत् संशयोपेतौ श्रद्धावांस् तत्र वर्धते। गुरोर् अप्य् अवलिप्तस्य कार्याकार्यम् अजानतः। उत्पथप्रतिपन्नस्य न्याय्यं भवति शासनम्। क्रुद्धो ऽप्य् अक्रुद्धरूपः स्यात् स्मितपूर्वाभिभाषिता। न चाप्य् अन्यम् अपध्वंसेत् कदा चित् कोपसंयुतः। प्रहरिष्यन् प्रियं ब्रूयात् प्रहरन्न् अपि भारत। प्रहृत्य च कृपायीत शोचेत च रुदेत च। आश्वासयेच् चापि परं सान्त्वधर्मार्थवृत्तिभिः। अथास्य प्रहरेत् काले यदा विचलिते पथि। अपि घोरापराधस्य धर्मम् आश्रित्य तिष्ठतः। स हि प्रच्छाद्यते दोषः शैलो मेघैर् इवासितैः। यः स्याद् अनुप्राप्तवधस् तस्यागारं प्रदीपयेत्। अधनान् दाम्भिकांश् चोरान् विष्ये स्वे न वासयेत्। प्रत्युत्थानासनाद्येन संप्रदानेन केन चित्। प्रतिविश्रब्धघाती स्यात् तीक्ष्णदंष्ट्रो निमग्नकः। अशङ्कितेभ्यः शङ्केत शङ्कितेभ्यश् च सर्वशः। अशङ्क्याद् भयम् उत्पन्नम् अपि मूलं निकृन्तति। न विश्वसेद् अविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्। विश्वासाद् भयम् उत्पन्नं मूलान्य् अपि निकृन्तति। चारः सुविहितः कार्य आत्मनश् च परस्य च। पाषण्डांस् तापसादींश् च परराष्ट्रेषु योजयेत्। उद्यानेषु विहारेषु देवतायतनेषु च। पानागारेषु रथ्यासु सर्वतीर्थेषु चाप्य् अथ। चत्वरेषु च द्यूतेषु पर्वतेषु वनेषु च। समवायेषु सर्वेषु सरित्सु च विचारयेत्। वाचा भृशं विनीतः स्याद् हृदयेन तथा क्षुरः। श्लक्ष्णपूर्वाभिभाषी स्यात् सृष्टो रौद्रेण कर्मणा। अञ्जलिं शपथं सान्त्वं शिरसा पादवन्दनम्। आशाकरणम् इत्य् एकं कर्तव्यं भूतिम् इच्छता। सुपुष्पितः स्याद् अफलः फलवान् स्याद् दुरारुहः। आमः स्यात् पक्वसंकाशो न च जीर्येत कर्हि चित्। त्रिवर्गे त्रिविधा पीडा अनुबन्धास् तथैव च। अनुबन्धाः शुभा ज्ञेयाः पीडास् तु परिवर्जयेत्। धर्मं विचरतः पीडा सापि द्वाभ्यां नियच्छति। अर्थः स्याद् अर्थलुब्धस्य कामस्यातिप्रवर्तिनः। अगर्वितात्मा युक्तश् च सान्त्वयुक्तो ऽनसूयिता। अवेक्षितार्थः शुद्धात्मा मन्त्रयीत द्विजैः सह। कर्मणा येन तेनेह मृदुना दारुणेन वा। उद्धरेद् दीनम् आत्मानं समर्थो धर्मम् आचरेत्। न संशयम् अनारूढो नरो भद्राणि पश्यति। संशयं पुनर् आरुह्य यदि जीवति पश्यति। यस्य बुद्धिः परिभवेत् तम् अतीतेन सान्त्वयेत्। अनागतेन दुर्बुद्धिं प्रत्युत्पन्नेन पण्डितम्। यो ऽरिणा सह संधाय शयीत कृतकृत्यवत्। स वृक्षाग्रे यथा सुप्तः पतितः प्रतिबुध्यते। मन्त्रसंवरणे यत्नः सदा कार्यो ऽनसूयता। आकारश् चात्मनो रक्ष्यश् चारेणाप्य् अनुपालितः। नाच्छित्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म दारुणम्। नाहत्वा मत्स्यघातीव प्राप्नोति महतीं श्रियम्। कर्शितं व्याधितं क्लिन्नम् अपानीयम् अघासकम्। परिविश्वस्तमन्दं च प्रहर्तव्यम् अरेर् बलम्। नार्थिको ऽर्थिनम् अभ्येति कृतार्थे नास्ति संगतम्। तस्मात् सर्वाणि कार्याणि सावशेषाणि कारयेत्। संग्रहे विग्रहे चैव यत्नः कार्यो ऽनसूयता। उत्साहश् चापि यत्नेन कर्तव्यो भूतिम् इच्छता। नास्य कृत्यानि बुध्येरन् मित्राणि रिपवस् तथा। आरब्धान्य् एव पश्येरन् सुपर्यवसितानि च। भीतवत् संविधातव्यं यावद् भयम् अनागतम्। आगतं तु भयं दृष्ट्वा प्रहर्तव्यम् अभीतवत्। दण्डेनोपनतं शत्रुम् अनुगृह्णाति यो नरः। स मृत्युम् उपगृह्यास्ते गर्भम् अश्वतरी यथा। अनागतं हि बुध्येत यच् च कार्यं पुरः स्थितम्। न तु बुद्धिक्षयात् किं चिद् अतिक्रामेत् प्रयोजनम्। उत्साहश् चापि यत्नेन कर्तव्यो भूतिम् इच्छता। विभज्य देशकालौ च दैवं धर्मादयस् त्रयः। नैःश्रेयसौ तु तौ ज्ञेयौ देशकालाव् इति स्थितिः। तालवत् कुरुते मूलं बालः शत्रुर् उपेक्षितः। गहने ऽग्निर् इवोत्सृष्टः क्षिप्रं संजायते महान्। अग्निं स्तोकम् इवात्मानं संधुक्षयति यो नरः। स वर्धमानो ग्रसते महान्तम् अपि संचयम्। आशां कालवतीं कुर्यात् कालं विघ्नेन योजयेत्। विघ्नं निमित्ततो ब्रूयान् निमित्तं चापि हेतुतः। क्षुरो भूत्वा हरेत् प्राणान् निशितः कालसाधनः। प्रतिच्छन्नो लोमवाही द्विषतां परिकर्तनः। पाण्डवेषु यथान्यायम् अन्येषु च कुरूद्वह। वर्तमानो न मज्जेस् त्वं तथा कृत्यं समाचर। सर्वकल्याणसंपन्नो विशिष्ट इति निश्चयः। तस्मात् त्वं पाण्डुपुत्रेभ्यो रक्षात्मानं नराधिप। भ्रातृभ्यो बलिनो यस्मात् पाण्डुपुत्रा नराधिप। ब्रवीमि तस्माद् विस्पष्टं यत् कर्तव्यम् अरिंदम। सपुत्रः शृणु तद् राजञ् श्रुत्वा च भव यत्नवान्। यथा भयं न पाण्डुभ्यस् तथा कुरु नराधिप। पश्चात्तापो यथा न स्यात् तथा नीतिर् विधीयताम्। एवम् उक्त्वा संप्रतस्थे कणिकः स्वगृहं ततः। धृतराष्ट्रो ऽपि कौरव्यः शोकार्तः समपद्यत। ततः सुबलपुत्रस् तु राजा दुर्योधनश् च ह। दुःशासनश् च कर्णश् च दुष्टं मन्त्रम् अमन्त्रयन्। ते कौरव्यम् अनुज्ञाप्य धृतराष्ट्रं नराधिपम्। दहने तु सपुत्रायाः कुन्त्या बुद्धिम् अकारयन्। तेषाम् इङ्गितभावज्ञो विदुरस् तत्त्वदर्शिवान्। आकारेणैव तं मन्त्रं बुबुधे दुष्टचेतसाम्। ततो विदितवेद्यात्मा पाण्डवानां हिते रतः। पलायने मतिं चक्रे कुन्त्याः पुत्रैः सहानघः। ततो वातसहां नावं यन्त्रयुक्तां पताकिनीम्। ऊर्मिक्षमां दृढां कृत्वा कुन्तीम् इदम् उवाच ह। एष जातः कुलस्यास्य कीर्तिवंशप्रणाशनः। धृतराष्ट्रः परीतात्मा धर्मं त्यजति शाश्वतम्। इयं वारिपथे युक्ता तरङ्गपवनक्षमा। नौर् यया मृत्युपाशात् त्वं सपुत्रा मोक्ष्यसे शुभे। तच् छ्रुत्वा व्यथिता कुन्ती पुत्रैः सह यशस्विनी। नावम् आरुह्य गङ्गायां प्रययौ भरतर्षभ। ततो विदुरवाक्येन नावं विक्षिप्य पाण्डवाः। धनं चादाय तैर् दत्तम् अरिष्टं प्राविशन् वनम्। निषादी पञ्चपुत्रा तु जातुषे तत्र वेश्मनि। कारणाभ्यागता दग्धा सह पुत्रैर् अनागसा। स च म्लेच्छाधमः पापो दग्धस् तत्र पुरोचनः। वञ्चिताश् च दुरात्मानो धार्तराष्ट्राः सहानुगाः। अविज्ञाता महात्मानो जनानाम् अक्षतास् तथा। जनन्या सह कौन्तेया मुक्ता विदुरमन्त्रितात्। ततस् तस्मिन् पुरे लोका नगरे वारणावते। दृष्ट्वा जतुगृहं दग्धम् अन्वशोचन्त दुःखिताः। प्रेषयाम् आसू राज्ञे च यथावृत्तं निवेदितुम्। संवृत्तस् ते महान् कामः पाण्डवान् दग्धवान् असि। सकामो भव कौरव्य भुङ्क्ष्व राज्यं सपुत्रकः। तच् छ्रुत्वा धृतराष्ट्रश् च सह पुत्रेण शोचयन्। प्रेतकार्याणि च तथा चकार सह बान्धवैः। पाण्डवानां तथा क्षत्ता भीष्मश् च कुरुसत्तमः। पुनर् विस्तरशः श्रोतुम् इच्छामि द्विजसत्तम। दाहं जतुगृहस्यैवं पाण्डवानां च मोक्षणम्। सुनृशंसम् इदं कर्म तेषां क्रूरोपसंहितम्। कीर्तयस्व यथावृत्तं परं कौतूहलं मम। शृणु विस्तरशो राजन् ब्रुवतो मे परंतप। दाहं जतुगृहस्यैतत् पाण्डवानां च मोक्षणम्।

evaṃ rājann ahicchatrā purī janapadāyutā. yudhi nirjitya pārthena droṇāya pratipāditā. vaiśaṃpāyanaḥ. pṛṣatī. yājaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. janamejayaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. droṇena vairaṃ drupado na suṣvāpa smaraṃs tadā. kṣātreṇa ca balenāsya nāśaśaṃse parājayam. hīnaṃ viditvā cātmānaṃ brāhmaṇena balena ca. drupadas tv amarṣān nṛpatiḥ karmasiddhyai dvijottamam. anvicchan paricakrāma brāhmaṇāvasathān bahūn. nāsti śreṣṭhaṃ mamāpatyaṃ dhig bandhūn iti cābravīt. niśvāsaparamo hy āsīd droṇāpriyacikīrṣayā. na santi mama mitrāṇi loke 'smin nāsti vīryavān. putrajanma parīpsan vai pṛthivīm anviyād imām. prabhāvaśikṣāvinayād droṇasyāstrabalena ca. kartuṃ prayatamāno 'pi na śaśāka parājayam. abhitaḥ so 'tha kalmāṣīṃ gaṅgākūle paribhraman. brāhmaṇāvasathaṃ puṇyam āsasāda mahīpatiḥ. tatra nāsnātakaḥ kaś cin na cāsīd avrato dvijaḥ. tathaiva tau mahābhāgau so 'paśyac chaṃsitavratau. yājopayājau brahmarṣī śrāmyantau pṛṣatātmajaḥ. saṃhitādhyayane yuktau gotrataś cāpi kāśyapau. araṇye yuktarūpau tau brāhmaṇāv ṛṣisattamau. sa upāmantrayām āsa sarvakāmair atandritaḥ. buddhvā tayor balaṃ buddhiṃ kanīyāṃsam upahvare. prapede chandayan kāmair upayājaṃ dhṛtavratam. guruśuśrūṣaṇe yuktaḥ priyakṛt sarvakāmadaḥ. pādyenāsanadānena tathārghyeṇa phalaiś ca tam. arcayitvā yathānyāyam upayājo 'bravīt tataḥ. kena kāryaviśeṣeṇa tvam asmān abhikāṅkṣase. kutaś cāyaṃ samudyogas tad bravītu bhavān iti. sa buddhvā prītisaṃyuktam ṛṣīṇām uttamaṃ tadā. uvāca chandayan kāmair drupadaḥ sa tapasvinam. yena me karmaṇā brahman putraḥ syād droṇamṛtyave. arjunasya tathā bhāryā bhaved yā varavarṇinī. upayāja carasvaitat pradāsyāmy arbudaṃ gavām. evam uktas tu tenarṣiḥ pratyuvāca punaś ca tam. nāhaṃ phalārthī drupada yo 'rthī syāt tatra gamyatām. pratyākhyātas tu tenaivaṃ sa vai sajjanasaṃnidhau. ārādhayiṣyan drupadaḥ sa taṃ paryacarat tataḥ. tataḥ saṃvatsarasyānte drupadaṃ dvijasattamaḥ. upayājo 'bravīd vākyaṃ kāle madhurayā girā. jyeṣṭho bhrātā mamāgṛhṇād vicaran vananirjhare. aparijñātaśaucāyāṃ bhūmau nipatitaṃ phalam. tad apaśyam ahaṃ bhrātur asāṃpratam anuvrajan. vimarśaṃ ca phalādāne nāyaṃ kuryāt kathaṃ cana. yo nāpaśyat phalaṃ dṛṣṭvā doṣāṃs tasyānubandhikān. vivinakti na śaucārthaṃ so 'nyatrāpi kathaṃ bhavet. saṃhitādhyayanasyānte pañca yajñān nirūpya ca. bhaikṣam uñchena sahitaṃ bhuñjānas tat tadā tataḥ. kīrtayaty eva rājarṣe bhojanasya rasaṃ punaḥ. saṃhitādhyayanaṃ kurvan vane gurukule vasan. bhaikṣam ucchiṣṭam anyeṣāṃ bhuṅkte sma satataṃ tadā. kīrtayan guṇam annānām atha prīto muhur muhuḥ. evaṃ phalārthinaṃ tasmān manye 'haṃ tarkacakṣuṣā. taṃ vai gaccheha nṛpate sa tvāṃ saṃyājayiṣyati. jugupsamāno nṛpatiḥ phalānāṃ kaluṣāṃ gatim. upayājavacaḥ śrutvā drupadaḥ sarvadharmavit. bhṛśaṃ saṃpūjya pūjārham ṛṣiṃ yājam uvāca ha. goyutāni dadāmy aṣṭau yāja yājaya māṃ vibho. droṇavairāntare taptaṃ viṣaṇṇaṃ śaraṇāgatam. brahmabandhupraṇihitaṃ na kṣatraṃ kṣatriyo jayet. tasmād droṇabhayārtaṃ māṃ bhavāṃs trātum ihārhati. bhāradvājāgninā dagdhaṃ saṃhlādayitum arhasi. sa hi brahmavidāṃ śreṣṭhaḥ kṣatrāstre cāpy anuttamaḥ. tato droṇas tu mā jaiṣīt sakhivigrahakāraṇāt. kṣatriyo nāsti tulyo 'sya pṛthivyāṃ kaś cid agraṇīḥ. bhāratācāryamukhyasya bhāradvājasya dhīmataḥ. droṇasya śarajālāni ripudehaharāṇi ca. ṣaḍaratni dhanuś cāsya khaḍgam apratimaṃ mahat. sa hi brāhmaṇavegena kṣatravegam asaṃśayam. pratihatya caraty eva bhāradvājo mahāmanāḥ. kārtavīryasamo hy eṣa khaṭvāṅgapratimo 'pi vā. sahitaṃ kṣatravegena brāhmaṃ vegaṃ hi sāṃpratam. upapannaṃ hi manye 'haṃ bhāradvājaṃ yaśasvinam. kṣatracchedaparāyattaṃ jāmadagnyam ivodyatam. neṣavas taṃ parākuryur na ca prāsā na cāsayaḥ. brāhmaṃ tasya haret tejo mantrāhutihutaṃ yathā. tasya hy astrabalaṃ ghoram aprasahyaṃ parair bhuvi. śatrūn sametya jayati kṣatradharmapuraskṛtam. brahmakṣatre ca sahite brahmatejo viśiṣyate. so 'haṃ kṣatrabalād dhīno brahmatejaḥ prapedivān. droṇād viśiṣṭam āsādya bhavantaṃ brahmavittamam. droṇāntakam ahaṃ putraṃ labheyaṃ yudhi durjayam. droṇamṛtyur yathā me 'dya putro jāyeta vīryavān. tat karma kuru me yāja nirvapāmy arbudaṃ gavām. tathety uktvā tu taṃ yājo yājyārthaṃ vākyam abravīt. mā bhais tvaṃ saṃpradātāsmi karmaṇā bhavataḥ sutam. kṣipram uttiṣṭha cāvyagraḥ saṃbhārāṃś copakalpaya. evam uktvā pratijñāya karma cāsyādade muniḥ. yājo droṇavināśāya yājayām āsa taṃ nṛpam. gurvarthaṃ yājayan karma yājasyāpi samīpagaḥ. tatas tasya narendrasya upayājo mahātapāḥ. ācakhyau karma vaitānaṃ tadā putraphalāya vai. sa ca putro mahāvīryo mahātejā mahābalaḥ. iṣyate yadvidho rājan bhavitā sa tathāvidhaḥ. bhāradvājasya hantāraṃ so 'bhisaṃdhāya bhūmipaḥ. ājahre taṃ tathā yajñaṃ drupadaḥ karmasiddhaye. brāhmaṇo dvipadāṃ śreṣṭho juhāva ca yathāvidhi. kaukilīṃ nāma tāṃ tasya cakre vai putragṛddhinaḥ. sautrāmaṇīṃ tu taṃ patnīṃ tataḥ kāle 'bhyayāt tadā. yājas tu havanasyānte devīm āhvāpayat tadā. praihi vai rājñi pṛṣati mithunaṃ tvām upasthitam. kumāraś ca kumārī ca pitṛvaṃśavivṛddhaye. nāliptaṃ vai mama mukhaṃ puṇyān gandhān bibharmi ca. na patnī te 'smi sūtyarthaṃ tiṣṭha yāja mama priye. yājena śrapitaṃ havyam upayājena mantritam. kathaṃ kāmaṃ na saṃdadhyāt pṛṣati praihi tiṣṭha vā. evam ukte tu yājena hute haviṣi saṃskṛte. uttasthau pāvakāt tasmāt kumāro devasaṃmitaḥ. jvālārūpo ghoravarṇaḥ kirīṭī varma dhārayan. vīraḥ sakhaḍgaḥ saśaro dhanuṣmān vinadan muhuḥ. so 'dhyārohad rathavaraṃ tena ca prayayau tadā. jātamātre kumāre ca vāk kilāntarhitābravīt. eṣa śiṣyaś ca mṛtyuś ca bhāradvājasya jāyate. tataḥ praṇeduḥ pāñcālāḥ prahṛṣṭāḥ sādhu sādhv iti. bhayāpaho rājaputraḥ pāñcālānāṃ yaśaskaraḥ. rājñaḥ śokāpaho jāta eṣa droṇavadhāya hi. ity avocan mahad bhūtam adṛśyaṃ khecaraṃ tadā. dvitīyāyāṃ ca hotrāyāṃ hute haviṣi mantrite. kumārī caiva pāñcālī vedimadhyāt samutthitā. pratyākhyāte pṛṣatyā ca yājake bharatarṣabha. punaḥ kumārī pāñcālī subhagā vedimadhyamā. antarvedyāṃ samudbhūtā kanyā sā sumanoharā. śyāmā padmapalāśākṣī nīlakuñcitamūrdhajā. mānuṣaṃ vigrahaṃ kṛtvā sākṣād amaravarṇinī. nīlotpalasamo gandho yasyāḥ krośāt pravāyati. yā bibharti paraṃ rūpaṃ yasyā nāsty upamā bhuvi. devadānavayakṣāṇām īpsitā devavarṇinī. tāṃ cāpi jātāṃ suśroṇīṃ vāg uvācāśarīriṇī. sarvayoṣidvarā kṛṣṇā kṣayaṃ kṣatraṃ ninīṣati. surakāryam iyaṃ kāle kariṣyati sumadhyamā. asyā hetoḥ kṣatriyāṇāṃ mahad utpatsyate bhayam. tac chrutvā sarvapāñcālāḥ praṇeduḥ siṃhasaṃghavat. na cainān harṣasaṃpūrṇān iyaṃ sehe vasuṃdharā. tathā tu mithunaṃ jajñe drupadasya mahātmanaḥ. kumāraś ca kumārī ca manojñau bharatarṣabha. śriyā paramayā yuktau kṣātreṇa vapuṣā tadā. tau dṛṣṭvā pṛṣatī rājan prapede sā sutārthinī. na vai mad anyāṃ jananīṃ jānīyātām imāv iti. tathety uvāca tāṃ yājo rājñaḥ priyacikīrṣayā. tayos tu nāmanī cakrur dvijāḥ saṃpūrṇamānasāḥ. dhṛṣṭatvād apradhṛṣyatvāt dharmād dyumnabhavād api. dhṛṣṭadyumnaḥ kumāro 'yaṃ drupadasya bhavatv iti. kṛṣṇety evābruvan kṛṣṇāṃ kṛṣṇābhūt sā hi varṇataḥ. tathā tan mithunaṃ jajñe drupadasya mahāmakhe. vaidikādhyayane pāraṃ dhṛṣṭadyumno gatas tadā. dhṛṣṭadyumnaṃ tu pañcālyam ānīya drupadātmajam. upākarod astrahetor bhāradvājaḥ pratāpavān. amokṣaṇīyaṃ daivaṃ hi bhāvitatvān mahāmatiḥ. tathā tat kṛtavān droṇa ātmakīrtyartharakṣaṇāt. sarvāstrāṇi tu sa kṣipram āptavān dṛṣṭamātrayā. drupadasyāpi brahmarṣe śrotum icchāmi saṃbhavam. kathaṃ cāpi samutpannaḥ katham astrāṇy avāptavān. etad icchāmi bhagavaṃs tvattaḥ śrotuṃ dvijottama. kautuhalaṃ janmasu me kathyamāneṣv atīva hi. rājā babhūva pāñcālaḥ putrārthī putrakāraṇāt. vanaṃ gatvā mahārājas tapas tepe sudāruṇam. ārādhayan prayatnena tasyāpatyasya kāraṇāt. tasya saṃtapyamānasya vane mṛgagaṇāyute. kālas tu sumahān rājan pratyayāt sutakāraṇāt. sa tu rājā mahāvīryas tapas tīvraṃ samādade. kiṃ cit kālaṃ vāyubhakṣo nirāhāras tathaiva ca. tasyaivaṃ tu mahābāho vartamānasya bhārata. kālas tatra mahān rājan pratyayān nṛpasattama. tataḥ prāpte mahārāja vasante kāmadīpane. phullāśokavane kāle prāṇināṃ sumanohare. nadyās tīram atho gatvā gaṅgāyāḥ padmalocanaḥ. niyamasthaḥ sa rājāsīt tadā bharatasattama. tato nāticirāt kālād vanaṃ tan manujeśvara. saṃprāptā sahasā rājan menaketi pariśrutā. nadyās tīre carantī vai krīḍantī ca punaḥ punaḥ. puṣpadrumān prabhañjānā rājño darśanam āgamat. na dadarśa tu sā rājaṃs tathā sthānagataṃ nṛpam. dṛṣṭvā cāpsarasaṃ tāṃ tu śuklaṃ rājño 'patad bhuvi. tac ca rājā tu rājendra lajjayā nṛpatiḥ svayam. padbhyām ākramatāyuṣmaṃs tatas tu drupado 'bhavat. tatas tu tasya tapasā rājarṣer bhāvitātmanaḥ. putraḥ samabhavat tv ārdrāt pādāntasyāntareṇa tu. te tasya ṛṣayaḥ sarve samāgamya tapodhanāḥ. nāma cakrar hi vidvāṃso drupado 'stv iti bhūmipa. sa tasyaivāśrame rājan bharadvājasya bhārata. vavṛdhe ca sukhaṃ tatra kāmaiḥ sarvair nṛpottama. pāñcālo 'pi hi rājendra svarājyaṃ gatavān prabhuḥ. bharadvājasya śikṣārthaṃ sutaṃ dattvā mahātmanaḥ. sa kumāras tato rājan droṇena sahito vane. vedāṃś cādhijage sāṅgān dhanurvedaṃ ca bhārata. parayā sa mudā yukto vicacāra vane sukham. tasyaivaṃ vartamānasya vane vanacaraiḥ saha. kālān nāticirād rājan pitā svargam upeyivān. sa samāgamya pāñcālaiḥ pāñcāleṣv abhiṣecitaḥ. prāptaś ca rājyaṃ rājendra suhṛdāṃ prītivardhanaḥ. rājyaṃ rarakṣa dharmeṇa yathā cendras triviṣṭape. etan mayā te rājendra yathāvat parikīrtitam. drupadasya janma rājarṣe dhṛṣṭadyumnasya caiva hi. dhṛtarāṣṭras tu rājendra yadā pauravanandanaḥ. yudhiṣṭhiram ajānād vai samarthaṃ rājyadhāraṇe. yauvarājye 'bhiṣekārtham amantrayata mantribhiḥ. te tu buddhvānvatapyanta dhṛtarāṣṭrātmajās tadā. vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ saṃvatsarasyānte yauvarājyāya pārthiva. sthāpito dhṛtarāṣṭreṇa pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ. dhṛtisthairyasahiṣṇutvād ānṛśaṃsyāt tathārjavāt. bhṛtyānām anukampāc ca tathaiva sthirasauhṛdāt. tato 'dīrgheṇa kālena kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. pitur antardadhe kīrtiṃ śīlavṛttasamādhibhiḥ. asiyuddhe gadāyuddhe rathayuddhe ca pāṇḍavaḥ. saṃkarṣaṇād aśikṣad vai śaśvac chikṣāṃ vṛkodaraḥ. samāptaśikṣo bhīmas tu dyumatsenasamo bale. parākrameṇa saṃpanno bhrātṝṇām acarad vaśe. pragāḍhadṛḍhamuṣṭitve lāghave vedhane tathā. kṣuranārācabhallānāṃ vipāṭhānāṃ ca tattvavit. ṛjuvakraviśālānāṃ prayoktā phālguno 'bhavat. lāghave sauṣṭhave caiva nānyaḥ kaś cana vidyate. bībhatsusadṛśo loke iti droṇo vyavasthitaḥ. tato 'bravīd guḍākeśaṃ droṇaḥ kauravasaṃsadi. agastyasya dhanurvede śiṣyo mama guruḥ purā. agniveśya iti khyātas tasya śiṣyo 'smi bhārata. tīrthāt tīrthaṃ gamayitum aham etat samudyataḥ. tapasā yan mayā prāptam amogham aniśaprabham. astraṃ brahmaśiro nāma yad dahet pṛthivīm api. dadatā guruṇā coktaṃ na manuṣyeṣv idaṃ tvayā. bhāradvāja vimoktavyam alpavīryeṣv api prabho. yat tvayāptam idaṃ vīra divyaṃ nānyo 'rhati tv idam. samayas tu tvayā rakṣyo munisṛṣṭo viśāṃ pate. ācāryadakṣiṇāṃ dehi jñātigrāmasya paśyataḥ. dadānīti pratijñāte phālgunenābravīd guruḥ. yuddhe 'haṃ pratiyoddhavyo yudhyamānas tvayānagha. tatheti ca pratijñāya droṇāya kurupuṃgavaḥ. upasaṃgṛhya caraṇau sa prāyād uttarāṃ diśam. svabhāvād agamac chabdo mahīṃ sāgaramekhalām. arjunasya samo loke nāsti kaś cid dhanurdharaḥ. gadāyuddhe 'siyuddhe ca rathayuddhe ca pāṇḍavaḥ. pāragaś ca dhanuryuddhe babhūvātha dhanaṃjayaḥ. nītimān sakalāṃ nītiṃ vibudhādhipates tadā. avāpya sahadevo 'pi bhrātṝṇāṃ vavṛte vaśe. droṇenaiva vinītaś ca bhrātṝṇāṃ nakulaḥ priyaḥ. citrayodhī samājñāto babhūvātirathoditaḥ. trivarṣakṛtayajñas tu gandharvāṇām upaplave. arjunapramukhaiḥ pārthaiḥ sauvīraḥ samare hataḥ. na śaśāka vaśe kartuṃ yaṃ pāṇḍur api vīryavān. so 'rjunena vaśaṃ nīto rājāsīd yavanādhipaḥ. atīva balasaṃpannaḥ sadā mānī kurūn prati. vittalo nāma sauvīraḥ śastaḥ pārthena dhīmatā. dattamitram iti khyātaṃ saṃgrāmakṛtaniścayam. sumitraṃ nāma sauvīram arjuno 'damayac charaiḥ. bhīmasenasahāyaś ca rathino marudhanvasu. arjunaḥ samare prācyān sarvān ekaratho 'jayat. tathaivaikaratho gatvā dakṣiṇām ajayad diśam. dhanaughaṃ prāpayām āsa kururāṣṭraṃ dhanaṃjayaḥ. evaṃ sarve mahātmānaḥ pāṇḍavā manujottamāḥ. pararāṣṭrāṇi nirjitya svarāṣṭraṃ vavṛdhuḥ purā. tato balam abhikhyātaṃ vijñāya dṛḍhadhanvinām. dūṣitaḥ sahasā bhāvo dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍuṣu. sa cintāparamo rājā na nidrām alabhan niśi. vaiśaṃpāyana uvāca. dhṛtarāṣṭra uvāca. vaiśaṃpāyana uvāca. kaṇika uvāca. dhṛtarāṣṭra uvāca. kaṇika uvāca. jambuka uvāca. kaṇika uvāca. vyāghra uvāca. jambuka uvāca. vyāghra uvāca. jambuka uvāca. nakula uvāca. kaṇika uvāca. vaiśaṃpāyana uvāca. vaiśaṃpāyana uvāca. janamejaya uvāca. vaiśaṃpāyana uvāca. śrutvā pāṇḍusutān vīrān balodriktān mahaujasaḥ. dhṛtarāṣṭro mahīpālaś cintām agamad āturaḥ. tata āhūya mantrajñaṃ rājaśāstrārthavittamam. kaṇikaṃ mantriṇāṃ śreṣṭhaṃ dhṛtarāṣṭro 'bravīd vacaḥ. utsiktāḥ pāṇḍavā nityaṃ tebhyo 'sūye dvijottama. tatra me niścitatamaṃ saṃdhivigrahakāraṇam. kaṇika matam ācakṣva kariṣye 'haṃ vacas tava. sa prasannamanās tena paripṛṣṭo dvijottamaḥ. uvāca vacanaṃ tīkṣṇaṃ rājaśāstranidarśanam. śṛṇu rājann idaṃ tatra procyamānaṃ mayānagha. na me 'bhyasūyā kartavyā śrutvaitat kurusattama. nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ. acchidraś chidradarśī syāt pareṣāṃ vivarānugaḥ. nityam udyatadaṇḍād dhi bhṛśam udvijate janaḥ. tasmāt sarvāṇi kāryāṇi daṇḍenaiva vidhārayet. nāsya cchidraṃ paraḥ paśyec chidreṇa param anviyāt. gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ. nāsamyak kṛtakārī syād upakramya kadā cana. kaṇṭako hy api duśchinna āsrāvaṃ janayec ciram. vadham eva praśaṃsanti śatrūṇām apakāriṇām. suvidīrṇaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam. āpady āpadi kāle ca kurvīta na vicārayet. nāvajñeyo ripus tāta durbalo 'pi kathaṃ cana. alpo 'py agnir vanaṃ kṛtsnaṃ dahaty āśrayasaṃśrayāt. andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api cāśrayet. kuryāt tṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām. sāntvādibhir upāyais tu hanyāc chatruṃ vaśe sthitam. dayā tasmin na kartavyā śaraṇāgata ity uta. nirudvigno hi bhavati na hatāj jāyate bhayam. hanyād amitraṃ dānena tathā pūrvāpakāriṇam. hanyāt trīn pañca sapteti parapakṣasya sarvaśaḥ. mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya nityaśaḥ. tataḥ sahāyāṃs tatpakṣān sarvāṃś ca tadanantaram. chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve tajjīvino hatāḥ. kathaṃ nu śākhās tiṣṭheraṃś chinnamūle vanaspatau. ekāgraḥ syād avivṛto nityaṃ vivaradarśakaḥ. rājan rājyaṃ sapatneṣu nityodvignaḥ samācaret. agnyādhānena yajñena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ. lokān viśvāsayitvā ca tato lumped yathā vṛkaḥ. aṅkuśaṃ śaucam ity āhur arthānām upadhāraṇe. ānāmya phalinīṃ śākhāṃ pakvaṃ pakvaṃ praśātayet. phalārtho 'yaṃ samārambho loke puṃsāṃ vipaścitām. vahed amitraṃ skandhena yādat kālasya paryayaḥ. tataḥ paryāgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani. amitro na vimoktavyaḥ kṛpaṇaṃ bahv api bruvan. kṛpā tasmin na kartavyā hanyād evāpakāriṇam. hanyād amitraṃ sāntvena tathā dānena vā punaḥ. tathaiva bhedadaṇḍābhyāṃ sarvopāyaiḥ praśātayet. kathaṃ sāntvena dānena bhedair daṇḍena vā punaḥ. amitraḥ śakyate hantuṃ tan me brūhi yathātatham. śṛṇu rājan yathā vṛttaṃ vane nivasataḥ purā. jambukasya mahārāja nītiśāstrārthadarśinaḥ. atha kaś cit kṛtaprajñaḥ śṛgālaḥ svārthapaṇḍitaḥ. sakhibhir nyavasat sārdhaṃ vyāghrākhuvṛkababhṛbhīḥ. te 'paśyan vipine tasmin balinaṃ mṛgayūthapam. aśaktā grahaṇe tasya tato mantram amantrayan. asakṛd yatito hy eṣa hantuṃ vyāghra vane tvayā. yuvā vai javasaṃpanno buddhiśālī na śakyate. mūṣiko 'sya śayānasya caraṇau bhakṣayatv ayam. athainaṃ bhakṣitaiḥ pādair vyāghro gṛhṇātu vai tataḥ. tato vai bhakṣayiṣyāmaḥ sarve muditamānasāḥ. jambukasya tu tad vākyaṃ tathā cakruḥ samāhitāḥ. mūṣikābhakṣitaiḥ pādair mṛgaṃ vyāghro 'vadhīt tadā. dṛṣṭvā viceṣṭamānaṃ tu bhūmau mṛgakalevaram. snātvāgacchata bhadraṃ vo rakṣāmīty āha jambukaḥ. śṛgālavacanāt te 'pi gatāḥ sarve nadīṃ tataḥ. sa cintāparamo bhūtvā tasthau tatraiva jambukaḥ. athājagāma pūrvaṃ tu snātvā vyāghro mahābalaḥ. dadarśa jambukaṃ caiva cintākulitamānasam. kiṃ śocasi mahāprājña tvaṃ no buddhimatāṃ varaḥ. aśitvā piśitāny adya vihariṣyāmahe vayam. śṛṇu me tvaṃ mahābāho yad vākyaṃ mūṣiko 'bravīt. dhig balaṃ mṛgarājasya mayādyāyaṃ mṛgo hataḥ. madbāhubalam āśritya tṛptim adya gamiṣyati. garjamānasya tasyaivam ato bhakṣyaṃ na rocaye. bravīti yadi sa hy evaṃ kāle hy asmin prabodhitaḥ. svabāhubalam āśritya haniṣye 'haṃ vanecarān. khādiṣye tatra māṃsāni ity uktvā prasthito vanam. etasminn eva kāle tu mūṣiko 'pyājagāma ha. tam āgatam abhiprekṣya śṛgālo 'py abravīd vacaḥ. śṛṇu mūṣika bhadraṃ te nakulo yad ihābravīt. mṛgamāṃsaṃ na khādeyaṃ garam etan na rocate. mūṣikaṃ bhakṣayiṣyāmi tad bhavān anumanyatām. tac chrutvā mūṣiko vākyaṃ saṃtrastaḥ prādravad bhayāt. tataḥ snātvā sa vai tatra ājagāma vṛko nṛpa. tam āgatam idaṃ vākyam abravīj jambukas tadā. mṛgarājo hi saṃkruddho na te sādhu bhaviṣyati. sakalatras tv ihāyāti kuruṣva yad anantaram. evaṃ saṃcoditas tena jambukena tadā vṛkaḥ. vṛkāvalumpanaṃ kṛtvā prayātaḥ piśitāśanaḥ. etasminn eva kāle tu nakulo 'py ājagāma ha. tam uvāca mahārāja nakulaṃ jambuko vane. svabāhubalam āśritya nirjitās te 'nyato gatāḥ. mama dattvā niyuddhaṃ tvaṃ bhuṅkṣva māṃsaṃ yathepsitam. mṛgarājo vṛkaś caiva buddhimān api mūṣikaḥ. nirjitā yat tvayā vīrās tasmād vīrataro bhavān. na tvayābhyutsahe yoddhum ity uktvā so 'py upāgamat. evaṃ teṣu prayāteṣu jambuko hṛṣṭamānasaḥ. khādati sma tadā māṃsam ekaḥ san mantraniścayāt. evaṃ samācaran nityaṃ sukham edhati bhūmipaḥ. bhayena bhedayed bhīruṃ śūram añjalikarmaṇā. lubdham arthapradānena samaṃ nyūnaṃ tathaujasā. evaṃ te kathitaṃ rājañ śṛṇu cāpy aparaṃ tathā. putraḥ sakhā vā bhrātā vā pitā vā yadi vā guruḥ. ripusthāneṣu vartantaḥ kartavyā bhūtivardhanāḥ. śapathenāpy ariṃ hanyād arthadānena vā punaḥ. viṣeṇa māyayā vāpi nopekṣeta kathaṃ cana. ubhau cet saṃśayopetau śraddhāvāṃs tatra vardhate. guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ. utpathapratipannasya nyāyyaṃ bhavati śāsanam. kruddho 'py akruddharūpaḥ syāt smitapūrvābhibhāṣitā. na cāpy anyam apadhvaṃset kadā cit kopasaṃyutaḥ. prahariṣyan priyaṃ brūyāt praharann api bhārata. prahṛtya ca kṛpāyīta śoceta ca rudeta ca. āśvāsayec cāpi paraṃ sāntvadharmārthavṛttibhiḥ. athāsya praharet kāle yadā vicalite pathi. api ghorāparādhasya dharmam āśritya tiṣṭhataḥ. sa hi pracchādyate doṣaḥ śailo meghair ivāsitaiḥ. yaḥ syād anuprāptavadhas tasyāgāraṃ pradīpayet. adhanān dāmbhikāṃś corān viṣye sve na vāsayet. pratyutthānāsanādyena saṃpradānena kena cit. prativiśrabdhaghātī syāt tīkṣṇadaṃṣṭro nimagnakaḥ. aśaṅkitebhyaḥ śaṅketa śaṅkitebhyaś ca sarvaśaḥ. aśaṅkyād bhayam utpannam api mūlaṃ nikṛntati. na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset. viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati. cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmanaś ca parasya ca. pāṣaṇḍāṃs tāpasādīṃś ca pararāṣṭreṣu yojayet. udyāneṣu vihāreṣu devatāyataneṣu ca. pānāgāreṣu rathyāsu sarvatīrtheṣu cāpy atha. catvareṣu ca dyūteṣu parvateṣu vaneṣu ca. samavāyeṣu sarveṣu saritsu ca vicārayet. vācā bhṛśaṃ vinītaḥ syād hṛdayena tathā kṣuraḥ. ślakṣṇapūrvābhibhāṣī syāt sṛṣṭo raudreṇa karmaṇā. añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ śirasā pādavandanam. āśākaraṇam ity ekaṃ kartavyaṃ bhūtim icchatā. supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ. āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca jīryeta karhi cit. trivarge trividhā pīḍā anubandhās tathaiva ca. anubandhāḥ śubhā jñeyāḥ pīḍās tu parivarjayet. dharmaṃ vicarataḥ pīḍā sāpi dvābhyāṃ niyacchati. arthaḥ syād arthalubdhasya kāmasyātipravartinaḥ. agarvitātmā yuktaś ca sāntvayukto 'nasūyitā. avekṣitārthaḥ śuddhātmā mantrayīta dvijaiḥ saha. karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā. uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret. na saṃśayam anārūḍho naro bhadrāṇi paśyati. saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati. yasya buddhiḥ paribhavet tam atītena sāntvayet. anāgatena durbuddhiṃ pratyutpannena paṇḍitam. yo 'riṇā saha saṃdhāya śayīta kṛtakṛtyavat. sa vṛkṣāgre yathā suptaḥ patitaḥ pratibudhyate. mantrasaṃvaraṇe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā. ākāraś cātmano rakṣyaś cāreṇāpy anupālitaḥ. nācchitvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam. nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti mahatīṃ śriyam. karśitaṃ vyādhitaṃ klinnam apānīyam aghāsakam. pariviśvastamandaṃ ca prahartavyam arer balam. nārthiko 'rthinam abhyeti kṛtārthe nāsti saṃgatam. tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet. saṃgrahe vigrahe caiva yatnaḥ kāryo 'nasūyatā. utsāhaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā. nāsya kṛtyāni budhyeran mitrāṇi ripavas tathā. ārabdhāny eva paśyeran suparyavasitāni ca. bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam. āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat. daṇḍenopanataṃ śatrum anugṛhṇāti yo naraḥ. sa mṛtyum upagṛhyāste garbham aśvatarī yathā. anāgataṃ hi budhyeta yac ca kāryaṃ puraḥ sthitam. na tu buddhikṣayāt kiṃ cid atikrāmet prayojanam. utsāhaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā. vibhajya deśakālau ca daivaṃ dharmādayas trayaḥ. naiḥśreyasau tu tau jñeyau deśakālāv iti sthitiḥ. tālavat kurute mūlaṃ bālaḥ śatrur upekṣitaḥ. gahane 'gnir ivotsṛṣṭaḥ kṣipraṃ saṃjāyate mahān. agniṃ stokam ivātmānaṃ saṃdhukṣayati yo naraḥ. sa vardhamāno grasate mahāntam api saṃcayam. āśāṃ kālavatīṃ kuryāt kālaṃ vighnena yojayet. vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ. kṣuro bhūtvā haret prāṇān niśitaḥ kālasādhanaḥ. praticchanno lomavāhī dviṣatāṃ parikartanaḥ. pāṇḍaveṣu yathānyāyam anyeṣu ca kurūdvaha. vartamāno na majjes tvaṃ tathā kṛtyaṃ samācara. sarvakalyāṇasaṃpanno viśiṣṭa iti niścayaḥ. tasmāt tvaṃ pāṇḍuputrebhyo rakṣātmānaṃ narādhipa. bhrātṛbhyo balino yasmāt pāṇḍuputrā narādhipa. bravīmi tasmād vispaṣṭaṃ yat kartavyam ariṃdama. saputraḥ śṛṇu tad rājañ śrutvā ca bhava yatnavān. yathā bhayaṃ na pāṇḍubhyas tathā kuru narādhipa. paścāttāpo yathā na syāt tathā nītir vidhīyatām. evam uktvā saṃpratasthe kaṇikaḥ svagṛhaṃ tataḥ. dhṛtarāṣṭro 'pi kauravyaḥ śokārtaḥ samapadyata. tataḥ subalaputras tu rājā duryodhanaś ca ha. duḥśāsanaś ca karṇaś ca duṣṭaṃ mantram amantrayan. te kauravyam anujñāpya dhṛtarāṣṭraṃ narādhipam. dahane tu saputrāyāḥ kuntyā buddhim akārayan. teṣām iṅgitabhāvajño viduras tattvadarśivān. ākāreṇaiva taṃ mantraṃ bubudhe duṣṭacetasām. tato viditavedyātmā pāṇḍavānāṃ hite rataḥ. palāyane matiṃ cakre kuntyāḥ putraiḥ sahānaghaḥ. tato vātasahāṃ nāvaṃ yantrayuktāṃ patākinīm. ūrmikṣamāṃ dṛḍhāṃ kṛtvā kuntīm idam uvāca ha. eṣa jātaḥ kulasyāsya kīrtivaṃśapraṇāśanaḥ. dhṛtarāṣṭraḥ parītātmā dharmaṃ tyajati śāśvatam. iyaṃ vāripathe yuktā taraṅgapavanakṣamā. naur yayā mṛtyupāśāt tvaṃ saputrā mokṣyase śubhe. tac chrutvā vyathitā kuntī putraiḥ saha yaśasvinī. nāvam āruhya gaṅgāyāṃ prayayau bharatarṣabha. tato viduravākyena nāvaṃ vikṣipya pāṇḍavāḥ. dhanaṃ cādāya tair dattam ariṣṭaṃ prāviśan vanam. niṣādī pañcaputrā tu jātuṣe tatra veśmani. kāraṇābhyāgatā dagdhā saha putrair anāgasā. sa ca mlecchādhamaḥ pāpo dagdhas tatra purocanaḥ. vañcitāś ca durātmāno dhārtarāṣṭrāḥ sahānugāḥ. avijñātā mahātmāno janānām akṣatās tathā. jananyā saha kaunteyā muktā viduramantritāt. tatas tasmin pure lokā nagare vāraṇāvate. dṛṣṭvā jatugṛhaṃ dagdham anvaśocanta duḥkhitāḥ. preṣayām āsū rājñe ca yathāvṛttaṃ niveditum. saṃvṛttas te mahān kāmaḥ pāṇḍavān dagdhavān asi. sakāmo bhava kauravya bhuṅkṣva rājyaṃ saputrakaḥ. tac chrutvā dhṛtarāṣṭraś ca saha putreṇa śocayan. pretakāryāṇi ca tathā cakāra saha bāndhavaiḥ. pāṇḍavānāṃ tathā kṣattā bhīṣmaś ca kurusattamaḥ. punar vistaraśaḥ śrotum icchāmi dvijasattama. dāhaṃ jatugṛhasyaivaṃ pāṇḍavānāṃ ca mokṣaṇam. sunṛśaṃsam idaṃ karma teṣāṃ krūropasaṃhitam. kīrtayasva yathāvṛttaṃ paraṃ kautūhalaṃ mama. śṛṇu vistaraśo rājan bruvato me paraṃtapa. dāhaṃ jatugṛhasyaitat pāṇḍavānāṃ ca mokṣaṇam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents