महाभारत 1.119 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 119→

[mh-1-119] • 43 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततः क्षत्ता च राजा च भीष्मश् च सह बन्धुभिः। ददुः श्राद्धं तदा पाण्डोः स्वधामृतमयं तदा। पुरोहितसहायास् ते यथान्यायम् अकुर्वत। एकपाके पृथक् चैव स्वशाखोक्तविधानतः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ kṣattā ca rājā ca bhīṣmaś ca saha bandhubhiḥ. daduḥ śrāddhaṃ tadā pāṇḍoḥ svadhāmṛtamayaṃ tadā. purohitasahāyās te yathānyāyam akurvata. ekapāke pṛthak caiva svaśākhoktavidhānataḥ.

कुरूंश् च विप्रमुख्यांश् च भोजयित्वा सहस्रशः। रत्नौघान् द्विजमुख्येभ्यो दत्त्वा ग्रामवरान् अपि।

kurūṃś ca vipramukhyāṃś ca bhojayitvā sahasraśaḥ. ratnaughān dvijamukhyebhyo dattvā grāmavarān api.

कृतशौचांस् ततस् तांस् तु पाण्डवान् भरतर्षभान्। आदाय विविशुः पौराः पुरं वारणसाह्वयम्।

kṛtaśaucāṃs tatas tāṃs tu pāṇḍavān bharatarṣabhān. ādāya viviśuḥ paurāḥ puraṃ vāraṇasāhvayam.

सततं स्मान्वतप्यन्त तम् एव भरतर्षभम्। पौरजानपदाः सर्वे मृतं स्वम् इव बान्धवम्।

satataṃ smānvatapyanta tam eva bharatarṣabham. paurajānapadāḥ sarve mṛtaṃ svam iva bāndhavam.

श्राद्धावसाने तु तदा दृष्ट्वा तं दुःखितं जनम्। संमूढां दुःखशोकार्तां व्यासो मातरम् अब्रवीत्।

śrāddhāvasāne tu tadā dṛṣṭvā taṃ duḥkhitaṃ janam. saṃmūḍhāṃ duḥkhaśokārtāṃ vyāso mātaram abravīt.

अतिक्रान्तसुखाः कालाः प्रत्युपस्थितदारुणाः। श्वः श्वः पापीयदिवसाः पृथिवी गतयौवना।

atikrāntasukhāḥ kālāḥ pratyupasthitadāruṇāḥ. śvaḥ śvaḥ pāpīyadivasāḥ pṛthivī gatayauvanā.

बहुमायासमाकीर्णो नानादोषसमाकुलः। लुप्तधर्मक्रियाचारो घोरः कालो भविष्यति। कुरूणाम् अनयाच् चापि पृथिवी न भविष्यति। ततः पुत्राश् च पौत्राश् च राजानः सर्व एव हि। पाण्डवाः कौरवाश् चैव राज्यैश्वर्यमदान्विताः। पृथ्वीनिमित्तम् अन्योन्यं घातयिष्यन्ति निर्घृणाः। कुरुपाण्डवयोर् अर्थः पृथिवीक्षयकारणः। अन्योन्यं घोरम् आसाद्य करिष्यन्ति महीम् इमाम्। रुधिरौघनिमग्नां च बालवृद्धावशेषिताम्। घोरम् एनम् अदृष्ट्वैव कालं सर्वक्षयावहम्। दृष्ट्वानन्दसुखं प्रीत्या दृष्ट्या मातः शृणुष्व ह।

bahumāyāsamākīrṇo nānādoṣasamākulaḥ. luptadharmakriyācāro ghoraḥ kālo bhaviṣyati. kurūṇām anayāc cāpi pṛthivī na bhaviṣyati. tataḥ putrāś ca pautrāś ca rājānaḥ sarva eva hi. pāṇḍavāḥ kauravāś caiva rājyaiśvaryamadānvitāḥ. pṛthvīnimittam anyonyaṃ ghātayiṣyanti nirghṛṇāḥ. kurupāṇḍavayor arthaḥ pṛthivīkṣayakāraṇaḥ. anyonyaṃ ghoram āsādya kariṣyanti mahīm imām. rudhiraughanimagnāṃ ca bālavṛddhāvaśeṣitām. ghoram enam adṛṣṭvaiva kālaṃ sarvakṣayāvaham. dṛṣṭvānandasukhaṃ prītyā dṛṣṭyā mātaḥ śṛṇuṣva ha.

गच्छ त्वं त्यागम् आस्थाय युक्ता वस तपोवने। मा द्रक्ष्यसि कुलस्यास्य घोरं संक्षयम् आत्मनः।

gaccha tvaṃ tyāgam āsthāya yuktā vasa tapovane. mā drakṣyasi kulasyāsya ghoraṃ saṃkṣayam ātmanaḥ.

तथेति समनुज्ञाय सा प्रविश्याब्रवीत् स्नुषाम्। अम्बिके तव पुत्रस्य दुर्नयात् किल भारताः। सानुबन्धा विनङ्क्ष्यन्ति पौत्राश् चैवेति नः श्रुतम्।

tatheti samanujñāya sā praviśyābravīt snuṣām. ambike tava putrasya durnayāt kila bhāratāḥ. sānubandhā vinaṅkṣyanti pautrāś caiveti naḥ śrutam.

तत् कौसल्याम् इमाम् आर्तां पुत्रशोकाभिपीडिताम्। वनम् आदाय भद्रं ते गच्छावो यदि मन्यसे।

tat kausalyām imām ārtāṃ putraśokābhipīḍitām. vanam ādāya bhadraṃ te gacchāvo yadi manyase.

तथेत्य् उक्ते अम्बिकया भीष्मम् आमन्त्र्य सुव्रता। वनं ययौ सत्यवती स्नुषाभ्यां सह भारत।

tathety ukte ambikayā bhīṣmam āmantrya suvratā. vanaṃ yayau satyavatī snuṣābhyāṃ saha bhārata.

ताः सुघोरं तपः कृत्वा देव्यो भरतसत्तम। देहं त्यक्त्वा महाराज गतिम् इष्टां ययुस् तदा।

tāḥ sughoraṃ tapaḥ kṛtvā devyo bharatasattama. dehaṃ tyaktvā mahārāja gatim iṣṭāṃ yayus tadā.

अवाप्नुवन्त वेदोक्तान् संस्कारान् पाण्डवास् तदा। अवर्धन्त च भोगांस् ते भुञ्जानाः पितृवेश्मनि।

avāpnuvanta vedoktān saṃskārān pāṇḍavās tadā. avardhanta ca bhogāṃs te bhuñjānāḥ pitṛveśmani.

धार्तराष्ट्रैश् च सहिताः क्रीडन्तः पितृवेश्मनि। बालक्रीडासु सर्वासु विशिष्टाः पाण्डवाभवन्।

dhārtarāṣṭraiś ca sahitāḥ krīḍantaḥ pitṛveśmani. bālakrīḍāsu sarvāsu viśiṣṭāḥ pāṇḍavābhavan.

जवे लक्ष्याभिहरणे भोज्ये पांसुविकर्षणे। धार्तराष्ट्रान् भीमसेनः सर्वान् स परिमर्दति।

jave lakṣyābhiharaṇe bhojye pāṃsuvikarṣaṇe. dhārtarāṣṭrān bhīmasenaḥ sarvān sa parimardati.

हर्षाद् एतान् क्रीडमानान् गृह्य काकनिलीयने। शिरःसु च निगृह्यैनान् योधयाम् आस पाण्डवः।

harṣād etān krīḍamānān gṛhya kākanilīyane. śiraḥsu ca nigṛhyainān yodhayām āsa pāṇḍavaḥ.

शतम् एकोत्तरं तेषां कुमाराणां महौजसाम्। एक एव विमृद्नाति नातिकृच्छ्राद् वृकोदरः।

śatam ekottaraṃ teṣāṃ kumārāṇāṃ mahaujasām. eka eva vimṛdnāti nātikṛcchrād vṛkodaraḥ.

पादेषु च निगृह्यैनान् विनिहत्य बलाद् बली। चकर्ष क्रोशतो भूमौ घृष्टजानुशिरोक्षिकान्।

pādeṣu ca nigṛhyainān vinihatya balād balī. cakarṣa krośato bhūmau ghṛṣṭajānuśirokṣikān.

दश बालाञ् जले क्रीडन् भुजाभ्यां परिगृह्य सः। आस्ते स्म सलिले मग्नः प्रमृतांश् च विमुञ्चति।

daśa bālāñ jale krīḍan bhujābhyāṃ parigṛhya saḥ. āste sma salile magnaḥ pramṛtāṃś ca vimuñcati.

फलानि वृक्षम् आरुह्य प्रचिन्वन्ति च ते यदा। तदा पादप्रहारेण भीमः कम्पयते द्रुमम्। प्रगृह्य वृक्षमूलं च पाणिभ्यां कम्पयन् द्रुमम्। अग्रशाखाग्रसंलीनान् पातयाम् आस भूतले। भग्नपादोरुपृष्ठाश् च भिन्नमस्तकपार्श्वकाः।

phalāni vṛkṣam āruhya pracinvanti ca te yadā. tadā pādaprahāreṇa bhīmaḥ kampayate drumam. pragṛhya vṛkṣamūlaṃ ca pāṇibhyāṃ kampayan drumam. agraśākhāgrasaṃlīnān pātayām āsa bhūtale. bhagnapādorupṛṣṭhāś ca bhinnamastakapārśvakāḥ.

प्रहारवेगाभिहताद् द्रुमाद् व्याघूर्णितास् ततः। सफलाः प्रपतन्ति स्म द्रुतं स्रस्ताः कुमारकाः। के चिद् भग्नशिरोरस्काः के चिद् भग्नकटीतटाः। निपेतुर् भ्रातरः सर्वे भीमसेनभुजार्दिताः।

prahāravegābhihatād drumād vyāghūrṇitās tataḥ. saphalāḥ prapatanti sma drutaṃ srastāḥ kumārakāḥ. ke cid bhagnaśiroraskāḥ ke cid bhagnakaṭītaṭāḥ. nipetur bhrātaraḥ sarve bhīmasenabhujārditāḥ.

न ते नियुद्धे न जवे न योग्यासु कदा चन। कुमारा उत्तरं चक्रुः स्पर्धमाना वृकोदरम्।

na te niyuddhe na jave na yogyāsu kadā cana. kumārā uttaraṃ cakruḥ spardhamānā vṛkodaram.

एवं स धार्तराष्ट्राणां स्पर्धमानो वृकोदरः। अप्रिये ऽतिष्ठद् अत्यन्तं बाल्यान् न द्रोहचेतसा।

evaṃ sa dhārtarāṣṭrāṇāṃ spardhamāno vṛkodaraḥ. apriye 'tiṣṭhad atyantaṃ bālyān na drohacetasā.

ततो बलम् अतिख्यातं धार्तराष्ट्रः प्रतापवान्। भीमसेनस्य तज् ज्ञात्वा दुष्टभावम् अदर्शयत्।

tato balam atikhyātaṃ dhārtarāṣṭraḥ pratāpavān. bhīmasenasya taj jñātvā duṣṭabhāvam adarśayat.

तस्य धर्माद् अपेतस्य पापानि परिपश्यतः। मोहाद् ऐश्वर्यलोभाच् च पापा मतिर् अजायत।

tasya dharmād apetasya pāpāni paripaśyataḥ. mohād aiśvaryalobhāc ca pāpā matir ajāyata.

अयं बलवतां श्रेष्ठः कुन्तीपुत्रो वृकोदरः। मध्यमः पाण्डुपुत्राणां निकृत्या संनिहन्यताम्। प्राणवान् विक्रमी चैव शौर्येण महतान्वितः। स्पर्धते चापि सहितान् अस्मान् एको वृकोदरः। तं तु सुप्तं पुरोद्याने गङ्गायां प्रक्षिपामहे।

ayaṃ balavatāṃ śreṣṭhaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ. madhyamaḥ pāṇḍuputrāṇāṃ nikṛtyā saṃnihanyatām. prāṇavān vikramī caiva śauryeṇa mahatānvitaḥ. spardhate cāpi sahitān asmān eko vṛkodaraḥ. taṃ tu suptaṃ purodyāne gaṅgāyāṃ prakṣipāmahe.

अथ तस्माद् अवरजं ज्येष्ठं चैव युधिष्ठिरम्। प्रसह्य बन्धने बद्ध्वा प्रशासिष्ये वसुंधराम्।

atha tasmād avarajaṃ jyeṣṭhaṃ caiva yudhiṣṭhiram. prasahya bandhane baddhvā praśāsiṣye vasuṃdharām.

एवं स निश्चयं पापः कृत्वा दुर्योधनस् तदा। नित्यम् एवान्तरप्रेक्षी भीमस्यासीन् महात्मनः।

evaṃ sa niścayaṃ pāpaḥ kṛtvā duryodhanas tadā. nityam evāntaraprekṣī bhīmasyāsīn mahātmanaḥ.

ततो जलविहारार्थं कारयाम् आस भारत। चेलकम्बलवेश्मानि विचित्राणि महान्ति च। सर्वकामैः सुपूर्णानि पताकोच्छ्रयवन्ति च। तत्र संजनयाम् आस नानागाराण्य् अनेकशः। उदकक्रीडनं नाम कारयाम् आस भारत।

tato jalavihārārthaṃ kārayām āsa bhārata. celakambalaveśmāni vicitrāṇi mahānti ca. sarvakāmaiḥ supūrṇāni patākocchrayavanti ca. tatra saṃjanayām āsa nānāgārāṇy anekaśaḥ. udakakrīḍanaṃ nāma kārayām āsa bhārata.

प्रमाणकोट्याम् उद्देशं स्थलं किं चिद् उपेत्य च। भक्ष्यं भोज्यं च पेयं च चोष्यं लेह्यम् अथापि च। उपाहृतं नरैस् तत्र कुशलैः सूदकर्मणि। न्यवेदयंस् तत् पुरुषा धार्तराष्ट्राय वै तदा। ततो दुर्योधनस् तत्र पाण्डवान् आह दुर्मतिः। गङ्गां चैवानुयास्याम उद्यानवनशोभिताम्। सहिता भ्रातरः सर्वे जलक्रीडाम् अवाप्नुमः। एवम् अस्त्व् इति तं चापि प्रत्युवाच युधिष्ठिरः। ते रथैर् नगराकारैर् देशजैश् च गजोत्तमैः। निर्ययुर् नगराच् छूराः कौरवाः पाण्डवैः सह। उद्यानवनम् आसाद्य विसृज्य च महाजनम्। विशन्ति स्म तदा वीराः सिंहा इव गिरेर् गुहाम्। उद्यानम् अभिपश्यन्तो भ्रातरः सर्व एव ते। उपस्थानगृहैः शुभ्रैर् वलभीभिश् च शोभितम्। गवाक्षकैस् तथा जालैर् जलैः सांचारिकैर् अपि। संमार्जितं सौधकारैश् चित्रकारैश् च चित्रितम्। दीर्घिकाभिश् च पूर्णाभिस् तथा पुष्करिणीभिर् हि (!)। जलं तच् छुशुभे छन्नं फुल्लैर् जलरुहैस् तथा। उपच्छन्ना वसुमती तथा पुष्पैर् यथर्तुकैः। तत्रोपविष्टास् ते सर्वे पाण्डवाः कौरवाश् च ह। उपच्छन्नान् बहून् कामांस् ते भुञ्जन्ति ततस् ततः। अथोद्यानवरे तस्मिंस् तथा क्रीडागताश् च ते। परस्परस्य वक्त्रेभ्यो ददुर् भक्ष्यांस् ततस् ततः। ततो दुर्योधनः पापस् तद्भक्ष्ये कालकूटकम्। विषं प्रक्षेपयाम् आस भीमसेनजिघांसया। स्वयम् उत्थाय चैवाथ हृदयेन क्षुरोपमः। स वाचामृतकल्पश् च भ्रातृवच् च सुहृद् यथा। स्वयं प्रक्षिपते भक्ष्यं वक्त्रे भीमस्य पापकृत्। प्रतीच्छितं च भीमेन तं वै दोषम् अजानता। ततो दुर्योधनस् तत्र हृदयेन हसन्न् इव। कृतकृत्यम् इवात्मानं मन्यते पुरुषाधमः। ततस् ते सहिताः सर्वे जलक्रीडाम् अकुर्वत। पाण्डवा धार्तराष्ट्राश् च तदा मुदितमानसाः। क्रीडावसाने सर्वे ते शुचिवस्त्राः स्वलंकृताः। सर्वकामसमृद्धं तद् अन्नं बुभुजिरे शनैः।

pramāṇakoṭyām uddeśaṃ sthalaṃ kiṃ cid upetya ca. bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca coṣyaṃ lehyam athāpi ca. upāhṛtaṃ narais tatra kuśalaiḥ sūdakarmaṇi. nyavedayaṃs tat puruṣā dhārtarāṣṭrāya vai tadā. tato duryodhanas tatra pāṇḍavān āha durmatiḥ. gaṅgāṃ caivānuyāsyāma udyānavanaśobhitām. sahitā bhrātaraḥ sarve jalakrīḍām avāpnumaḥ. evam astv iti taṃ cāpi pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ. te rathair nagarākārair deśajaiś ca gajottamaiḥ. niryayur nagarāc chūrāḥ kauravāḥ pāṇḍavaiḥ saha. udyānavanam āsādya visṛjya ca mahājanam. viśanti sma tadā vīrāḥ siṃhā iva girer guhām. udyānam abhipaśyanto bhrātaraḥ sarva eva te. upasthānagṛhaiḥ śubhrair valabhībhiś ca śobhitam. gavākṣakais tathā jālair jalaiḥ sāṃcārikair api. saṃmārjitaṃ saudhakāraiś citrakāraiś ca citritam. dīrghikābhiś ca pūrṇābhis tathā puṣkariṇībhir hi (!). jalaṃ tac chuśubhe channaṃ phullair jalaruhais tathā. upacchannā vasumatī tathā puṣpair yathartukaiḥ. tatropaviṣṭās te sarve pāṇḍavāḥ kauravāś ca ha. upacchannān bahūn kāmāṃs te bhuñjanti tatas tataḥ. athodyānavare tasmiṃs tathā krīḍāgatāś ca te. parasparasya vaktrebhyo dadur bhakṣyāṃs tatas tataḥ. tato duryodhanaḥ pāpas tadbhakṣye kālakūṭakam. viṣaṃ prakṣepayām āsa bhīmasenajighāṃsayā. svayam utthāya caivātha hṛdayena kṣuropamaḥ. sa vācāmṛtakalpaś ca bhrātṛvac ca suhṛd yathā. svayaṃ prakṣipate bhakṣyaṃ vaktre bhīmasya pāpakṛt. pratīcchitaṃ ca bhīmena taṃ vai doṣam ajānatā. tato duryodhanas tatra hṛdayena hasann iva. kṛtakṛtyam ivātmānaṃ manyate puruṣādhamaḥ. tatas te sahitāḥ sarve jalakrīḍām akurvata. pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca tadā muditamānasāḥ. krīḍāvasāne sarve te śucivastrāḥ svalaṃkṛtāḥ. sarvakāmasamṛddhaṃ tad annaṃ bubhujire śanaiḥ.

दिवसान्ते परिश्रान्ता विहृत्य च कुरूद्वहाः। विहारावसथेष्व् एव वीरा वासम् अरोचयन्।

divasānte pariśrāntā vihṛtya ca kurūdvahāḥ. vihārāvasatheṣv eva vīrā vāsam arocayan.

खिन्नस् तु बलवान् भीमो व्यायामाभ्यधिकस् तदा। वाहयित्वा कुमारांस् ताञ् जलक्रीडागतान् विभुः। प्रमाणकोट्यां वासार्थी सुष्वापारुह्य तत् स्थलम्।

khinnas tu balavān bhīmo vyāyāmābhyadhikas tadā. vāhayitvā kumārāṃs tāñ jalakrīḍāgatān vibhuḥ. pramāṇakoṭyāṃ vāsārthī suṣvāpāruhya tat sthalam.

शीतं वासं समासाद्य श्रान्तो मदविमोहितः। निश्चेष्टः पाण्डवो राजन् सुष्वाप मृतकल्पवत्।

śītaṃ vāsaṃ samāsādya śrānto madavimohitaḥ. niśceṣṭaḥ pāṇḍavo rājan suṣvāpa mṛtakalpavat.

ततो बद्ध्वा लतापाशैर् भीमं दुर्योधनः शनैः। प्रमाणकोट्यां संसुप्तं गङ्गायां बलिनां वरम्। गम्भीरं भीमवेगं च स्थलाज् जलम् अपातयत्। स निःसंज्ञो जलस्यान्तम् अथ वै पाण्डवो ऽविशत्। आक्रामन् नागभवने तदा नागकुमारकान्। ततः समेत्य बहुभिस् तदा नागैर् महाविषैः। अदृश्यत भृशं भीमो महादंष्ट्रैर् विषोल्बणैः। ततो ऽस्य दश्यमानस्य तद् विषं कालकूटकम्। हतं सर्पविषेणैव स्थावरं जङ्गमेन तु।

tato baddhvā latāpāśair bhīmaṃ duryodhanaḥ śanaiḥ. pramāṇakoṭyāṃ saṃsuptaṃ gaṅgāyāṃ balināṃ varam. gambhīraṃ bhīmavegaṃ ca sthalāj jalam apātayat. sa niḥsaṃjño jalasyāntam atha vai pāṇḍavo 'viśat. ākrāman nāgabhavane tadā nāgakumārakān. tataḥ sametya bahubhis tadā nāgair mahāviṣaiḥ. adṛśyata bhṛśaṃ bhīmo mahādaṃṣṭrair viṣolbaṇaiḥ. tato 'sya daśyamānasya tad viṣaṃ kālakūṭakam. hataṃ sarpaviṣeṇaiva sthāvaraṃ jaṅgamena tu.

ततः प्रबुद्धः कौन्तेयः सर्वं संछिद्य बन्धनम्। उदतिष्ठज् जलाद् भूयो भीमः प्रहरतां वरः। स विमुक्तो महातेजा नाज्ञासीत् तेन तत् कृतम्। पुनर् निद्रावशं प्राप्तस् तत्रैव प्रास्वपद् बली। अथ रात्र्यां व्यतीतायाम् उत्तस्थुः कुरुपाण्डवाः। दुर्योधनस् तु कौन्तेयं दृष्ट्वा निर्वेदम् अभ्यगात्। समासाद्य ततः कांश् चिन् ममर्द च शिरांसि च। शिरोभिः शिरसा वीरः कृतवान् युद्धम् अद्भुतम्। तथान्यदिवसे सुप्तं सर्पैर् घोराननैः पुनः। कुपितैश् च महाकायैस् तीक्ष्णदंष्ट्रैर् महाविषैः।

tataḥ prabuddhaḥ kaunteyaḥ sarvaṃ saṃchidya bandhanam. udatiṣṭhaj jalād bhūyo bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ. sa vimukto mahātejā nājñāsīt tena tat kṛtam. punar nidrāvaśaṃ prāptas tatraiva prāsvapad balī. atha rātryāṃ vyatītāyām uttasthuḥ kurupāṇḍavāḥ. duryodhanas tu kaunteyaṃ dṛṣṭvā nirvedam abhyagāt. samāsādya tataḥ kāṃś cin mamarda ca śirāṃsi ca. śirobhiḥ śirasā vīraḥ kṛtavān yuddham adbhutam. tathānyadivase suptaṃ sarpair ghorānanaiḥ punaḥ. kupitaiś ca mahākāyais tīkṣṇadaṃṣṭrair mahāviṣaiḥ.

सुप्तं चापि पुनः सर्पैस् तीक्ष्णदंष्ट्रैर् महाविषैः। कुपितैर् दंशयाम् आस सर्वेष्व् एवाङ्गमर्मसु।

suptaṃ cāpi punaḥ sarpais tīkṣṇadaṃṣṭrair mahāviṣaiḥ. kupitair daṃśayām āsa sarveṣv evāṅgamarmasu.

दंष्ट्राश् च दंष्ट्रिणां तेषां मर्मस्व् अपि निपातिताः। त्वचं नैवास्य बिभिदुः सारत्वात् पृथुवक्षसः।

daṃṣṭrāś ca daṃṣṭriṇāṃ teṣāṃ marmasv api nipātitāḥ. tvacaṃ naivāsya bibhiduḥ sāratvāt pṛthuvakṣasaḥ.

प्रतिबुद्धस् तु भीमस् तान् सर्वान् सर्पान् अपोथयत्। वैशंपायन उवाच। विदुर उवाच। वैशंपायन उवाच। हतावशेषा भीमेन सर्पा वासुकिम् अभ्ययुः। ऊचुश् च सर्पराजानं वासुकिं वासवोपमम्। अयं नरो वै नागेन्द्र अप्सु बद्ध्वा प्रवेशितः। यथा च नो मतिर् वीर विषपीतो भविष्यति। निश्चेष्टो ऽस्मान् अनुप्राप्तः स च दष्टो ऽन्वबुध्यत। ससंज्ञश् चापि संवृत्तश् छित्त्वा बन्धनम् आशु नः। पोथयन्तं महाबाहुं तं वै त्वं ज्ञातुम् अर्हसि। ततो वासुकिर् अभ्येत्य नागैर् अनुगतस् तदा। पश्यति स्म महाबाहुं भीमं भीमपराक्रमम्। आर्यकेण च दृष्टः स पृथाया आर्यकेण च। तदा दौहित्रदौहित्रः परिष्वक्तः सुपीडितम्। सुप्रीतश् चाभवत् तस्य वासुकिः सुमहायशाः। अब्रवीत् तं च नागेन्द्रः किम् अस्य क्रियतां प्रियम्। धनौघो रत्ननिचयो वसु चास्य प्रदीयताम्। एवम् उक्तस् तदा नागो वासुकिं प्रत्यभाषत। यदि नागेन्द्र तुष्टो ऽसि किम् अस्य धनसंचयैः। रसं पिबेत् कुमारो ऽयं त्वयि प्रीते महाबलः। बलं नागसहस्रस्य तस्मिन् कुण्डे प्रतिष्ठितम्। यावत् पिबति बालो ऽयं तावद् अस्मै प्रदीयताम्। एवम् अस्त्व् इति तं नागं वासुकिः प्रत्यभाषत। ततो भीमस् तदा नागैः कृतस्वस्त्ययनः शुचिः। प्राङ्मुखश् चोपविष्टः सन् रसं पिबति पाण्डवः। एकोच्छ्वासात् ततः कुण्डं पिबति स्म महाबलः। एवम् अष्टौ स कुण्डानि ह्य् अपिबत् पाण्डुनन्दनः। ततस् तु शयने दिव्ये नागदत्ते महाभुजः। अशेत भीमसेनस् तु यथासुखम् अरिंदमः। ततस् ते कौरवाः सर्वे विना भीमं च पाण्डवाः। वृत्तक्रीडाविहारास् तु प्रतस्थुर् गजसाह्वयम्। रथैर् गजैस् तथा चाश्वैर् यानैश् चान्यैर् अनेकशः। ब्रुवन्तो भीमसेनस् तु यातो ह्य् अग्रत एव नः। ततो दुर्योधनः पापस् तत्रापश्यन् वृकोदरम्। भ्रातृभिः सहितो हृष्टो नगरं प्रविवेश ह। युधिष्ठिरस् तु धर्मात्मा अविन्दन् पापम् आत्मनि। स्वेनानुमानेन परं साधुं समनुपश्यति। सो ऽभ्युपेत्य तदा पार्थो मातरं भ्रातृवत्सलः। अभिवाद्याब्रवीत् कुन्तीम् अम्ब भीम इहागतः। क्व गतो भविता मातर् नेह पश्यामि तं शुभे। उद्यानानि वनं चैव विचितानि समन्ततः। तदर्थं न च तं वीरं दृष्टवन्तो वृकोदरम्। मन्यमानास् ततः सर्वे यातो नः पूर्वम् एव सः। आगताः स्म महाभागे व्याकुलेनान्तरात्मना। इहागम्य क्व नु गतस् त्वया वा प्रेषितः क्व नु। कथयस्व महाबाहुं भीमसेनं यशस्विनि। न हि मे शुध्यते भावस् तं वीरं प्रति शोभने। यतः प्रसुप्तं मन्ये ऽहं भीमं नेति हतस् तु सः। इत्य् उक्ता च ततः कुन्ती धर्मराजेन धीमता। हा हेति कृत्वा संभ्रान्ता प्रत्युवाच युधिष्ठिरम्। न पुत्र भीमं पश्यामि न माम् अभ्येति स प्रभो। शीघ्रम् अन्वेषणे यत्नं कुरु तस्यानुजैः सह। इत्य् उक्त्वा तनयं ज्येष्ठं हृदयेन विदूयता। क्षत्तारम् आनाय्य तदा कुन्ती वचनम् अब्रवीत्। क्व गतो भगवन् क्षत्तर् भीमसेनो न दृश्यते। उद्यानान् निर्गताः सर्वे भ्रातरो भ्रातृभिः सह। तत्रैकस् तु महाबाहुर् भीमो नाभ्येति माम् इह। न च प्रीणयते चक्षुः सदा दुर्योधनस्य सः। क्रूरो ऽसौ दुर्मतिः क्षुद्रो राज्यलुब्धो ऽनपत्रपः। निहन्याद् अपि तं वीरं जातमन्युः सुयोधनः। तेन मे व्याकुलं चित्तं हृदयं दह्यतीव च। मैवं वदस्व कल्याणि शेषसंरक्षणं कुरु। प्रत्यादिष्टो हि दुष्टात्मा शेषे ऽपि प्रहरेत् तव। दीर्घायुषस् तव सुता यथोवाच महामुनिः। आगमिष्यति ते पुत्रः प्रीतिं चोत्पादयिष्यति। एवम् उक्त्वा ययौ विद्वान् विदुरः स्वं निवेशनम्। कुन्ती चिन्तापरा भूत्वा सहासीना सुतैर् गृहे। ततो ऽष्टमे तु दिवसे प्रत्यबुध्यत पाण्डवः। तस्मिंस् तदा रसे जीर्णे सो ऽप्रमेयबलो बली। तं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धं तु पाण्डवं ते भुजंगमाः। सान्त्वयाम् आसुर् अव्यग्रा वचनं चेदम् अब्रुवन्। यस् ते पीतो महाबाहो रसो ऽयं वीर्यसंभृतः। तस्मान् नागायुतबलो रणे ऽधृष्यो भविष्यसि। गच्छाद्य च त्वं स्वगृहं स्नातो दिव्यैर् इमैर् जलैः। भ्रातरस् ते नु तप्यन्ति त्वां विना कुरुपुंगव। ततः स्नातो महाबाहुः शुचिः शुक्लाम्बरस्रजः। ततो नागस्य भवने कृतकौतुकमङ्गलः। ओषधीभिर् विषघ्नीभिः सुरभीभिर् विशेषतः। भुक्तवान् परमान्नं च नागैर् दत्तं महाबलः। पूजितो भुजगैर् वीर आशीर्भिश् चाभिनन्दितः। दिव्याभरणसंछन्नो नागान् आमन्त्र्य पाण्डवः। उदतिष्ठत् प्रहृष्टात्मा नागलोकाद् अरिंदमः। उत्क्षिप्तः स तु नागेन जलाज् जलरुहेक्षणः। तस्मिन्न् एव वनोद्देशे स्थापितः कुरुनन्दनः। ते चान्तर्दधिरे नागाः पाण्डवस्यैव पश्यतः। तत उत्थाय कौन्तेयो भीमसेनो महाबलः। आजगाम महाबाहुर् मातुर् अन्तिकम् अञ्जसा। ततो ऽभिवाद्य जननीं ज्येष्ठं भ्रातरम् एव च। कनीयसः समाघ्राय शिरःस्व् अरिविमर्दनः। तैश् चापि संपरिष्वक्तः सह मात्रा नरर्षभैः। अन्योन्यगतसौहार्दाद् दिष्ट्या दिष्ट्येति चाब्रुवन्। ततस् तत् सर्वम् आचष्ट दुर्योधनविचेष्टितम्। भ्रातॄणां भीमसेनश् च महाबलपराक्रमः। नागलोके च यद् वृत्तं गुणदोषम् अशेषतः। तच् च सर्वम् अशेषेण कथयाम् आस पाण्डवः। ततो युधिष्ठिरो राजा भीमम् आह वचो ऽर्थवत्। तूष्णीं भव न ते जल्प्यम् इदं कार्यं कथं चन। एवम् उक्त्वा महाबाहुर् धर्मराजो युधिष्ठिरः। भ्रातृभिः सहितः सर्वैर् अप्रमत्तो ऽभवत् तदा। सारथिं चास्य दयितम् अपहस्तेन जघ्निवान्। धर्मात्मा विदुरस् तेषां पार्थानां प्रददौ मतिम्। ताडितस् तेन सूतो ऽपि ययौ स यमसादनम्। तथान्यदिवसे राजन् हन्तुकामो ऽत्यमर्षणः। वललेन सहामन्त्र्य सौबलस्य मते स्थितः।

pratibuddhas tu bhīmas tān sarvān sarpān apothayat. vaiśaṃpāyana uvāca. vidura uvāca. vaiśaṃpāyana uvāca. hatāvaśeṣā bhīmena sarpā vāsukim abhyayuḥ. ūcuś ca sarparājānaṃ vāsukiṃ vāsavopamam. ayaṃ naro vai nāgendra apsu baddhvā praveśitaḥ. yathā ca no matir vīra viṣapīto bhaviṣyati. niśceṣṭo 'smān anuprāptaḥ sa ca daṣṭo 'nvabudhyata. sasaṃjñaś cāpi saṃvṛttaś chittvā bandhanam āśu naḥ. pothayantaṃ mahābāhuṃ taṃ vai tvaṃ jñātum arhasi. tato vāsukir abhyetya nāgair anugatas tadā. paśyati sma mahābāhuṃ bhīmaṃ bhīmaparākramam. āryakeṇa ca dṛṣṭaḥ sa pṛthāyā āryakeṇa ca. tadā dauhitradauhitraḥ pariṣvaktaḥ supīḍitam. suprītaś cābhavat tasya vāsukiḥ sumahāyaśāḥ. abravīt taṃ ca nāgendraḥ kim asya kriyatāṃ priyam. dhanaugho ratnanicayo vasu cāsya pradīyatām. evam uktas tadā nāgo vāsukiṃ pratyabhāṣata. yadi nāgendra tuṣṭo 'si kim asya dhanasaṃcayaiḥ. rasaṃ pibet kumāro 'yaṃ tvayi prīte mahābalaḥ. balaṃ nāgasahasrasya tasmin kuṇḍe pratiṣṭhitam. yāvat pibati bālo 'yaṃ tāvad asmai pradīyatām. evam astv iti taṃ nāgaṃ vāsukiḥ pratyabhāṣata. tato bhīmas tadā nāgaiḥ kṛtasvastyayanaḥ śuciḥ. prāṅmukhaś copaviṣṭaḥ san rasaṃ pibati pāṇḍavaḥ. ekocchvāsāt tataḥ kuṇḍaṃ pibati sma mahābalaḥ. evam aṣṭau sa kuṇḍāni hy apibat pāṇḍunandanaḥ. tatas tu śayane divye nāgadatte mahābhujaḥ. aśeta bhīmasenas tu yathāsukham ariṃdamaḥ. tatas te kauravāḥ sarve vinā bhīmaṃ ca pāṇḍavāḥ. vṛttakrīḍāvihārās tu pratasthur gajasāhvayam. rathair gajais tathā cāśvair yānaiś cānyair anekaśaḥ. bruvanto bhīmasenas tu yāto hy agrata eva naḥ. tato duryodhanaḥ pāpas tatrāpaśyan vṛkodaram. bhrātṛbhiḥ sahito hṛṣṭo nagaraṃ praviveśa ha. yudhiṣṭhiras tu dharmātmā avindan pāpam ātmani. svenānumānena paraṃ sādhuṃ samanupaśyati. so 'bhyupetya tadā pārtho mātaraṃ bhrātṛvatsalaḥ. abhivādyābravīt kuntīm amba bhīma ihāgataḥ. kva gato bhavitā mātar neha paśyāmi taṃ śubhe. udyānāni vanaṃ caiva vicitāni samantataḥ. tadarthaṃ na ca taṃ vīraṃ dṛṣṭavanto vṛkodaram. manyamānās tataḥ sarve yāto naḥ pūrvam eva saḥ. āgatāḥ sma mahābhāge vyākulenāntarātmanā. ihāgamya kva nu gatas tvayā vā preṣitaḥ kva nu. kathayasva mahābāhuṃ bhīmasenaṃ yaśasvini. na hi me śudhyate bhāvas taṃ vīraṃ prati śobhane. yataḥ prasuptaṃ manye 'haṃ bhīmaṃ neti hatas tu saḥ. ity uktā ca tataḥ kuntī dharmarājena dhīmatā. hā heti kṛtvā saṃbhrāntā pratyuvāca yudhiṣṭhiram. na putra bhīmaṃ paśyāmi na mām abhyeti sa prabho. śīghram anveṣaṇe yatnaṃ kuru tasyānujaiḥ saha. ity uktvā tanayaṃ jyeṣṭhaṃ hṛdayena vidūyatā. kṣattāram ānāyya tadā kuntī vacanam abravīt. kva gato bhagavan kṣattar bhīmaseno na dṛśyate. udyānān nirgatāḥ sarve bhrātaro bhrātṛbhiḥ saha. tatraikas tu mahābāhur bhīmo nābhyeti mām iha. na ca prīṇayate cakṣuḥ sadā duryodhanasya saḥ. krūro 'sau durmatiḥ kṣudro rājyalubdho 'napatrapaḥ. nihanyād api taṃ vīraṃ jātamanyuḥ suyodhanaḥ. tena me vyākulaṃ cittaṃ hṛdayaṃ dahyatīva ca. maivaṃ vadasva kalyāṇi śeṣasaṃrakṣaṇaṃ kuru. pratyādiṣṭo hi duṣṭātmā śeṣe 'pi praharet tava. dīrghāyuṣas tava sutā yathovāca mahāmuniḥ. āgamiṣyati te putraḥ prītiṃ cotpādayiṣyati. evam uktvā yayau vidvān viduraḥ svaṃ niveśanam. kuntī cintāparā bhūtvā sahāsīnā sutair gṛhe. tato 'ṣṭame tu divase pratyabudhyata pāṇḍavaḥ. tasmiṃs tadā rase jīrṇe so 'prameyabalo balī. taṃ dṛṣṭvā pratibuddhaṃ tu pāṇḍavaṃ te bhujaṃgamāḥ. sāntvayām āsur avyagrā vacanaṃ cedam abruvan. yas te pīto mahābāho raso 'yaṃ vīryasaṃbhṛtaḥ. tasmān nāgāyutabalo raṇe 'dhṛṣyo bhaviṣyasi. gacchādya ca tvaṃ svagṛhaṃ snāto divyair imair jalaiḥ. bhrātaras te nu tapyanti tvāṃ vinā kurupuṃgava. tataḥ snāto mahābāhuḥ śuciḥ śuklāmbarasrajaḥ. tato nāgasya bhavane kṛtakautukamaṅgalaḥ. oṣadhībhir viṣaghnībhiḥ surabhībhir viśeṣataḥ. bhuktavān paramānnaṃ ca nāgair dattaṃ mahābalaḥ. pūjito bhujagair vīra āśīrbhiś cābhinanditaḥ. divyābharaṇasaṃchanno nāgān āmantrya pāṇḍavaḥ. udatiṣṭhat prahṛṣṭātmā nāgalokād ariṃdamaḥ. utkṣiptaḥ sa tu nāgena jalāj jalaruhekṣaṇaḥ. tasminn eva vanoddeśe sthāpitaḥ kurunandanaḥ. te cāntardadhire nāgāḥ pāṇḍavasyaiva paśyataḥ. tata utthāya kaunteyo bhīmaseno mahābalaḥ. ājagāma mahābāhur mātur antikam añjasā. tato 'bhivādya jananīṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaram eva ca. kanīyasaḥ samāghrāya śiraḥsv arivimardanaḥ. taiś cāpi saṃpariṣvaktaḥ saha mātrā nararṣabhaiḥ. anyonyagatasauhārdād diṣṭyā diṣṭyeti cābruvan. tatas tat sarvam ācaṣṭa duryodhanaviceṣṭitam. bhrātṝṇāṃ bhīmasenaś ca mahābalaparākramaḥ. nāgaloke ca yad vṛttaṃ guṇadoṣam aśeṣataḥ. tac ca sarvam aśeṣeṇa kathayām āsa pāṇḍavaḥ. tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmam āha vaco 'rthavat. tūṣṇīṃ bhava na te jalpyam idaṃ kāryaṃ kathaṃ cana. evam uktvā mahābāhur dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvair apramatto 'bhavat tadā. sārathiṃ cāsya dayitam apahastena jaghnivān. dharmātmā viduras teṣāṃ pārthānāṃ pradadau matim. tāḍitas tena sūto 'pi yayau sa yamasādanam. tathānyadivase rājan hantukāmo 'tyamarṣaṇaḥ. valalena sahāmantrya saubalasya mate sthitaḥ.

भोजने भीमसेनस्य पुनः प्राक्षेपयद् विषम्। कालकूटं नवं तीक्ष्णं संभृतं लोमहर्षणम्।

bhojane bhīmasenasya punaḥ prākṣepayad viṣam. kālakūṭaṃ navaṃ tīkṣṇaṃ saṃbhṛtaṃ lomaharṣaṇam.

वैश्यापुत्रस् तदाचष्ट पार्थानां हितकाम्यया। तच् चापि भुक्त्वाजरयद् अविकारो वृकोदरः।

vaiśyāputras tadācaṣṭa pārthānāṃ hitakāmyayā. tac cāpi bhuktvājarayad avikāro vṛkodaraḥ.

विकारं न ह्य् अजनयत् सुतीक्ष्णम् अपि तद् विषम्। भीमसंहननो भीमस् तद् अप्य् अजरयत् ततः। ततो ऽन्यदिवसे राजन् हन्तुकामो वृकोदरम्। सौबलेन सहायेन धार्तराष्ट्रो ऽभ्यचिन्तयत्। चिन्तयन् नालभन् निद्रां दिवारात्रिम् अतन्द्रितः।

vikāraṃ na hy ajanayat sutīkṣṇam api tad viṣam. bhīmasaṃhanano bhīmas tad apy ajarayat tataḥ. tato 'nyadivase rājan hantukāmo vṛkodaram. saubalena sahāyena dhārtarāṣṭro 'bhyacintayat. cintayan nālabhan nidrāṃ divārātrim atandritaḥ.

एवं दुर्योधनः कर्णः शकुनिश् चापि सौबलः। अनेकैर् अभ्युपायैस् ताञ् जिघांसन्ति स्म पाण्डवान्। न जज्ञिरे तु तद् वृत्तं पाण्डवा मन्दचेतसः।

evaṃ duryodhanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ. anekair abhyupāyais tāñ jighāṃsanti sma pāṇḍavān. na jajñire tu tad vṛttaṃ pāṇḍavā mandacetasaḥ.

पाण्डवाश् चापि तत् सर्वं प्रत्यजानन्न् अरिंदमाः। उद्भावनम् अकुर्वन्तो विदुरस्य मते स्थिताः। कुमारान् क्रीडमानांस् तान् दृष्ट्वा राजातिदुर्मदान्। गुरुशिक्षार्थम् अन्विच्छन् गौतमं तान् न्यवेदयत्। शरस्तम्बसमुद्भूतं वेदशास्त्रार्थपारगम्। राज्ञा निवेदितास् तस्मै ते च सर्वे ह्य् अधिष्ठिताः। अधिजग्मुश् च कुरवो धनुर्वेदं कृपात् तु ते। वैशंपायनः। विदुरः। वैशंपायनः। ततस् ते मन्त्रयाम् आसुर् दुर्योधनपुरोगमाः। प्राणहा विक्रमी चापि शौर्ये च महति स्थितः। स्पर्धते चापि सततम् अस्मान् एको वृकोदरः। तं तु सुप्तं पुरोद्याने जलशूले क्षिपामहे। ततो जलविहारार्थं कारयाम् आस भारत। चेलकम्बलवेश्मानि चित्राणि च शुभानि च। तत्र संस्कारयाम् आसुर् नानागाराण्य् अनेकशः। उदकक्रीडनार्थानि कारयाम् आस भारत। प्रमाणकोट्याम् उद्देशे स्थले कृत्वा परिच्छदम्। भक्ष्यं भोज्यं च पेयं च चोष्यं लेह्यं तथैव च। उपार्जितं नरैस् तत्र तथा सूदकृतं च तत्। न्यवेदयन्त पुरुषा धार्तराष्ट्रस्य तत् तथा। ततो दुर्योधनस् त्व् आह पाण्डवांस् तु सुदुर्मतिः। गङ्गां वै मानयामो ऽद्य उद्यानवनशोभिताम्। सहिता भ्रातरः सर्वे जलक्रीडाम् अवाप्नुमः। एवम् अस्त्व् इति तं चापि प्रत्युवाच युधिष्ठिरः। ते रथैर् नगराकारैर् देशजैश् च हयोत्तमैः। निर्ययुर् नगराद् वीराः कुरवः पाण्डवैः सह। उद्यानवनम् आसाद्य संप्रसृज्य च वाहनम्। प्राविशंस् तु महावीर्याः सिंहा इव गिरेर् गुहाम्। उद्यानं स्माथ पश्यन्ति भ्रातरः सर्व एव ते। उपस्थानगृहैः शुद्धैर् वलभीभिश् च शोभितम्। गवाक्षकैस् तथा जालैर् जलसंसारकैर् अपि। सूपस्थितं सुधाकारैश् चित्रकारैश् च शिल्पिभिः। दीर्घिकाभिश् च पुण्याभिस् तथा कारण्डकैर् अपि। जलं तु शुशुभे छन्नं फुल्लैर् जलरुहैस् तथा। उपकीर्णा वसुमती तथा पुष्पैर् यथर्तुकैः। उपविष्टास् तदा सर्वे पाण्डवाः कुरवस् तथा। उपपन्नान् बहून् कामांस् ते ऽथ भुक्त्वा ततस् ततः। अथोद्यानवने तस्मिंस् तथा क्रीडागताश् च ते। परस्परस्य वक्त्रेषु ददुर् भक्ष्यांस् ततस् ततः। ततो दुर्योधनः पापस् तद्भक्ष्ये कालकूटकम्। विषं प्रक्षेपयाम् आस भीमसेनजिघांसया। स्वयम् उत्थाय चैवाथ हृदयेन क्षुरोपमः। सत्कृत्य भ्रातृवत् तत्र वाचा चामृतकल्पया। प्राक्षिपद् वै स्वयं भक्ष्यं वक्त्रे भीमस्य पापकृत्। प्रभक्षितं च भीमेन ह्य् अस्य दोषम् अजानता। ततो दुर्योधनस् तत्र हृदयेन हसन्न् इव। कृतकृत्यम् इवात्मानं मेने स पुरुषाधमः। ततस् ते सहिताः सर्वे जलक्रीडाम् अकुर्वत। दिवसान्ते परिश्रान्ता विहृत्य कुरुनन्दनाः। विहारायतनेष्व् एव वीरा वासम् अरोचयन्। भीमस् तु बलवान् भुक्त्वा व्यायामाभ्यधिकं जले। वाहयित्वा कुमारांस् ताञ् जले क्रीडां महाबलः। प्रमाणकोट्यां वासार्थी सुष्वापारुह्य तत् स्थलम्। स हि तत् स्थलम् आसाद्य श्रान्तश् चाप्सु विशेषतः। श्रमेण च परीताङ्गः सुष्वाप मृतकल्पवत्। ततो बद्ध्वा लतापाशैर् भीमं दुर्योधनः स्वयम्। शूलान्य् अप्सु निखान्याशु स्थलाज् जलम् अपातयत्। सशेषत्वान् न संप्राप्तो जले शूलानि पाण्डवः। पपात यत्र तत्रास्य शूलं नासीद् यदृच्छया। स निःसंज्ञो जलस्यान्तम् अवाग् वै पाण्डवो ऽविशत्। आक्रम्य नागभवने तथा नागकुमारकान्। ततः समेत्य बहुभिस् तदा नागैर् महाविषैः। दश्यते पाण्डवस् तत्र विषदिग्धो महाविषैः। ततो ऽस्य दश्यमानस्य तद् विषं कालकूटकम्। हतं सर्पविषेणाशु स्थावरं जङ्गमेन तु। ततः प्रबुद्धः कौन्तेयः स तत् संछिद्य बन्धनम्। पोथयाम् आस तान् सर्वान् कांश् चित् प्राणैर् व्ययोजयत्। ते हन्यमानाः पार्थेन सर्पा वासुकिम् अभ्ययुः। ऊचुश् च सर्पराजानं वासुकिं वासवोपमम्। अयं नरो वै नागेन्द्र ह्य् अप्सु बद्ध्वा प्रवेशितः। यथा च नो मतिर् वीर विषपीतो भविष्यति। विनिविष्टो ऽन्तरं प्राप्तः स च दष्टो ह्य् अनेकशः। ससंज्ञश् चापि संवृत्तश् छित्त्वा बन्धनम् आशु नः। पोथयानो महाबाहुस् तं वै त्वं ज्ञातुम् अर्हसि। ततो वासुकिर् अभ्येत्य नागैर् अनुगतस् तदा। पश्यति स्म महानागो भीमं भीमपराक्रमम्। आर्यकेण च दृष्टः सन् पृथायाश् चार्यकेण तु। ततो दृष्टश् च तेनापि परिष्वक्तश् च पाण्डवः। सुप्रीतश् चाभवत् तस्य वासुकिः सुमहायशाः। अब्रवीत् तं च नागेन्द्रः किम् अस्य क्रियताम् इति। प्रियं धनौघं रत्नानि यावद् अस्य प्रदीयताम्। एवम् उक्तस् तदा नागो वासुकिं प्रत्यभाषत। यदि नागेन्द्र प्रीतो ऽसि किम् अस्य धनसंचयैः। रसं पिबेत् कुमारो ऽयं त्वयि प्रीते महाबलः। बलं नागसहस्रस्य कुण्डे चास्मिन् प्रतिष्ठितम्। यावत् पिबति बालो ऽयं तावद् अस्मै प्रदीयताम्। एवम् अस्त्व् इति तं नागं वासुकिः प्रत्यभाषत। ततो भीमस् तदा नागैः कृतस्वस्त्ययनः शुचिः। प्राङ्मुखश् चोपविष्टः सन् रसं पिबति पाण्डवः। एकोच्छ्वासात् तदा कुण्डं पिबति स्म महाबलः। एवम् अष्टौ तु कुण्डानि सो ऽपिबत् पाण्डुनन्दनः। ततस् तु शयने दिव्ये नागदत्ते महाभुजः। शेते स्म च तदा भीमो दिवसान्य् अष्ट चैव तु। दुर्योधनो ऽपि पापात्मा भीमम् आशीविषह्रदे। प्रक्षिप्य कृतकृत्यं स्म आत्मानं मन्यते तदा। प्रभातायां रजन्यां तु वनात् प्रविविशुः पुरम्। वदन्तो भीमसेनस् तु यातो ह्य् अग्रत एव सः। युधिष्ठिरस् तु धर्मात्मा चिन्तयन् पापम् आत्मनि। स्वेनानुमानेन परं तदा तं स्मानुपश्यति। उपगम्य ततः पार्था मातरं मातृवत्सलाः। अभिवाद्याब्रुवंस् ते वै अम्ब भीम इहागतः। नेति स्माह तदा कुन्ती ततस् ते व्यथिताभवन्। द्रुतं गत्वा पुरोद्यानं विचिन्वन्ति स्म पाण्डवाः। भीम भीमेति ते वाचं नित्यम् उच्चैर् उदीरयन्। विचिन्वन्तो ऽथ ते सर्वे न स्म पश्यन्ति भ्रातरम्। आगताः स्वगृहं भूय इदम् ऊचुः पृथां तदा। न दृश्यते महाबाहुर् अम्ब भीमो वने चितः। विचितानि च सर्वाणि उद्यानानि नदीस् तथा। ततो विदुरम् आनाय्य कुन्ती सा स्वनिवेशनम्। उवाच क्षत्तर् बलवान् भीमसेनो न दृश्यते। उद्यानान् निर्गताः सर्वे भ्रातरो भ्रातृभिः सह। तत्र ह्य् एको महाबाहुर् भीमो नाभ्येति माम् इह। न च प्रीणयते चक्षुः सदा दुर्योधनस्य तु। ततः प्रसुप्तं मन्ये ऽहं पापेन निहतं सुतम्। मा मैवं वद कल्याणि शेषसंरक्षणं कुरु। प्रत्यादिष्टो हि पापात्मा शेषेषु प्रहरेत ह। दीर्घायुषः सुतास् तुभ्यं तथा ह्य् ऋषिर् अभाषत। आगमिष्यति ते पुत्रः प्रीतिं ते वर्धयिष्यति। एवम् उक्ता तदा कुन्ती निःश्वसन्ती मुहुर् मुहुः। शय्यापरा महाभागा पुत्रैः परिवृता तदा। ततो ऽष्टमे ऽथ दिवसे प्रत्यबुध्यत पाण्डवः। तस्मिंस् तदा रसे जीर्णे ह्य् अप्रमेयबलो बली। ओषधीभिर् विषघ्नीभिः सुरभीभिर् विभूषितः। भुक्त्वा तु परमान्नं च नागैर् दत्तं महाभुजः। उत्क्षिप्य च तदा नागैर् जलाज् जलरुहेक्षणः। तस्मिन्न् एव वनोद्देशे स्थापितः पाण्डुनन्दनः। अन्तर्दधुश् च ते नागाः पाण्डवस्यैव पश्यतः। तत उत्थाय भीमस् तु आजगाम स्वकं गृहम्। अभिवाद्य परिष्वक्तः समाघ्रातश् च मूर्धनि। प्रणम्य धर्मपुत्राय सस्वजे फल्गुनं ततः। अभिवादितश् च तैर् वीरैः सस्वजे च यमाव् अपि। तच् च सर्वं यथावृत्तम् आख्याति स्म वृकोदरः। यदा त्व् अवगमंस् ते वै पाण्डवास् तस्य कर्म तत्। न त्व् एव बहुलं चक्रुः प्रयता मन्त्ररक्षणे। धर्मात्मा विदुरस् तेषां प्रददौ मतिमान् मतिम्। दुर्योधनो ऽपि तं दृष्ट्वा पाण्डवं पुनर् आगतम्। निःश्वसंश् चिन्तयंश् चैव अहन्य् अहनि तप्यते। एवं दुर्योधनः पापः शकुनिश् चापि सौबलः। अनेकैर् अभ्युपायैस् ताञ् जिघांसन्ति स्म पाण्डवान्। पाण्डवाश् चापि तत् सर्वं प्रत्यजानन्न् अरिंदमाः। उद्भावनम् अकुर्वन्तो विदुरस्य मते स्थिताः। अधिजग्मुश् च कुरवो धनुर्वेदं कृपात् तु ते।

pāṇḍavāś cāpi tat sarvaṃ pratyajānann ariṃdamāḥ. udbhāvanam akurvanto vidurasya mate sthitāḥ. kumārān krīḍamānāṃs tān dṛṣṭvā rājātidurmadān. guruśikṣārtham anvicchan gautamaṃ tān nyavedayat. śarastambasamudbhūtaṃ vedaśāstrārthapāragam. rājñā niveditās tasmai te ca sarve hy adhiṣṭhitāḥ. adhijagmuś ca kuravo dhanurvedaṃ kṛpāt tu te. vaiśaṃpāyanaḥ. viduraḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. tatas te mantrayām āsur duryodhanapurogamāḥ. prāṇahā vikramī cāpi śaurye ca mahati sthitaḥ. spardhate cāpi satatam asmān eko vṛkodaraḥ. taṃ tu suptaṃ purodyāne jalaśūle kṣipāmahe. tato jalavihārārthaṃ kārayām āsa bhārata. celakambalaveśmāni citrāṇi ca śubhāni ca. tatra saṃskārayām āsur nānāgārāṇy anekaśaḥ. udakakrīḍanārthāni kārayām āsa bhārata. pramāṇakoṭyām uddeśe sthale kṛtvā paricchadam. bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca peyaṃ ca coṣyaṃ lehyaṃ tathaiva ca. upārjitaṃ narais tatra tathā sūdakṛtaṃ ca tat. nyavedayanta puruṣā dhārtarāṣṭrasya tat tathā. tato duryodhanas tv āha pāṇḍavāṃs tu sudurmatiḥ. gaṅgāṃ vai mānayāmo 'dya udyānavanaśobhitām. sahitā bhrātaraḥ sarve jalakrīḍām avāpnumaḥ. evam astv iti taṃ cāpi pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ. te rathair nagarākārair deśajaiś ca hayottamaiḥ. niryayur nagarād vīrāḥ kuravaḥ pāṇḍavaiḥ saha. udyānavanam āsādya saṃprasṛjya ca vāhanam. prāviśaṃs tu mahāvīryāḥ siṃhā iva girer guhām. udyānaṃ smātha paśyanti bhrātaraḥ sarva eva te. upasthānagṛhaiḥ śuddhair valabhībhiś ca śobhitam. gavākṣakais tathā jālair jalasaṃsārakair api. sūpasthitaṃ sudhākāraiś citrakāraiś ca śilpibhiḥ. dīrghikābhiś ca puṇyābhis tathā kāraṇḍakair api. jalaṃ tu śuśubhe channaṃ phullair jalaruhais tathā. upakīrṇā vasumatī tathā puṣpair yathartukaiḥ. upaviṣṭās tadā sarve pāṇḍavāḥ kuravas tathā. upapannān bahūn kāmāṃs te 'tha bhuktvā tatas tataḥ. athodyānavane tasmiṃs tathā krīḍāgatāś ca te. parasparasya vaktreṣu dadur bhakṣyāṃs tatas tataḥ. tato duryodhanaḥ pāpas tadbhakṣye kālakūṭakam. viṣaṃ prakṣepayām āsa bhīmasenajighāṃsayā. svayam utthāya caivātha hṛdayena kṣuropamaḥ. satkṛtya bhrātṛvat tatra vācā cāmṛtakalpayā. prākṣipad vai svayaṃ bhakṣyaṃ vaktre bhīmasya pāpakṛt. prabhakṣitaṃ ca bhīmena hy asya doṣam ajānatā. tato duryodhanas tatra hṛdayena hasann iva. kṛtakṛtyam ivātmānaṃ mene sa puruṣādhamaḥ. tatas te sahitāḥ sarve jalakrīḍām akurvata. divasānte pariśrāntā vihṛtya kurunandanāḥ. vihārāyataneṣv eva vīrā vāsam arocayan. bhīmas tu balavān bhuktvā vyāyāmābhyadhikaṃ jale. vāhayitvā kumārāṃs tāñ jale krīḍāṃ mahābalaḥ. pramāṇakoṭyāṃ vāsārthī suṣvāpāruhya tat sthalam. sa hi tat sthalam āsādya śrāntaś cāpsu viśeṣataḥ. śrameṇa ca parītāṅgaḥ suṣvāpa mṛtakalpavat. tato baddhvā latāpāśair bhīmaṃ duryodhanaḥ svayam. śūlāny apsu nikhānyāśu sthalāj jalam apātayat. saśeṣatvān na saṃprāpto jale śūlāni pāṇḍavaḥ. papāta yatra tatrāsya śūlaṃ nāsīd yadṛcchayā. sa niḥsaṃjño jalasyāntam avāg vai pāṇḍavo 'viśat. ākramya nāgabhavane tathā nāgakumārakān. tataḥ sametya bahubhis tadā nāgair mahāviṣaiḥ. daśyate pāṇḍavas tatra viṣadigdho mahāviṣaiḥ. tato 'sya daśyamānasya tad viṣaṃ kālakūṭakam. hataṃ sarpaviṣeṇāśu sthāvaraṃ jaṅgamena tu. tataḥ prabuddhaḥ kaunteyaḥ sa tat saṃchidya bandhanam. pothayām āsa tān sarvān kāṃś cit prāṇair vyayojayat. te hanyamānāḥ pārthena sarpā vāsukim abhyayuḥ. ūcuś ca sarparājānaṃ vāsukiṃ vāsavopamam. ayaṃ naro vai nāgendra hy apsu baddhvā praveśitaḥ. yathā ca no matir vīra viṣapīto bhaviṣyati. viniviṣṭo 'ntaraṃ prāptaḥ sa ca daṣṭo hy anekaśaḥ. sasaṃjñaś cāpi saṃvṛttaś chittvā bandhanam āśu naḥ. pothayāno mahābāhus taṃ vai tvaṃ jñātum arhasi. tato vāsukir abhyetya nāgair anugatas tadā. paśyati sma mahānāgo bhīmaṃ bhīmaparākramam. āryakeṇa ca dṛṣṭaḥ san pṛthāyāś cāryakeṇa tu. tato dṛṣṭaś ca tenāpi pariṣvaktaś ca pāṇḍavaḥ. suprītaś cābhavat tasya vāsukiḥ sumahāyaśāḥ. abravīt taṃ ca nāgendraḥ kim asya kriyatām iti. priyaṃ dhanaughaṃ ratnāni yāvad asya pradīyatām. evam uktas tadā nāgo vāsukiṃ pratyabhāṣata. yadi nāgendra prīto 'si kim asya dhanasaṃcayaiḥ. rasaṃ pibet kumāro 'yaṃ tvayi prīte mahābalaḥ. balaṃ nāgasahasrasya kuṇḍe cāsmin pratiṣṭhitam. yāvat pibati bālo 'yaṃ tāvad asmai pradīyatām. evam astv iti taṃ nāgaṃ vāsukiḥ pratyabhāṣata. tato bhīmas tadā nāgaiḥ kṛtasvastyayanaḥ śuciḥ. prāṅmukhaś copaviṣṭaḥ san rasaṃ pibati pāṇḍavaḥ. ekocchvāsāt tadā kuṇḍaṃ pibati sma mahābalaḥ. evam aṣṭau tu kuṇḍāni so 'pibat pāṇḍunandanaḥ. tatas tu śayane divye nāgadatte mahābhujaḥ. śete sma ca tadā bhīmo divasāny aṣṭa caiva tu. duryodhano 'pi pāpātmā bhīmam āśīviṣahrade. prakṣipya kṛtakṛtyaṃ sma ātmānaṃ manyate tadā. prabhātāyāṃ rajanyāṃ tu vanāt praviviśuḥ puram. vadanto bhīmasenas tu yāto hy agrata eva saḥ. yudhiṣṭhiras tu dharmātmā cintayan pāpam ātmani. svenānumānena paraṃ tadā taṃ smānupaśyati. upagamya tataḥ pārthā mātaraṃ mātṛvatsalāḥ. abhivādyābruvaṃs te vai amba bhīma ihāgataḥ. neti smāha tadā kuntī tatas te vyathitābhavan. drutaṃ gatvā purodyānaṃ vicinvanti sma pāṇḍavāḥ. bhīma bhīmeti te vācaṃ nityam uccair udīrayan. vicinvanto 'tha te sarve na sma paśyanti bhrātaram. āgatāḥ svagṛhaṃ bhūya idam ūcuḥ pṛthāṃ tadā. na dṛśyate mahābāhur amba bhīmo vane citaḥ. vicitāni ca sarvāṇi udyānāni nadīs tathā. tato viduram ānāyya kuntī sā svaniveśanam. uvāca kṣattar balavān bhīmaseno na dṛśyate. udyānān nirgatāḥ sarve bhrātaro bhrātṛbhiḥ saha. tatra hy eko mahābāhur bhīmo nābhyeti mām iha. na ca prīṇayate cakṣuḥ sadā duryodhanasya tu. tataḥ prasuptaṃ manye 'haṃ pāpena nihataṃ sutam. mā maivaṃ vada kalyāṇi śeṣasaṃrakṣaṇaṃ kuru. pratyādiṣṭo hi pāpātmā śeṣeṣu prahareta ha. dīrghāyuṣaḥ sutās tubhyaṃ tathā hy ṛṣir abhāṣata. āgamiṣyati te putraḥ prītiṃ te vardhayiṣyati. evam uktā tadā kuntī niḥśvasantī muhur muhuḥ. śayyāparā mahābhāgā putraiḥ parivṛtā tadā. tato 'ṣṭame 'tha divase pratyabudhyata pāṇḍavaḥ. tasmiṃs tadā rase jīrṇe hy aprameyabalo balī. oṣadhībhir viṣaghnībhiḥ surabhībhir vibhūṣitaḥ. bhuktvā tu paramānnaṃ ca nāgair dattaṃ mahābhujaḥ. utkṣipya ca tadā nāgair jalāj jalaruhekṣaṇaḥ. tasminn eva vanoddeśe sthāpitaḥ pāṇḍunandanaḥ. antardadhuś ca te nāgāḥ pāṇḍavasyaiva paśyataḥ. tata utthāya bhīmas tu ājagāma svakaṃ gṛham. abhivādya pariṣvaktaḥ samāghrātaś ca mūrdhani. praṇamya dharmaputrāya sasvaje phalgunaṃ tataḥ. abhivāditaś ca tair vīraiḥ sasvaje ca yamāv api. tac ca sarvaṃ yathāvṛttam ākhyāti sma vṛkodaraḥ. yadā tv avagamaṃs te vai pāṇḍavās tasya karma tat. na tv eva bahulaṃ cakruḥ prayatā mantrarakṣaṇe. dharmātmā viduras teṣāṃ pradadau matimān matim. duryodhano 'pi taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ punar āgatam. niḥśvasaṃś cintayaṃś caiva ahany ahani tapyate. evaṃ duryodhanaḥ pāpaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ. anekair abhyupāyais tāñ jighāṃsanti sma pāṇḍavān. pāṇḍavāś cāpi tat sarvaṃ pratyajānann ariṃdamāḥ. udbhāvanam akurvanto vidurasya mate sthitāḥ. adhijagmuś ca kuravo dhanurvedaṃ kṛpāt tu te.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents