महाभारत 1.116 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 116→

[mh-1-116] • 31 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। दर्शनीयांस् ततः पुत्रान् पाण्डुः पञ्च महावने। तान् पश्यन् पर्वते रेमे स्वबाहुबलपालितान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. darśanīyāṃs tataḥ putrān pāṇḍuḥ pañca mahāvane. tān paśyan parvate reme svabāhubalapālitān.

सुपुष्पितवने काले कदा चिन् मधुमाधवे। पूर्णे चतुर्दशे वर्षे फल्गुनस्य च धीमतः। तदा उत्तरफल्गुन्यां प्रवृत्ते स्वस्तिवाचने। रक्षणे विस्मृता कुन्ती व्यग्रा ब्राह्मणभोजने। पुरोहितेन सह सा ब्राह्मणान् पर्यवेषयत्। तस्मिन् काले समाहूय माद्रीं मदनमोहितः। भूतसंमोहने राजा सभार्यो व्यचरद् वनम्।

supuṣpitavane kāle kadā cin madhumādhave. pūrṇe caturdaśe varṣe phalgunasya ca dhīmataḥ. tadā uttaraphalgunyāṃ pravṛtte svastivācane. rakṣaṇe vismṛtā kuntī vyagrā brāhmaṇabhojane. purohitena saha sā brāhmaṇān paryaveṣayat. tasmin kāle samāhūya mādrīṃ madanamohitaḥ. bhūtasaṃmohane rājā sabhāryo vyacarad vanam.

पलाशैस् तिलकैश् चूतैश् चम्पकैः पारिभद्रकैः। अन्यैश् च बहुभिर् वृक्षैः फलपुष्पसमृद्धिभिः। कर्णिकारैर् अशोकैश् च केशरैर् अतिमुक्तकैः। तदा कुरबकैश् चैव मत्तभ्रमरकूजितैः। चूतैर् मञ्जिरिभिश् चैव पारिजातवनैर् अपि। परपुष्टोपसंघुष्टसंगीतैः षट्पदैर् अपि। जम्बूदुम्बरसैहुण्डैर् वटैर् आम्रातकैर् धवैः। नीपार्जुनकदम्बैश् च बदरैर् नागकेसरैः। तमालैर् बिल्वकैस् तालैः पनसैर् वनकिंशुकैः। मत्तभ्रमरसंगीतकोकिलस्वनमिश्रितम्। हिन्तालकदलीशालैः पनसैर् वनकिंशुकैः। बकुलैस् तिलकैस् तालैः पनसैर् वनकिंशुकैः।

palāśais tilakaiś cūtaiś campakaiḥ pāribhadrakaiḥ. anyaiś ca bahubhir vṛkṣaiḥ phalapuṣpasamṛddhibhiḥ. karṇikārair aśokaiś ca keśarair atimuktakaiḥ. tadā kurabakaiś caiva mattabhramarakūjitaiḥ. cūtair mañjiribhiś caiva pārijātavanair api. parapuṣṭopasaṃghuṣṭasaṃgītaiḥ ṣaṭpadair api. jambūdumbarasaihuṇḍair vaṭair āmrātakair dhavaiḥ. nīpārjunakadambaiś ca badarair nāgakesaraiḥ. tamālair bilvakais tālaiḥ panasair vanakiṃśukaiḥ. mattabhramarasaṃgītakokilasvanamiśritam. hintālakadalīśālaiḥ panasair vanakiṃśukaiḥ. bakulais tilakais tālaiḥ panasair vanakiṃśukaiḥ.

जलस्थानैश् च विविधैः पद्मिनीभिश् च शोभितम्। नानाविहंगसंघुष्टं परपुष्टनिनादितम्। समीक्ष्य च ततस् तत्र रम्यं कुसुमितं द्रुमम्। पाण्डोर् वनं तु संप्रेक्ष्य प्रजज्ञे हृदि मन्मथः। मत्तभ्रमरसंगीतं कोकिलस्वनमिश्रितम्। गायमानैस् तु गन्धर्वैः पुरा नागपुरे यथा।

jalasthānaiś ca vividhaiḥ padminībhiś ca śobhitam. nānāvihaṃgasaṃghuṣṭaṃ parapuṣṭanināditam. samīkṣya ca tatas tatra ramyaṃ kusumitaṃ drumam. pāṇḍor vanaṃ tu saṃprekṣya prajajñe hṛdi manmathaḥ. mattabhramarasaṃgītaṃ kokilasvanamiśritam. gāyamānais tu gandharvaiḥ purā nāgapure yathā.

प्रहृष्टमनसं तत्र विहरन्तं यथामरम्। तं माद्र्य् अनुजगामैका वसनं बिभ्रती शुभम्।

prahṛṣṭamanasaṃ tatra viharantaṃ yathāmaram. taṃ mādry anujagāmaikā vasanaṃ bibhratī śubham.

समीक्षमाणः स तु तां वयःस्थां तनुवाससम्। तस्य कामः प्रववृधे गहने ऽग्निर् इवोत्थितः।

samīkṣamāṇaḥ sa tu tāṃ vayaḥsthāṃ tanuvāsasam. tasya kāmaḥ pravavṛdhe gahane 'gnir ivotthitaḥ.

रहस्य् आत्मसमां दृष्ट्वा राजा राजीवलोचनाम्। न शशाक नियन्तुं तं कामं कामबलात्कृतः। अथ सो ऽष्टादशे वर्षे ऋतौ माद्रीम् अलंकृताम्। आजुहाव ततः पाण्डुः परीतात्मा यशस्विनीम्।

rahasy ātmasamāṃ dṛṣṭvā rājā rājīvalocanām. na śaśāka niyantuṃ taṃ kāmaṃ kāmabalātkṛtaḥ. atha so 'ṣṭādaśe varṣe ṛtau mādrīm alaṃkṛtām. ājuhāva tataḥ pāṇḍuḥ parītātmā yaśasvinīm.

तत एनां बलाद् राजा निजग्राह रहोगताम्। वार्यमाणस् तया देव्या विस्फुरन्त्या यथाबलम्।

tata enāṃ balād rājā nijagrāha rahogatām. vāryamāṇas tayā devyā visphurantyā yathābalam.

स तु कामपरीतात्मा तं शापं नान्वबुध्यत। माद्रीं मैथुनधर्मेण गच्छमानो बलाद् इव।

sa tu kāmaparītātmā taṃ śāpaṃ nānvabudhyata. mādrīṃ maithunadharmeṇa gacchamāno balād iva.

जीवितान्ताय कौरव्यो मन्मथस्य वशं गतः। शापजं भयम् उत्सृज्य जगामैव बलात् प्रियाम्।

jīvitāntāya kauravyo manmathasya vaśaṃ gataḥ. śāpajaṃ bhayam utsṛjya jagāmaiva balāt priyām.

तस्य कामात्मनो बुद्धिः साक्षात् कालेन मोहिता। संप्रमथ्येन्द्रियग्रामं प्रनष्टा सह चेतसा।

tasya kāmātmano buddhiḥ sākṣāt kālena mohitā. saṃpramathyendriyagrāmaṃ pranaṣṭā saha cetasā.

स तया सह संगम्य भार्यया कुरुनन्दन। पाण्डुः परमधर्मात्मा युयुजे कालधर्मणा। क्षणेनाभ्यपतद् राजा राजधानीं यमस्य वै।

sa tayā saha saṃgamya bhāryayā kurunandana. pāṇḍuḥ paramadharmātmā yuyuje kāladharmaṇā. kṣaṇenābhyapatad rājā rājadhānīṃ yamasya vai.

ततो माद्री समालिङ्ग्य राजानं गतचेतसम्। मुमोच दुःखजं शब्दं पुनः पुनर् अतीव ह। तं श्रुत्वा करुणं शब्दं सहसोत्पतितं तदा।

tato mādrī samāliṅgya rājānaṃ gatacetasam. mumoca duḥkhajaṃ śabdaṃ punaḥ punar atīva ha. taṃ śrutvā karuṇaṃ śabdaṃ sahasotpatitaṃ tadā.

सह पुत्रैस् ततः कुन्ती माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ। आजग्मुः सहितास् तत्र यत्र राजा तथागतः।

saha putrais tataḥ kuntī mādrīputrau ca pāṇḍavau. ājagmuḥ sahitās tatra yatra rājā tathāgataḥ.

ततो माद्र्य् अब्रवीद् राजन्न् आर्ता कुन्तीम् इदं वचः। एकैव त्वम् इहागच्छ तिष्ठन्त्व् अत्रैव दारकाः।

tato mādry abravīd rājann ārtā kuntīm idaṃ vacaḥ. ekaiva tvam ihāgaccha tiṣṭhantv atraiva dārakāḥ.

तच् छ्रुत्वा वचनं तस्यास् तत्रैवावार्य दारकान्। हताहम् इति विक्रुश्य सहसोपजगाम ह।

tac chrutvā vacanaṃ tasyās tatraivāvārya dārakān. hatāham iti vikruśya sahasopajagāma ha.

दृष्ट्वा पाण्डुं च माद्रीं च शयानौ धरणीतले। कुन्ती शोकपरीताङ्गी विललाप सुदुःखिता।

dṛṣṭvā pāṇḍuṃ ca mādrīṃ ca śayānau dharaṇītale. kuntī śokaparītāṅgī vilalāpa suduḥkhitā.

रक्ष्यमाणो मया नित्यं वीरः सततम् आत्मवान्। कथं त्वम् अभ्यतिक्रान्तः शापं जानन् वनौकसः।

rakṣyamāṇo mayā nityaṃ vīraḥ satatam ātmavān. kathaṃ tvam abhyatikrāntaḥ śāpaṃ jānan vanaukasaḥ.

ननु नाम त्वया माद्रि रक्षितव्यो जनाधिपः। सा कथं लोभितवती विजने त्वं नराधिपम्। माद्री। विधिना चोदितस्यास्य मां दृष्ट्वा विजने वने। अचिन्तयित्वा तच् छापं प्रहर्षः समजायत।

nanu nāma tvayā mādri rakṣitavyo janādhipaḥ. sā kathaṃ lobhitavatī vijane tvaṃ narādhipam. mādrī. vidhinā coditasyāsya māṃ dṛṣṭvā vijane vane. acintayitvā tac chāpaṃ praharṣaḥ samajāyata.

कथं दीनस्य सततं त्वाम् आसाद्य रहोगताम्। तं विचिन्तयतः शापं प्रहर्षः समजायत।

kathaṃ dīnasya satataṃ tvām āsādya rahogatām. taṃ vicintayataḥ śāpaṃ praharṣaḥ samajāyata.

धन्या त्वम् असि बाह्लीकि मत्तो भाग्यतरा तथा। दृष्टवत्य् असि यद् वक्त्रं प्रहृष्टस्य महीपतेः।

dhanyā tvam asi bāhlīki matto bhāgyatarā tathā. dṛṣṭavaty asi yad vaktraṃ prahṛṣṭasya mahīpateḥ.

माद्र्य् उवाच। विलोभ्यमानेन मया वार्यमाणेन चासकृत्। आत्मा न वारितो ऽनेन सत्यं दिष्टं चिकीर्षुणा। वैशंपायनः। कुन्ती। वैशंपायनः। युधिष्ठिरः। भीमः। वैशंपायनः। अर्जुनः। वैशंपायनः। यमौ। वैशंपायनः। तस्यास् तद् वचनं श्रुत्वा कुन्ती शोकाग्निदीपिता। पपात सहसा भूमौ छिन्नमूल इव द्रुमः। निश्चेष्टा पतिता भूमौ मोहे न तु चचाल सा। तस्मिन् क्षणे कृतस्नानम् अमलाम्बरसंवृतम्। अलंकारकृतं पाण्डुं शयानं शयने शुभे। कुन्तीम् उत्थाप्य माद्री तु मोहेनाविष्टचेतनाम्। एह्य् एहीति च तां कुन्तीं दर्शयाम् आस कौरवम्। पादयोः पतिता कुन्ती पुनर् उत्थाय भूमिपम्। रक्तचन्दनदिग्धाङ्गं महारजतवाससम्। सस्मितेन तु वक्त्रेण गदन्तम् इव भारतीम्। परिरभ्य तदा मोहाद् विललापाकुलेन्द्रिया। माद्री चापि समालिङ्ग्य राजानं विललाप सा। तं तथाशायिनं पाण्डुम् ऋषयः सह चारणैः। अभ्येत्य सहिताः सर्वे शोकाद् अश्रूण्य् अवर्तयन्। अस्तं गतम् इवादित्यं संशुष्कम् इव सागरम्। दृष्ट्वा पाण्डुं नरव्याघ्रं शोचन्ति स्म महर्षयः। समानशोका ऋषयः पाण्डवाश् च बुभूविरे। ते समाश्वासिते विप्रैर् विलेपतुर् अनिन्दिते। हा राजन् कस्य नौ हित्वा गच्छसि त्रिदशालयम्। हा राजन् मम मन्दायाः कथं माद्रीं समेत्य वै। निधनं प्राप्तवान् राजन् मद्भाग्यपरिसंक्षयात्। युधिष्ठिरं भीमसेनम् अर्जुनं च यमाव् उभौ। कस्मात् पुत्रान् प्रियान् हित्वा प्रयातो ऽसि विशां पते। नूनं त्वां त्रिदशा देवाः प्रतिनन्दन्ति भारत। यथा हि तप उग्रं ते चरितं विप्रसंसदि। आवाभ्यां सहितो राजन् गमिष्यसि दिवं शुभम्। आजमीढाजमीढानां कर्मणा चरितां गतिम्। ननु नाम सहावाभ्यां गमिष्यामीति नस् त्वया। प्रतिज्ञातं कुरुश्रेष्ठ यदासि वनम् आगतः। आवाभ्यां त्व् एव सहितो गमिष्यसि विशां पते। मुहूर्तं क्षम्यतां राजन्न् आरोक्ष्यावश् चितां तव। विलपित्वा भृशं त्व् एवं निःसंज्ञे पतिते भुवि। यथा विद्धे हते मृग्यौ लुब्धैर् वनगते तथा। युधिष्ठिरमुखाः सर्वे पाण्डवा वेदपारगाः। ते ऽप्य् आगत्य पितुर् मूले निःसंज्ञाः पतिता भुवि। पाण्डोः पादौ परिष्वज्य विलपन्ति स्म पाण्डवाः। हा विनष्टाः स्म तातेति हा विनाथा भवामहे। त्वद्विहीना महाप्राज्ञ कथं वर्ताम बालकाः। लोकनाथस्य पुत्राः स्मो न सनाथा भवामहे। क्षणेनैव महाराज अहो लोकस्य चित्रता। नास्मद्विधा राजपुत्रा अधन्याः सन्ति भारत। त्वद्विनाशाच् च राजेन्द्र राज्यप्रस्खलनात् तथा। बान्धवानाम् अथाज्ञानात् प्राप्ताः स्म व्यसनं वयम्। किं करिष्यामहे राजन् कर्तव्यं नः प्रसीदताम्। हित्वा राज्यं च भोगांश् च शतशृङ्गनिवासिना। त्वया लब्धाः स्म राजेन्द्र महता तपसा वयम्। हित्वा मानं वनं गत्वा स्वयम् आहृत्य भक्षणम्। शाकमूलफलैर् वन्यैर् भरणं वै त्वया कृतम्। पुत्रान् उत्पाद्य पितरो यम् इच्छन्ति महात्मनः। त्रिवर्गफलम् इच्छन्तस् तस्य कालो ऽयम् आगतः। अभुक्त्वैव फलं राजन् गन्तुं नार्हसि भारत। इत्य् एवम् उक्त्वा पितरं भीमो ऽपि विललाप ह। प्रणष्टं भारतं वंशं पाण्डुना पुनर् उद्धृतम्। तस्मिंस् तपोवनगते नष्टं राज्यं सराष्ट्रकम्। पुनर् निस्तारितं क्षत्रं पाण्डुपुत्रैर् महात्मभिः। एतच् छ्रुत्वा तु मोदित्वा गन्तुम् अर्हसि कौरव। इत्य् एवम् उक्त्वा पितरं विललाप धनंजयः। दुःसंचयं तपः कृत्वा लब्ध्वा नौ भरतर्षभ। पुत्रलाभस्य महतः शुश्रूषादिफलं त्वया। न चावाप्तं किं चिद् एव राज्यं पित्रा यथा पुरा। एवम् उक्त्वा यमौ चापि विलेपतुर् अथातुरौ।

mādry uvāca. vilobhyamānena mayā vāryamāṇena cāsakṛt. ātmā na vārito 'nena satyaṃ diṣṭaṃ cikīrṣuṇā. vaiśaṃpāyanaḥ. kuntī. vaiśaṃpāyanaḥ. yudhiṣṭhiraḥ. bhīmaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. arjunaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. yamau. vaiśaṃpāyanaḥ. tasyās tad vacanaṃ śrutvā kuntī śokāgnidīpitā. papāta sahasā bhūmau chinnamūla iva drumaḥ. niśceṣṭā patitā bhūmau mohe na tu cacāla sā. tasmin kṣaṇe kṛtasnānam amalāmbarasaṃvṛtam. alaṃkārakṛtaṃ pāṇḍuṃ śayānaṃ śayane śubhe. kuntīm utthāpya mādrī tu mohenāviṣṭacetanām. ehy ehīti ca tāṃ kuntīṃ darśayām āsa kauravam. pādayoḥ patitā kuntī punar utthāya bhūmipam. raktacandanadigdhāṅgaṃ mahārajatavāsasam. sasmitena tu vaktreṇa gadantam iva bhāratīm. parirabhya tadā mohād vilalāpākulendriyā. mādrī cāpi samāliṅgya rājānaṃ vilalāpa sā. taṃ tathāśāyinaṃ pāṇḍum ṛṣayaḥ saha cāraṇaiḥ. abhyetya sahitāḥ sarve śokād aśrūṇy avartayan. astaṃ gatam ivādityaṃ saṃśuṣkam iva sāgaram. dṛṣṭvā pāṇḍuṃ naravyāghraṃ śocanti sma maharṣayaḥ. samānaśokā ṛṣayaḥ pāṇḍavāś ca bubhūvire. te samāśvāsite viprair vilepatur anindite. hā rājan kasya nau hitvā gacchasi tridaśālayam. hā rājan mama mandāyāḥ kathaṃ mādrīṃ sametya vai. nidhanaṃ prāptavān rājan madbhāgyaparisaṃkṣayāt. yudhiṣṭhiraṃ bhīmasenam arjunaṃ ca yamāv ubhau. kasmāt putrān priyān hitvā prayāto 'si viśāṃ pate. nūnaṃ tvāṃ tridaśā devāḥ pratinandanti bhārata. yathā hi tapa ugraṃ te caritaṃ viprasaṃsadi. āvābhyāṃ sahito rājan gamiṣyasi divaṃ śubham. ājamīḍhājamīḍhānāṃ karmaṇā caritāṃ gatim. nanu nāma sahāvābhyāṃ gamiṣyāmīti nas tvayā. pratijñātaṃ kuruśreṣṭha yadāsi vanam āgataḥ. āvābhyāṃ tv eva sahito gamiṣyasi viśāṃ pate. muhūrtaṃ kṣamyatāṃ rājann ārokṣyāvaś citāṃ tava. vilapitvā bhṛśaṃ tv evaṃ niḥsaṃjñe patite bhuvi. yathā viddhe hate mṛgyau lubdhair vanagate tathā. yudhiṣṭhiramukhāḥ sarve pāṇḍavā vedapāragāḥ. te 'py āgatya pitur mūle niḥsaṃjñāḥ patitā bhuvi. pāṇḍoḥ pādau pariṣvajya vilapanti sma pāṇḍavāḥ. hā vinaṣṭāḥ sma tāteti hā vināthā bhavāmahe. tvadvihīnā mahāprājña kathaṃ vartāma bālakāḥ. lokanāthasya putrāḥ smo na sanāthā bhavāmahe. kṣaṇenaiva mahārāja aho lokasya citratā. nāsmadvidhā rājaputrā adhanyāḥ santi bhārata. tvadvināśāc ca rājendra rājyapraskhalanāt tathā. bāndhavānām athājñānāt prāptāḥ sma vyasanaṃ vayam. kiṃ kariṣyāmahe rājan kartavyaṃ naḥ prasīdatām. hitvā rājyaṃ ca bhogāṃś ca śataśṛṅganivāsinā. tvayā labdhāḥ sma rājendra mahatā tapasā vayam. hitvā mānaṃ vanaṃ gatvā svayam āhṛtya bhakṣaṇam. śākamūlaphalair vanyair bharaṇaṃ vai tvayā kṛtam. putrān utpādya pitaro yam icchanti mahātmanaḥ. trivargaphalam icchantas tasya kālo 'yam āgataḥ. abhuktvaiva phalaṃ rājan gantuṃ nārhasi bhārata. ity evam uktvā pitaraṃ bhīmo 'pi vilalāpa ha. praṇaṣṭaṃ bhārataṃ vaṃśaṃ pāṇḍunā punar uddhṛtam. tasmiṃs tapovanagate naṣṭaṃ rājyaṃ sarāṣṭrakam. punar nistāritaṃ kṣatraṃ pāṇḍuputrair mahātmabhiḥ. etac chrutvā tu moditvā gantum arhasi kaurava. ity evam uktvā pitaraṃ vilalāpa dhanaṃjayaḥ. duḥsaṃcayaṃ tapaḥ kṛtvā labdhvā nau bharatarṣabha. putralābhasya mahataḥ śuśrūṣādiphalaṃ tvayā. na cāvāptaṃ kiṃ cid eva rājyaṃ pitrā yathā purā. evam uktvā yamau cāpi vilepatur athāturau.

कुन्त्य् उवाच। अहं ज्येष्ठा धर्मपत्नी ज्येष्ठं धर्मफलं मम। अवश्यं भाविनो भावान् मा मां माद्रि निवर्तय।

kunty uvāca. ahaṃ jyeṣṭhā dharmapatnī jyeṣṭhaṃ dharmaphalaṃ mama. avaśyaṃ bhāvino bhāvān mā māṃ mādri nivartaya.

अन्वेष्यामीह भर्तारम् अहं प्रेतवशं गतम्। उत्तिष्ठ त्वं विसृज्यैनम् इमान् रक्षस्व दारकान्। वैशंपायनः। अवाप्य पुत्रांल् लब्धात्मा वीरपत्नीत्वम् अर्थये। मद्रराजसुता कुन्तीम् इदं वचनम् अब्रवीत्।

anveṣyāmīha bhartāram ahaṃ pretavaśaṃ gatam. uttiṣṭha tvaṃ visṛjyainam imān rakṣasva dārakān. vaiśaṃpāyanaḥ. avāpya putrāṃl labdhātmā vīrapatnītvam arthaye. madrarājasutā kuntīm idaṃ vacanam abravīt.

माद्र्य् उवाच। अहम् एवानुयास्यामि भर्तारम् अपलायिनम्। न हि तृप्तास्मि कामानां तज् ज्येष्ठा अनुमन्यताम्।

mādry uvāca. aham evānuyāsyāmi bhartāram apalāyinam. na hi tṛptāsmi kāmānāṃ taj jyeṣṭhā anumanyatām.

मां चाभिगम्य क्षीणो ऽयं कामाद् भरतसत्तमः। तम् उच्छिन्द्याम् अस्य कामं कथं नु यमसादने। मम हेतोर् गतो राजा दिवं राजर्षिसत्तमः। न चैव तादृशी बुद्धिर् बान्धवाश् च न तादृशाः। न चोत्सहे धारयितुं प्राणान् भर्तृविनाकृता। तस्मात् तम् अनुयास्यामि यान्तं वैवस्वतक्षयम्।

māṃ cābhigamya kṣīṇo 'yaṃ kāmād bharatasattamaḥ. tam ucchindyām asya kāmaṃ kathaṃ nu yamasādane. mama hetor gato rājā divaṃ rājarṣisattamaḥ. na caiva tādṛśī buddhir bāndhavāś ca na tādṛśāḥ. na cotsahe dhārayituṃ prāṇān bhartṛvinākṛtā. tasmāt tam anuyāsyāmi yāntaṃ vaivasvatakṣayam.

न चाप्य् अहं वर्तयन्ती निर्विशेषं सुतेषु ते। वृत्तिम् आर्ये चरिष्यामि स्पृशेद् एनस् तथा हि माम्। त्वं तु मत्सुतयोर् नित्यं त्वत्सुतेषु समा सदा।

na cāpy ahaṃ vartayantī nirviśeṣaṃ suteṣu te. vṛttim ārye cariṣyāmi spṛśed enas tathā hi mām. tvaṃ tu matsutayor nityaṃ tvatsuteṣu samā sadā.

तस्मान् मे सुतयोः कुन्ति वर्तितव्यं स्वपुत्रवत्। मां हि कामयमानो ऽयं राजा प्रेतवशं गतः। अन्वेष्यामि च भर्तारं व्रजन्तं यमसादनम्।

tasmān me sutayoḥ kunti vartitavyaṃ svaputravat. māṃ hi kāmayamāno 'yaṃ rājā pretavaśaṃ gataḥ. anveṣyāmi ca bhartāraṃ vrajantaṃ yamasādanam.

राज्ञः शरीरेण सह ममापीदं कलेवरम्। दग्धव्यं सुप्रतिच्छन्नम् एतद् आर्ये प्रियं कुरु।

rājñaḥ śarīreṇa saha mamāpīdaṃ kalevaram. dagdhavyaṃ supraticchannam etad ārye priyaṃ kuru.

दारकेष्व् अप्रमत्ता च भवेथाश् च हिता मम। अतो ऽन्यन् न प्रपश्यामि संदेष्टव्यं हि किं चन। तस्यास् तद् वचनं श्रुत्वा कुन्ती शोकाग्निदीपिता। पपात सहसा भूमौ छिन्नमूल इव द्रुमः। निश्चेष्टा पतिता भूमौ मोहेनैव चचाल सा। तस्मिन् क्षणे कृतस्नानं महद् अम्बरसंवृतम्। अलंकारकृतं पाण्डुं शयानं शयने शुभे। कुन्तीम् उत्थाप्य माद्री तु मोहेनाविष्टचेतनाम्। एह्य् एहि कुन्ति मा रोदीः दर्शयामि स्वकौतुकम्। पादयोः पतिता कुन्ती पुनर् उत्थाय भूमिपम्। रक्तचन्दनदिग्धाङ्गं महारजतवाससम्। वैशंपायनः। कुन्ती। माद्री। वैशंपायनः। ऋषयस् तान् समाश्वास्य पाण्डवान् सत्यविक्रमान्। ऊचुः कुन्तीं च माद्रीं च समाश्वास्य तपस्विनः। सुभगे बालपुत्रे तु न मर्तव्यं कथं चन। पाण्डवांश् चापि नेष्यामः कुरुराष्ट्रं परंतपान्। अधर्मेष्व् अर्थजातेषु धृतराष्ट्रश् च लोभवान्। स कदाचिन् न वर्तेत पाण्डवेषु यथाविधि। कुन्त्याःश् च वृष्णयो नाथाः कुन्तिभोजस् तथैव च। माद्र्याश् च बलिनां श्रेष्ठः शल्यो भ्राता महारथः। भर्त्रा तु मरणं सार्धं फलवन् नात्र संशयः। युवाभ्यां दुष्करं चैतद् वदन्ति द्विजपुंगवाः। मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता। यमैश् च नियमैः श्रान्ता मनोवाक्कायजैः शुभैः। भर्तारं चिन्तयन्ती सा भर्तारं निस्तरेच् छुभा। तारितश् चापि भर्ता स्याद् आत्मा पुत्रैस् तथैव च। तस्माज् जीवितम् एवैतद् युवयोर् विद्म शोभनम्। यथा पाण्डोस् तु निर्देशस् तथा विप्रगणस्य च। आज्ञा शिरसि निक्षिप्ता करिष्यामि च तत् तथा। यद् आहुर् भगवन्तो हि तन् मन्ये शोभनं परम्। भर्तुश् च मम पुत्राणां मम चैव न संशयः। कुन्ती समर्था पुत्राणां योगक्षेमस्य धारणे। अस्स्या हि न समा बुद्ध्या यद्य् अपि स्याद् अरुन्धती। कुन्त्याश् च वृष्णयो नाथा कुन्तिभोजस् तथैव च। नाहं त्वम् इव पुत्राणां समर्था धारणे तथा। साहं भर्तारम् अन्विष्ये संतृप्ता न त्व् अहं तथा। भर्तृलोकस्य तु ज्येष्ठा देवी माम् अनुमन्यताम्। धर्मज्ञस्य कृतज्ञस्य सत्यसंधस्य धीमतः। पादौ परिचरिष्यामि तथार्याद्यनुमन्यताम्। एवम् उक्त्वा महाराज मद्रराजसुता शुभा। ददौ कुन्त्यै यमौ माद्री शिरसाभिप्रणम्य च। अभिवाद्य महर्षीन् सा परिष्वज्य च पाण्डवान्। मूर्ध्न्य् उपाघ्राय बहुशः पार्थान् आत्मसुतौ तथा। हस्ते युधिष्ठिरं गृह्य माद्री वाक्यम् अभाषत। कुन्ती माता अहं धात्री युष्माकं तु पिता मृतः। युधिष्ठिरः पिता ज्येष्ठश् चतुर्णां धर्मतः सदा। वृद्धाद्युपासनासक्ताः सत्यधर्मपरायणाः। तादृशा न विनश्यन्ति नैव यान्ति पराभवम्। तस्मात् सर्वे कुरुध्वं वै गुरुवृत्तिम् अतन्द्रिताः। ऋषीणां च पृथायाश् च नमस्कृत्य पुनः पुनः। आयासकृपणा माद्री प्रत्युवाच पृथां ततः। धन्या त्वम् असि वार्ष्णेयि नास्ति स्त्री सदृशी त्वया। वीर्यं तेजश् च योगं च माहात्म्यं च यशस्विनाम्। कुन्ति द्रक्ष्यसि पुत्राणां पञ्चानाम् अमितौजसाम्। ऋषीणां संनिधौ यैषा मया वाग् अभ्युदीरिता। दिदृक्षमाणया स्वर्गं न ममैषा वृथा भवेत्। आर्या चाप्य् अभिवाद्या च मम पूज्या च सर्वतः। ज्येष्ठा वरिष्ठा त्वं देवि भूषिता स्वगुणैः शुभैः। अभ्यनुज्ञातुम् इच्छामि त्वया यादवनन्दिनि। धर्मं स्वर्गं च कीर्तिं च त्वत्कृते ऽहम् अवाप्नुयाम्। यथा तथा विधत्स्वेह मा च कार्षीर् विचारणाम्। बाष्पसंदिग्धया वाचा कुन्त्य् उवाच यशस्विनी। अनुज्ञातासि कल्याणि त्रिदिवे संगमो ऽस्तु ते। भर्त्रा सह विशालाक्षि क्षिप्रम् अद्यैव भामिनि। संगता स्वर्गलोके त्वं रमेथाः शाश्वतीः समाः। ततः पुरोहितः स्नात्वा प्रेतकर्मणि पारगः। हिरण्यशकलान् आज्यं तिलान् दधि च तण्डुलान्। उदकुम्भं सपरशुं समनीय तपस्विभिः। अश्वमेधाग्निम् आहृत्य यथान्यायं समन्ततः। काश्यपः कारयाम् आस पाण्डोः प्रेतस्य तां क्रियाम्। पुरोहितोक्तविधिना पाण्डोः पुत्रो युधिष्ठिरः। तेनाग्निनादहत् पाण्डुं कृत्वा चापि क्रियास् तदा। रुदन् शोकाभिसंतप्तः पपात भुवि पाण्डवः। ऋषीन् पुत्रान् पृथां चैव विसृज्य च नृपात्मजान्।

dārakeṣv apramattā ca bhavethāś ca hitā mama. ato 'nyan na prapaśyāmi saṃdeṣṭavyaṃ hi kiṃ cana. tasyās tad vacanaṃ śrutvā kuntī śokāgnidīpitā. papāta sahasā bhūmau chinnamūla iva drumaḥ. niśceṣṭā patitā bhūmau mohenaiva cacāla sā. tasmin kṣaṇe kṛtasnānaṃ mahad ambarasaṃvṛtam. alaṃkārakṛtaṃ pāṇḍuṃ śayānaṃ śayane śubhe. kuntīm utthāpya mādrī tu mohenāviṣṭacetanām. ehy ehi kunti mā rodīḥ darśayāmi svakautukam. pādayoḥ patitā kuntī punar utthāya bhūmipam. raktacandanadigdhāṅgaṃ mahārajatavāsasam. vaiśaṃpāyanaḥ. kuntī. mādrī. vaiśaṃpāyanaḥ. ṛṣayas tān samāśvāsya pāṇḍavān satyavikramān. ūcuḥ kuntīṃ ca mādrīṃ ca samāśvāsya tapasvinaḥ. subhage bālaputre tu na martavyaṃ kathaṃ cana. pāṇḍavāṃś cāpi neṣyāmaḥ kururāṣṭraṃ paraṃtapān. adharmeṣv arthajāteṣu dhṛtarāṣṭraś ca lobhavān. sa kadācin na varteta pāṇḍaveṣu yathāvidhi. kuntyāḥś ca vṛṣṇayo nāthāḥ kuntibhojas tathaiva ca. mādryāś ca balināṃ śreṣṭhaḥ śalyo bhrātā mahārathaḥ. bhartrā tu maraṇaṃ sārdhaṃ phalavan nātra saṃśayaḥ. yuvābhyāṃ duṣkaraṃ caitad vadanti dvijapuṃgavāḥ. mṛte bhartari sādhvī strī brahmacarye vyavasthitā. yamaiś ca niyamaiḥ śrāntā manovākkāyajaiḥ śubhaiḥ. bhartāraṃ cintayantī sā bhartāraṃ nistarec chubhā. tāritaś cāpi bhartā syād ātmā putrais tathaiva ca. tasmāj jīvitam evaitad yuvayor vidma śobhanam. yathā pāṇḍos tu nirdeśas tathā vipragaṇasya ca. ājñā śirasi nikṣiptā kariṣyāmi ca tat tathā. yad āhur bhagavanto hi tan manye śobhanaṃ param. bhartuś ca mama putrāṇāṃ mama caiva na saṃśayaḥ. kuntī samarthā putrāṇāṃ yogakṣemasya dhāraṇe. assyā hi na samā buddhyā yady api syād arundhatī. kuntyāś ca vṛṣṇayo nāthā kuntibhojas tathaiva ca. nāhaṃ tvam iva putrāṇāṃ samarthā dhāraṇe tathā. sāhaṃ bhartāram anviṣye saṃtṛptā na tv ahaṃ tathā. bhartṛlokasya tu jyeṣṭhā devī mām anumanyatām. dharmajñasya kṛtajñasya satyasaṃdhasya dhīmataḥ. pādau paricariṣyāmi tathāryādyanumanyatām. evam uktvā mahārāja madrarājasutā śubhā. dadau kuntyai yamau mādrī śirasābhipraṇamya ca. abhivādya maharṣīn sā pariṣvajya ca pāṇḍavān. mūrdhny upāghrāya bahuśaḥ pārthān ātmasutau tathā. haste yudhiṣṭhiraṃ gṛhya mādrī vākyam abhāṣata. kuntī mātā ahaṃ dhātrī yuṣmākaṃ tu pitā mṛtaḥ. yudhiṣṭhiraḥ pitā jyeṣṭhaś caturṇāṃ dharmataḥ sadā. vṛddhādyupāsanāsaktāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ. tādṛśā na vinaśyanti naiva yānti parābhavam. tasmāt sarve kurudhvaṃ vai guruvṛttim atandritāḥ. ṛṣīṇāṃ ca pṛthāyāś ca namaskṛtya punaḥ punaḥ. āyāsakṛpaṇā mādrī pratyuvāca pṛthāṃ tataḥ. dhanyā tvam asi vārṣṇeyi nāsti strī sadṛśī tvayā. vīryaṃ tejaś ca yogaṃ ca māhātmyaṃ ca yaśasvinām. kunti drakṣyasi putrāṇāṃ pañcānām amitaujasām. ṛṣīṇāṃ saṃnidhau yaiṣā mayā vāg abhyudīritā. didṛkṣamāṇayā svargaṃ na mamaiṣā vṛthā bhavet. āryā cāpy abhivādyā ca mama pūjyā ca sarvataḥ. jyeṣṭhā variṣṭhā tvaṃ devi bhūṣitā svaguṇaiḥ śubhaiḥ. abhyanujñātum icchāmi tvayā yādavanandini. dharmaṃ svargaṃ ca kīrtiṃ ca tvatkṛte 'ham avāpnuyām. yathā tathā vidhatsveha mā ca kārṣīr vicāraṇām. bāṣpasaṃdigdhayā vācā kunty uvāca yaśasvinī. anujñātāsi kalyāṇi tridive saṃgamo 'stu te. bhartrā saha viśālākṣi kṣipram adyaiva bhāmini. saṃgatā svargaloke tvaṃ ramethāḥ śāśvatīḥ samāḥ. tataḥ purohitaḥ snātvā pretakarmaṇi pāragaḥ. hiraṇyaśakalān ājyaṃ tilān dadhi ca taṇḍulān. udakumbhaṃ saparaśuṃ samanīya tapasvibhiḥ. aśvamedhāgnim āhṛtya yathānyāyaṃ samantataḥ. kāśyapaḥ kārayām āsa pāṇḍoḥ pretasya tāṃ kriyām. purohitoktavidhinā pāṇḍoḥ putro yudhiṣṭhiraḥ. tenāgninādahat pāṇḍuṃ kṛtvā cāpi kriyās tadā. rudan śokābhisaṃtaptaḥ papāta bhuvi pāṇḍavaḥ. ṛṣīn putrān pṛthāṃ caiva visṛjya ca nṛpātmajān.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्त्वा तं चिताग्निस्थं धर्मपत्नी नरर्षभम्। मद्रराजात्मजा तूर्णम् अन्वारोहद् यशस्विनी। आहताम्बरसंवीतो भ्रातृभिः सहितो ऽनघः। उदकं कृतवांस् तत्र पुरोहितमते स्थितः। अर्हतस् तस्य कृत्यानि शतशृङ्गनिवासिनः। तापसा विधिवच् चक्रुश् चारणा ऋषिभिः सह। तापसा विधिवत् कर्म कारयाम् आसुर् आत्मजैः।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktvā taṃ citāgnisthaṃ dharmapatnī nararṣabham. madrarājātmajā tūrṇam anvārohad yaśasvinī. āhatāmbarasaṃvīto bhrātṛbhiḥ sahito 'naghaḥ. udakaṃ kṛtavāṃs tatra purohitamate sthitaḥ. arhatas tasya kṛtyāni śataśṛṅganivāsinaḥ. tāpasā vidhivac cakruś cāraṇā ṛṣibhiḥ saha. tāpasā vidhivat karma kārayām āsur ātmajaiḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents